Rydlówka i jej historia – od posiadłości artystów, przez miejsce akcji „Wesela”, po oddział Muzeum Krakowa

Jest późna jesień, a dokładniej jedna z nocy między 20 a 24 listopada 1900 roku. W podkrakowskiej wsi Bronowice jakby ciemno, pusto i cicho. Hałaśliwe przejawy życia w postaci dźwięków, tańca i innych zabaw dochodzą z jednego tylko miejsca – niepozornej, stylizowanej na wiejską, chałupy. Wnętrze chaty wystrojono jednak odświętnie, pobielono ściany, zastawiono stoły. Gromadzą się w niej ludzie, zarówno po to, by tańcować w takt muzyki, jak i po to, by rozmawiać, a między wypowiedzianymi słowami popijać alkohol.

Rydlówka, Kraków, fot. Kamil Bańkowski, irart.pl

Tematów do rozmów nie brakuje, jednak dyskutantom trudno znaleźć wspólny język. Może dlatego, że obok ubranych w tradycyjne stroje mieszkańców wsi zasiadają wystrojeni w surduty przedstawiciele krakowskiej bohemy. Biesiadnicy kontrastują więc pod wieloma względami: nie tylko wyglądu i pochodzenia, lecz także poglądów, ponieważ kiedy dyskutują o polityce, ścierają się ich skrajnie różne wizje światopoglądowe. Z dosłownego i przenośnego dystansu całą tę sytuację obserwuje mężczyzna opierający się o futrynę drzwi. Jako że jest krakowskim dramaturgiem, w zastanej sytuacji dostrzega coś ponad nieporozumienia i jest to dla niego zachętą do stworzenia nowej sztuki.

Rydlówka, Oddział Muzeum Krakowa, fot. © Paweł Mazur, źródło: bankfoto.info

Tym spostrzegawczym pisarzem jest Stanisław Wyspiański, a obserwowaną zabawą – uroczystości weselne jego przyjaciela Lucjana Rydla oraz chłopki Jadwigi Mikołajczykówny. Chałupa, w której świętują zarówno wszyscy mieszkańcy bronowickiej wsi, jak i artyści z Krakowa, po kilku latach stanie się miejscem zamieszkania małżeństwa Rydlów, a od nazwiska właścicieli przyjmie nazwę Rydlówka.

Rydlówka | 1912, źródło: Muzeum Etnograficzne w Krakowie

My z Bronowic z dziada pradziada

Historię Rydlówki, wbrew jej nazwie, należałoby zacząć nie od rodziny Rydlów, a od rodziny Mikołajczyków. To w niej przyjdą na świat siostry, które zajmą niezastąpione miejsce w Weselu Wyspiańskiego. Ród Mikołajczyków z pewnością nie był nowy w Bronowicach, a był wręcz kojarzony z tym miejscem od zawsze – nazwisko Mikołajczyków pojawia się w najstarszych księgach metrykalnych obejmujących swym zapisem teren tej wsi¹. Opis członków rodziny oraz historię ich majątku warto rozpocząć od ojca znanych z Wesela sióstr, czyli od Jacka Mikołajczyka, który widnieje w dokumentach również jako Jacenty (i tak zresztą wołano na niego we wsi)². Jego rodzice nie byli w posiadaniu wielu hektarów ziemi, a w zamian mieli czwórkę dzieci do wyżywienia, z których Jacek był najmłodszym synem.

Włodzimierz Tetmajer, Rodzina Mikołajczyków | 1901, Muzeum Narodowe w Krakowie

Dla Jacentego bezcelowym było czekanie na odziedziczenie ziemi po zmarłym ojcu – mała działka nie dała się podzielić między braci, toteż przypadała najstarszemu z rodzeństwa. W związku z marną perspektywą finansową Jacek wyjechał z Bronowic w celach zarobkowych. Do rodzinnej wsi powrócił w 1859 i tego samego roku ożenił się z szesnastoletnią Katarzyną Karaś. Ta jednak zmarła nieco ponad dziesięć lat później, zostawiając mężczyznę z trojgiem dzieci, z których najmłodsze miało zaledwie kilka miesięcy. Surowe realia wsi nie pozwoliły Jackowi zamartwiać się stratą ukochanej kobiety – musiał przecież zarabiać na utrzymanie potomstwa. Wdowiec szybko pojął, że w pojedynkę nie podoła kolejnym obowiązkom i że w gospodarstwie brak mu kobiecej ręki. I tak oto kilka miesięcy później na palcu innej mieszkanki Bronowic, Jadwigi Czepiec, pojawił się pierścionek. Małżeństwo stworzyło wielodzietną rodzinę, a wspólnie doczekało się trzech córek: Anny, Marysi i najmłodszej – Jadwigi.

