Nie tylko Janosik i zbójnicy. Władysław Skoczylas – życie i twórczość

Władysław Skoczylas, Autoportret | 1905-1909, Muzeum Narodowe w Krakowie

„Któż nie zna Skoczylasa? Każda ściana w Zachęcie cierpiała już od gwoździ wbitych dla jego obrazów, akwafort, drzeworytów i rysunków. W każdym polskim domu, mniej więcej zamożnym wisi jakiś mały Skoczylasik. Pani Paszkowska boso tańczy a la Skoczylasowe Zbójniki. Każdy mówi: O, Skoczylas to!… Ba Skoczylas!… Żeby tak, jak Skoczylas!”¹.

Tymi humorystycznymi słowami malarz Jan Żyznowski zwracał uwagę na niezwykłą popularność Władysława Skoczylasa. W okresie międzywojennym ten wybitny grafik oraz profesor warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych cieszył się powszechnym szacunkiem. Tadeusz Cieślewski syn, autor pierwszej międzywojennej monografii artysty, słusznie uznawał Skoczylasa za inicjatora i twórcę nowoczesnego polskiego drzeworytu. Autor Halucynacji staromiejskiej nie minął się również z prawdą przewidując, że „Skoczylasa imię nigdy nie zaginie”². Parafrazując tytuł jednej z jego najbardziej znanych prac – Janosika imię nigdy nie zaginie – Cieślewski zapowiadał zaliczenie podhalańskich drzeworytów Skoczylasa do ścisłego kanonu polskiej historii sztuki. Zanim warszawski profesor znalazł się w panteonie rodzimej twórczości, musiał jednak przejść długą drogę.

Władysław Skoczylas, Janosika imię nigdy nie zaginie, z teki „Podhalańskiej” | 1914, Muzeum Narodowe w Warszawie

Skoczylas urodził się w 1883 roku w Wieliczce jako jedno z siedmiorga dzieci starszego sztygara w miejscowej kopalni soli³. Nie poszedł jednak w ślady ojca. Po maturze, jesienią 1901 roku, wyjechał na studia artystyczne do Wiednia⁴. Przyszły grafik uczył się w Kunstgewerbeschule, która była szkołą artystyczną o profilu użytkowym, kształcącą przede wszystkim przyszłych projektantów i dekoratorów. W 1904 roku Skoczylas przeniósł się do krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Pragnął zostać studentem Stanisława Wyspiańskiego. Marzenie to jednak nie spełniło się. Ze względu na problemy zdrowotne Wyspiański nie mógł już w tamtym czasie nauczać. Młody Władysław kształcił się więc m.in. pod okiem Teodora Axentowicza i Leona Wyczółkowskiego. Studia ukończył w 1906 roku, zdając egzamin państwowy na nauczyciela rysunku w szkołach średnich⁵.

Władysław Skoczylas, Autoportret | 1913, Biblioteka Narodowa, Polona.pl

Z tego początkowego okresu twórczości pochodzi m.in. interesujący Portret kobiety znajdujący się w zbiorach Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu. W latach 1904–1910 artysta tworzył obrazy olejne.

Władysław Skoczylas, Portret kobiety | 1907, Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu

Później porzucił tę technikę na rzecz grafiki i akwareli. Prace z lat 1903–1913 – zarówno obrazy olejne sprzed 1910 roku jak i tworzone począwszy od tej daty grafiki – stylistycznie i ideologicznie przynależą do szeroko pojętego nurtu młodopolskiego symbolizmu.

Władysław Skoczylas, Bajka | 1908, Muzeum Pałac Herbsta (Oddział Muzeum Sztuki w Łodzi)

Jego najlepszym przykładem w twórczości Skoczylasa jest alegoryczny autoportret z 1910 roku. Na przełomie 1910 i 1911 roku artysta spędził kilka miesięcy w Paryżu⁶. Pobyt w ówczesnej stolicy świata sztuki to dla Skoczylasa początek poważnego zainteresowania grafiką, na razie tworzoną głównie w technikach metalowych, takich jak akwaforta, akwatinta i sucha igła. Wpływy ówczesnej sztuki paryskiej bardzo silnie zaznaczają się w jego w grafikach. Widać to w pracach tworzonych aż do roku 1913. Data ta wyznacza największy przełom w twórczości Skoczylasa.