Chata Jacentego i Jadwigi Mikołajczyków | źródło: „Tygodnik Ilustrowany” 1894, nr 13

Jacenty nie tylko dbał o spełnienie podstawowych potrzeb życiowych swoich córek, lecz także starał się wychować je na świadome i obyte towarzysko kobiety (robił to, dla przykładu, za pomocą coniedzielnego czytania książek uznanych za klasykę literatury; należy zresztą przypomnieć, że zarówno czytanie, jak i pisanie nie były znowuż tak powszechne wśród chłopów w tamtym czasie). To właśnie te trzy siostry, jak się niebawem okaże, przyczynią się do ożywienia stosunków pomiędzy miastem a wsią, a może raczej między inteligencją a chłopstwem. Jak więc widać, wkład włożony w wychowanie córek się zwrócił.

W okolicy mawiano wręcz, że jedynym bogactwem Jacentego są właśnie one³. I nie było to stwierdzenie dalekie od prawdy, dlatego że Mikołajczykowie żyli w skromnych warunkach: cała rodzina zamieszkiwała dom (znajdujący się w Bronowicach Małych pod numerem 14) wniesiony w wianie przez pierwszą żonę Jacentego. Poza tym małżeństwo wyszukiwało coraz to nowe pomysły, by się cokolwiek wzbogacić. Jednym ze sposobów na podreperowanie budżetu było prowadzenie cegielni, która stanęła nieopodal domu, a dokładniej na działce, na której w przyszłości zostanie wybudowana Rydlówka.

Wesele Tetmajera, Wesele Rydla i Wesele Wyspiańskiego

Jako że wieś bronowicka usytuowana była nieopodal Krakowa, odwiedzanie jej stanowiło pokusę dla artystów poszukujących inspiracji folklorystycznych i sielskich krajobrazów. Pierwszy swoim artystycznym okiem Bronowice wypatrzył w 1889 roku Ludwik de Laveaux – malarz znany w środowisku krakowskim. W tym samym roku z Monachium do Krakowa powrócił jego przyjaciel Włodzimierz Tetmajer, również malarz.

Włodzimierz Tetmajer, Muzykanci w Bronowicach – przed karczmą | ok. 1891, Muzeum Narodowe w Warszawie

Włodzimierz Tetmajer, Przed chałupą bronowicką | niedatowany, Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Włodzimierz Tetmajer, Jawnogrzesznica bronowicka | ok.1920, Muzeum Narodowe w Krakowie

Mężczyźni mieli więc sprzyjające okoliczności, by pojawiać się w podkrakowskiej wsi i organizować tam plenery. Nie trzeba było długo czekać, by artystów ściągały do Bronowic nie tylko doznania artystyczne, lecz także porywy serca. Zainteresowanie bliższymi kontaktami z mieszkanką wsi okazał jako pierwszy Włodzimierz Tetmajer, który w efekcie poślubił Annę z Mikołajczyków. Kolejny był Ludwik de Laveaux, którego oświadczyny przyjęła rodzona siostra Anny – Maria. Do ślubu jednak nie doszło, a to ze względu na przedwczesną śmierć malarza w 1894 roku. Ostatnia z córek Mikołajczyków – Jadwiga – została żoną poety Lucjana Rydla.

Lucjan Rydel z żoną i dziećmi | ok. 1910, źródło: Biblioteka Narodowa, Polona.pl

Włodzimierz Tetmajer z żoną | 1890-1895, Muzeum Narodowe w Krakowie

Ślub Tetmajera i Mikołajczykówny wywołał niemałe kontrowersje, ponieważ został uznany za mezalians. Mimo wszystko artysta postanowił być wierny swojemu uczuciu, co nie ułatwiło mu ścieżki życiowej.

Jak zaznaczył w swojej Plotce o „Weselu” Tadeusz Boy-Żeleński – po kolorowym ślubie Tetmajerów przyszła do nich szara rzeczywistość⁴. Związek artysty z chłopką odbił się na jego relacjach rodzinnych, a młode małżeństwo w związku z brakiem pieniędzy żyło oszczędnie, mieszkając w domu rodzinnym Mikołajczyków. Dopiero w 1894 roku Tetmajerowie podjęli działania, by się usamodzielnić, i w tym celu Włodzimierz odkupił od swojego teścia kawałek gruntu. To na tej działce stała niegdyś cegielnia i to na niej pobuduje swoją chatę młode małżeństwo, nie mając świadomości, że oto dają początek późniejszemu muzeum – Rydlówce.

Włodzimierz Tetmajer, Rodzina artysty | 1905, Muzeum Narodowe w Krakowie

Dom Włodzimierza i Anny powstał na planie prostokąta, co było charakterystyczne dla zabudowy wiejskiej, a zamiast dachówki pojawiła się strzecha. Był jednak większy i wyższy niż standardowa chata. Zewnętrze budynku, łączącego cechy dworku szlacheckiego i wiejskiej chałupy, oddawało metaforycznie to, co działo się w jego wnętrzu – dom Tetmajerów stał się miejscem spotkań zarówno artystów, jak i społeczności bronowickiej, a więc łączył dwa odrębne dotąd światy.

Latem 1900 roku częstym gościem u małżeństwa bywał Lucjan Rydel, który tak pisał do swojego przyjaciela Franciszka Vondráčka:

„«Ja tu i Bronowice – prowadzę życie naprawdę sielskie-anielskie», jak powiada Mickiewicz. Mieszkam, a raczej sypiam tylko, u wójta Klimy, ale u Włodziów przesiaduję dzień cały. (…) Powiadam Ci, mój Fando, życie cudowne tutaj, a pani Włodziowa przemila”⁵.

Na efekty spędzania czasu w domu Tetmajerów nie trzeba było długo czekać. Jeszcze tego samego lata Lucjan Rydel ponownie zaadresował list do swojego przyjaciela, informując go o zmianach w swoim życiu:

„Przyszła i na mnie kreska: żenię się. Znasz zapewne Jadwisię, siostrę Włodziowej Tetmajerowej. Z całym spokojem i nadzieją pójdę z nią do ołtarza. (…) Uważałem, że ma ładne oczy, śliczny warkocz i zdrowe zęby – to jeszcze za mała kwalifikacja na żonę, chciałem bliżej przypatrzeć się i poznać, i dlatego wybrałem Bronowice na pobyt letni. Tu z oka jej nie spuszczałem, a że nie przebywałem w charakterze konkurenta, więc tym łatwiej mogłem przejrzeć do dna tę duszę niezmiernie jasną, przezroczystą i prostą. (…) Taić można wszystko, tylko nie miłość, a między nami – sami nie wiemy, jak – z dnia na dzień działo się coś bez słowa jednego, bez zamiaru i ochoty okazywania sobie, co czujemy”⁶.

Na drodze do rychłej żeniaczki stanęła matka poety. Nie dlatego jednak, że była nieprzychylna wiejskiej dziewczynie, a dlatego, że chciała być pewna stałości uczuć swojego syna. Warunkiem do dania błogosławieństwa młodym było wyczekanie przez nich okresu ośmiu miesięcy. Plan uległ jednak zmianom, ponieważ do ślubu doszło już na jesieni 1900 roku, czyli trzy miesiące od rozmowy Rydla z matką.

Wesele odbyło się wbrew tradycjom nie w domu rodzinnym panny młodej, a w chacie pobudowanej i zamieszkanej przez Tetmajerów. Na uroczystościach weselnych zjawił się Stanisław Wyspiański, który przyglądając się biesiadnikom, zauważył, że w społeczeństwie polskim występuje widoczny podział. To zachęciło go do stworzenia Wesela – sztuki o wymiarze narodowym, choć początkowo mającej być tylko pamfletem na znajomych uczestniczących w zabawie weselnej.

Zdjęcie grupowe uczestników wesela Lucjana Rydla i Jadwigi Mikołajczykówny | 1900, Muzeum Krakowa

Wyspiański w swoim dramacie umieścił bohaterów, których pierwowzorami byli uczestnicy wesela: Włodzimierz Tetmajer i Anna z Mikołajczyków Tetmajerowa (w Weselu jako Gospodarz i Gospodyni), Kazimierz Przerwa-Tetmajer (Poeta), Maria Mikołajczykówna (Marysia) czy Widmo (Ludwik de Laveaux). Nie mogło zabraknąć również nowożeńców – małżeństwa Rydlów (Panna Młoda i Pan Młody).