Władysław Skoczylas, Wesele góralskie | 1913, Muzeum Narodowe w Warszawie

Władysław Skoczylas, Ogród Luksemburski | 1913, Muzeum Narodowe w Warszawie

Władysław Skoczylas, Głowa górala | 1913, Gabinet Rycin BUW

Pierwszą istotną nowością było wykorzystanie przez Skoczylasa koloru w pracy graficznej. W tym samym roku stworzył on kilka drzeworytów barwnych (były to jego pierwsze eksperymenty z drzeworytem) i barwną litografię.

Stylistycznie wskazywały one na silne wpływy ówczesnej sztuki francuskiej, świadcząc równocześnie o potrzebie poszukiwania nowych środków wyrazu. Środki te artysta odnalazł w surowym medium jednobarwnego drzeworytu. Już na samym początku swojej drzeworytniczej kariery Skoczylas stworzył dzieło na wskroś nowatorskie i w pełni dojrzałe: Głowę górala. Tę zaskakującą przemianę zwykło się przypisywać wpływowi studiów nad technikami graficznymi, które artysta odbył w Lipsku między marcem a czerwcem 1913 roku. Już rok później artysta odniósł wielki sukces. Za wspomnianą Głowę górala otrzymał główną nagrodę przyznawaną grafikom w prestiżowym II Konkursie Graficznym im. Henryka Grohmana⁷. Kolejne lata pracy twórczej ugruntowały pozycję Skoczylasa jako mistrza nowoczesnego drzeworytu i… naczelnego piewcy Podhala.

Władysław Skoczylas, Zbójnicy pod zamkiem | 1918, Biblioteka Narodowa, Polona.pl

Skąd u Skoczylasa fascynacja góralszczyzną? Począwszy od 1908 aż po 1918 rok – z przerwami na podróże artystyczne – artysta pełnił funkcję nauczyciela rysunku w zakopiańskiej Szkole Przemysłu Drzewnego⁸. To w tym na wskroś zmitologizowanym Zakopanem Witkiewicza i Witkacego Skoczylas na dobre poddał się – parafrazując późniejsze pisma Rafała Malczewskiego – władzy zwodniczego opium góralszczyzny. Współtworzył mit wyjątkowości podhalańskich górali, który osiągnął swoją kulminację w na poły legendarnych wątkach bohaterskich i szlachetnych zbójników.

Władysław Skoczylas, Baca siedzący | 1917, Muzeum Pałac Herbsta (Oddział Muzeum Sztuki w Łodzi)

Władysław Skoczylas, Pieta (w winogrodzie) | 1928, Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce

Skoczylas z dużym sukcesem ilustrował książki wielu współczesnych polskich pisarzy, m.in. Władysława Stanisława Reymonta, Jana Kasprowicza oraz Stefana Żeromskiego. Dotykały one najczęściej tematyki ludowych legend i wierzeń. Wydał również dwie rozsławione teki graficzne poświęcone tematyce góralskiej: Tekę Zbójnicką (1920) i Tekę Podhalańską (1922, antydatowaną na 1921 rok). Prezentują one w pełni wykrystalizowany styl artysty, wyróżniający się monumentalizmem kształtów, rytmizacją i dekoracyjną stylizacją form oraz lapidarnością stosowanych środków graficznych.

Władysław Skoczylas, Zbójnicy ze skarbem | 1918, Gabinet Rycin BUW

Jako swoisty „znak rozpoznawczy” tego twórcy można traktować charakterystyczny sposób zazębiania się płaszczyzn czerni i bieli, tworzący kształt podobny do grzebienia. We wspomnianych tekach znalazły się zarówno drzeworyty z lat 1914–1915, jak i kompozycje powstałe już po przeprowadzce grafika do Warszawy w 1918 roku. Wtedy Skoczylas objął na krótko stanowisko wykładowcy na Politechnice Warszawskiej, aby ostatecznie osiąść w stołecznej Szkole Sztuk Pięknych (która w 1932 roku uzyskała status Akademii). Aż do swojej śmierci w 1934 roku Skoczylas kierował Katedrą Grafiki i zarażał kolejne pokolenia młodych adeptów sztuki miłością do drzeworytu. Dzięki jego działalności pedagogicznej ogromna rzesza początkujących grafików obrała tą technikę za podstawową formę wypowiedzi artystycznej.