Włodzimierz Tetmajer, Zaręczyny | 1895, Muzeum Narodowe w Szczecinie

Wyspiański przedstawił tego ostatniego w dość ironiczny sposób, jako owładniętego chłopomanią mieszczanina – Pan Młody a to nakazuje zdjąć swojej żonie buty (wbrew wiejskim obyczajom), a to znowuż wszystkich zagaduje (jak to w dramacie rzekła do niego Radczyni: „Ach, pan gada, gada, gada”). Postać stworzona przez dramaturga nie była chyba daleka od rzeczywistości, bo o Rydlu Tadeusz Boy-Żeleński pisał tak:

„Zabawny był stosunek Rydla do chłopów. Ten poeta był to klasyczny mieszczuch niemający poczucia wsi i chłopa; popełniał tedy co chwilę wykroczenia przeciw etykiecie wiejskiej, które raziły bronowickich gospodarzy. «Ten pan Rydel to dobry człowiek, uczony człowiek, ale strasznie źle wychowany», mówili…”⁷.

Rydlowie przemieniają dom w  Rydlówkę

Po ślubie małżeństwo Rydlów zaczęło szukać dla siebie stałego lokum, co okazało się niełatwym zadaniem – kilka razy zmieniali miejsce zamieszkania. Ostatecznie w 1908 roku zdecydowali się na odkupienie chaty, w której odbyło się ich wesele. Tetmajerowie, dotychczasowi właściciele tej posiadłości, przeprowadzili się do pobliskiego dworku, a od ich nazwiska budynek zaczęto nazywać Tetmajerówką (do dzisiaj dworek znajduje się w rękach spadkobierców Włodzimierza Tetmajera).

Włodzimierz Tetmajer, Dworek w Bronowicach | po 1903, Muzeum Narodowe w Krakowie

Włodzimierz Tetmajer, Scena na ganku dworu w Bronowicach | ok. 1910, Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie

Rydlowie postanowili dokonać zmian w dotychczasowej chacie, a w tym celu zatrudnili krakowskiego architekta Józefa Pokutyńskiego, który odpowiadał za projekty wielu budynków w Krakowie, np. Pałacyku Ostaszewskich, kaplicy św. św. Piotra i Pawła i licznych kamienic. W 1912 roku prace nad przebudową posiadłości można było uznać za ukończone. W dobudowanej przez architekta części budynku Rydel stworzył swoją pracownię, a że był fanem teatru, to spory metraż umożliwiał mu organizowanie półprofesjonalnych przedstawień (na czas ich trwania można było rozmontowywać balustradę, rozwieszać kotary, a naprzeciw skromnej widowni stawiać ruchomą scenkę-podest)⁸. Rydlowie tchnęli życie w nową posiadłość, a dzięki modernizacjom można powiedzieć, że powołali do istnienia Rydlówkę w jej obecnym kształcie.

Rydlowie nie mieli jednak możliwości nacieszyć się swoim nowym domem. Już w 1914 roku w związku z niepokojącymi wieściami z frontu rodzina podjęła decyzję o wyjeździe do Czech. Podczas ich nieobecności dom nie stał jednak pusty – doglądała go matka Lucjana Rydla oraz Perel Singer (która stała się pierwowzorem Racheli z Wesela). Singer pochodziła z rodziny żydowskiej, a jej ojciec prowadził w Bronowicach karczmę. Pepa, bo tak wołano na nią w okolicy, wychowywała się wspólnie z chłopskimi dziećmi, stąd jej bliskie stosunki z siostrami Mikołajczykównami. Perel w 1919 roku przyjęła sakrament chrztu, stając się Józefą. Przejście na katolicyzm było wywiązaniem się z obietnicy, którą Pepa złożyła niegdyś Rydlowi: jeżeli Polska odzyska niepodległość, dziewczyna zmieni swoje wyznanie. Choć Lucjan Rydel nie doczekał wyzwolenia narodu spod jarzma zaborców (zmarł w kwietniu 1918 roku), to Pepa postanowiła wytrwać w ich wspólnych ustaleniach⁹. Żonie Rydla, Jadwidze, dane było doczekać niepodległości kraju (zmarła w roku 1936 w zaciszu Rydlówki, podobnie jak jej mąż osiemnaście lat wcześniej).

Po śmierci małżeństwa Rydlów majątkiem rodzinnym zaczęły rozporządzać ich dzieci – Lucjan Jacek Rydel oraz Helena Jadwiga Anna. Helena Rydlówna wyszła za mąż za swojego dalekiego kuzyna – Zdzisława Rydla. W okresie kolejnej wojny przyjmowali w Rydlówce wysiedlone rodziny, również te pochodzenia żydowskiego. Warto wspomnieć znów o przyjaciółce rodziny, Józefie Singer, która wraz z przyjściem wojny w 1939 roku, za namową Heleny, wymeldowała się z ulicy Floriańskiej 3 w Krakowie, za to zameldowała się w Rydlówce.