Władysław Skoczylas, Autoportret I (Portret alegoryczny) | 1910, wł. prywatna

Skoczylas był członkiem kilku międzywojennych stowarzyszeń artystycznych, m.in. „Rytmu” i „Rytu”. Należał do grona tzw. „artystów państwowotwórczych”, tworzących w kręgu państwowego mecenatu. Piastował także liczne funkcje kierownicze. W trakcie swojej wieloletniej działalności społecznej był m.in. Prezesem Polskiego Klubu Artystycznego w Warszawie i dyrektorem warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych. W latach 1930–1931 pełnił natomiast funkcję dyrektora Departamentu Sztuki w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego⁹. Dodajmy, że stanowisko to odpowiadało dzisiejszej funkcji Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Władysław Skoczylas, Baszta Augustianów w Krakowie | 1913, Muzeum Narodowe w Warszawie

Władysław Skoczylas, Motyw z Pizy (Arsenał w Pizie) | 1928, Gabinet Rycin, Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego

Większość miłośników sztuki postrzega działalność Skoczylasa wyłącznie przez pryzmat tematyki góralskiej. Tymczasem jest on również autorem interesujących rycin o tematyce pejzażowej. Obok zabytków Lwowa, Warszawy i Krakowa, w jego twórczości odnajdziemy również interesujące przedstawienia małopolskich kościołów drewnianych. Osobny wątek tworzą pejzaże inspirowane zagranicznymi podróżami, takie jak Arsenał w Pizie. W tej ciekawej kompozycji grafik ukształtował formy architektoniczne przy użyciu rylca wielorzędowego, który stosował począwszy od 1928 roku¹⁰. Mniej znane kompozycje pejzażowe ujawniają metody pracy typowe dla Skoczylasa, który wielokrotnie powracał do poszczególnych motywów na przestrzeni kilkunastu lat. Potwierdzeniem tej tezy jest choćby historia motywu kościoła na Obidowej w Chabówce w oeuvre warszawskiego grafika. Z około 1913 roku pochodzi szkic tej budowli ukazanej wraz z jej otoczeniem, wykorzystany następnie w dwóch pracach o tej samej tematyce: w akwaforcie z 1913 roku oraz w wykonanym dziesięć lat później drzeworycie.

Władysław Skoczylas, Perugia | ok. 1922, Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu

Istotny (i często pomijany) wątek w twórczości Skoczylasa tworzą pejzaże małomiasteczkowe. Warszawski grafik był uznawany za jednego z najbardziej zagorzałych miłośników pejzażu architektonicznego Kazimierza Dolnego. Miasteczko to – począwszy od pierwszego pleneru malarskiego uczniów Tadeusza Pruszkowskiego, który odbył się w 1923 roku – należało do grupy miejscowości najchętniej odwiedzanych przez plastyków. Zwykło się nawet mówić o tzw. kazimierskiej kolonii artystycznej, za jej nieoficjalnego przywódcę uznając wspomnianego Pruszkowskiego. Jest on autorem eseju, w którym pojawia się (choć celowo niewymieniona z imienia i nazwiska) postać bohatera tego tekstu. Oddajmy zatem głos Pruszkowskiemu:

„Pewien znakomity, dziś nieżyjący już niestety grafik, ongi na Zakopanem wychowany, potem wieloletni Kazimierza przyjaciel, zwierzał mi się z nerwowym gniewem: «Muszę pojechać w tym roku gdzieś indziej (tu wymienił miejscowość zażywającą pięknej reputacji), dosyć już tego Kazimierza, zbanalizujemy go do ostatka, wszystkie kąty spenetrowane i obrobione, dosyć!» I pojechał. Po dwóch tygodniach ujrzałem w jakimś kącie charakterystyczną sylwetkę mego przyjaciela: malował. Przywitał mnie nieco zawstydzony i natychmiast zaczął się tłumaczyć: «Wyobraź sobie, pojechałem do X, rzeczywiście dużo ładnych rzeczy znalazłem i myślę że się przyzwyczaję. Tymczasem po paru dniach poczułem że nie wytrzymam. W porównaniu z Kazimierzem wszystko wydało mi się nudne i mało ciekawe»”¹¹.

Zapewne już nigdy nie dowiemy się, jakie miasto kryje się pod zagadkową literą X. Możliwości są jednak tylko dwie. Miasteczkiem tym mógł być Sandomierz (co jest najbardziej prawdopodobne) albo Krzemieniec – dwie kolejne małe miejscowości, które zyskały plastyczną reprezentację w twórczości Skoczylasa.

Władysław Skoczylas, Widok z Kazimierza | ok. 1930, Muzeum Narodowe w Lublinie

W 1929 roku warszawski profesor wykonał drzeworyt zatytułowany Sandomierz. Motyw sandomierskiego ratusza pojawia się również w fantazji pejzażowej Miasteczko na górze pochodzącej z tego samego roku. Fantazje architektoniczne realizowane zarówno w formie akwarel, jak i w medium graficznym, stanowią niezwykle interesujący nurt w twórczości Skoczylasa.

Władysław Skoczylas, Pejzaż z Podkarpacia | niedatowany, Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu

W fantazjach pejzażowych Skoczylas ukazywał realnie istniejące budynki, grupując je przy wyimaginowanych placach lub ulicach, czego przykładem jest choćby akwarela Dziewczyna z wiadrami. W tej pracy – inspirowanej architekturą Kazimierza Dolnego – zobaczymy m.in. tamtejsze jatki, studnię i charakterystyczny dom znajdujący się przy ulicy Browarnej. Artysta tworzył również nieliczne kompozycje, w których zestawiał obok siebie zabytki różnych miast. Do najciekawszych przykładów dzieł tego typu należy akwarela Ulica w miasteczku, w której zobaczymy fragment Kamienicy Gdańskiej w Kazimierzu Dolnym i Domy bliźniacze w Krzemieńcu.

Władysław Skoczylas, Ulica w miasteczku | ok. 1926–1930, Muzeum Sztuki w Łodzi

O życiu i działalności Władysława Skoczylasa można mówić i pisać godzinami. Świadczy o tym imponujący, choćby objętością, pomnikowy katalog monograficzny artysty autorstwa Maryli Sitkowskiej. Niech ten krótki tekst będzie zatem zachętą do kolejnych, prywatnych spotkań z twórczością Skoczylasa. Mogą być one źródłem wielu estetycznych przyjemności.

Bibliografia:
1. Cieślewski syn T., Władysław Skoczylas, inicjator i twórca współczesnego drzeworytu w Polsce, Warszawa 1934.
2. Pruszkowski T., Malarz i Kazimierz, „Wiadomości Literackie” 1939, nr 2, s. 4.
3. Sitkowska M., Władysław Skoczylas (1883–1934), Warszawa 2015.
4. Skoczylas W., Sztuka – szkoła – państwo, wyb. i oprac. W. Włodarczyk, Warszawa 1984.
5. Żyznowski J., Ze sztuki. „Świt” – Skoczylas, Stroński i in., „Pani” 1923, nr 4–5, s. 14–16.

• Info
• Lista artykułów

» Piotr Cyniak

Absolwent historii sztuki na Uniwersytecie Warszawskim. Publikował m.in. w „Quarcie” i „Spotkaniach z Zabytkami”. Interesuje się głównie sztuką polską 1. połowy XX stulecia, w szczególności grafiką artystyczną i ikonografią małych miasteczek. Pasjonat podróży, muzyki dawnej i jazzu.

• Twarze sławnych i zapomnianych. Życie i twórczość Alfonsa Karnego - 17 listopada 2024
• Jan Matejko „Portret Józefa Ciechońskiego” - 7 sierpnia 2023
• Misterium ekspresji. Rzeźby Johanna Georga Pinsla - 5 maja 2023
• Marcello Bacciarelli „Portret Michała Jerzego Mniszcha z córką Elżbietą i psem Kiopkiem” - 29 stycznia 2023
• Wytrwały humanista. Życie i twórczość Tadeusza Kulisiewicza - 15 stycznia 2023
• Między Parchatką a Pociejowem. Życie i twórczość Jana Piotra Norblina - 5 stycznia 2023
• Na wielu strunach. Motyw zesłania w twórczości Jacka Malczewskiego - 9 grudnia 2022
• Paolo Veronese „Alegoria Cnoty i Występku” - 21 listopada 2022
• „Ażeby przedstawić możliwie najwierniej”. Życie i twórczość Bernarda Bellotta zwanego Canalettem - 16 listopada 2022
• „Niech zginie świat, byle żyła sztuka”. Życie i twórczość Jana Gotarda - 13 listopada 2022