Helena i Zdzisław doczekali się dwójki dzieci, w tym jednego syna – Jacka. Jacek zakochał się ze wzajemnością w Marii z domu Trąbce, która w późniejszych latach stała się popularyzatorką wiedzy na temat Rydlówki (w Internecie dostępne są liczne wywiady) oraz autorką wspomnień o Bronowicach (o tytule Moje Bronowice, mój Kraków). Zawodowo zajmowała się edytorstwem, była historykiem literatury i pracowała dla krakowskiego Wydawnictwa Literackiego, wydając m.in. korespondencję Stanisława Wyspiańskiego. Maria Rydlowa zmarła w 2021 roku. Jej syn Jan jest historykiem i nauczycielem akademickim na Uniwersytecie Jagiellońskim.

Muzeum Krakowa – Oddział Rydlówka

Już w 1957 roku na okoliczność pięćdziesiątej rocznicy śmierci Stanisława Wyspiańskiego częściowo wyremontowano dworek, m.in. malując zewnętrzne ściany. Wewnątrz odbyła się wtedy prezentacja pamiątek po Lucjanie Rydlu i osobach z jego najbliższego otoczenia. W 1969 roku pojawiła się kolejna okazja do świętowania, ponownie powiązana z Wyspiańskim – tym razem chodziło o setną rocznicę jego urodzin. W związku z okrągłą rocznicą i pożarem, który miał miejsce rok wcześniej i który wywołał duże straty, postanowiono odrestaurować dworek. Choć posiadłość pozostawała w rękach rodziny Rydlów, wraz z pomocą Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego urządzono w niej Regionalne Muzeum Młodej Polski „Rydlówka”. Od tamtego momentu rokrocznie w okolicach 20 listopada następuje „Osadzanie Chochoła”, czyli uroczyste osłonięcie krzaku róży słomianym okryciem.

Stanisław Wyspiański, Chochoły | 1898-1899, Muzeum Narodowe w Warszawie

W 2014 roku opiekę nad Muzeum przestało sprawować PTTK. Wraz z końcem kolejnego roku Rydlówka stała się oficjalnie jednym z oddziałów Muzeum Historycznego Miasta Krakowa. Przeprowadzono wtedy generalny remont, choć sama ekspozycja pozostała bez większych zmian. Zadbano o to, by wewnątrz pozostawić wygląd jak najbardziej odzwierciedlający realia, w których żyli Tetmajerowie, a później Lucjan Rydel ze swoją rodziną. W muzeum do dzisiaj można oglądać więc przedmioty, które należały do rodziny Rydlów (znajdujące się w pomieszczeniu, w którym bawiono się podczas wesela – Izbie Tanecznej), np. odświętne stroje ludowe czy skrzynię wianną Jadwigi. Taka skrzynia stanowiła ważny element wystroju każdej wiejskiej chałupy. Jedno z pomieszczeń – Izba Scena – jest wiernym odzwierciedleniem początkowych szczegółowych didaskaliów Wesela. Oznacza to, że na własne oczy można przekonać się, jak wygląda przestrzeń, którą w swoim dramacie opisał Wyspiański.

Stanisław Wyspiański, Portret Lucjana Rydla z Primaverą w tle | 1894, kolekcja prywatna, depozyt w Rydlówce, Muzeum Krakowa

W ramach ekspozycji można przyjrzeć się fotografiom Rydlów oraz zdjęciom przyjaciół rodziny, na przykład uczestników pamiętnego wesela (fotografie znajdują się w pomieszczeniu nazywanym Alkierzem). Nie mogło zabraknąć również obrazów (prezentowanych w tak zwanej Świetlicy, czyli wcześniejszej pracowni Rydla) autorstwa krakowskich artystów, których życiorysy na zawsze połączone będą z Rydlówką: Włodzimierza Tetmajera (na ścianach muzeum wisi obraz Aniołowie u Piasta) czy Ludwika de Laveaux (Lato w Bronowicach). Prezentowany jest również obraz Wyspiańskiego (Portret Lucjana Rydla z Primaverą w tle).

Na sam koniec warto przypomnieć słowa, które w testamencie zapisał Lucjan Rydel:

„Szkoda, że nie dożyję wolnej, zjednoczonej, niepodległej Polski. Jeśli możliwe będzie, pragnę i zaklinam na wszystko, aby nasz kawałek ziemi w Bronowicach utrzymał się przy rodzinie mojej. Nie sprzedawać, chyba w ostateczności…”¹⁰.

Zgodnie z wolą zmarłego dworek do dzisiaj pozostaje w rękach rodziny Rydlów, choć służy przecież czemuś więcej – jego misją jest podtrzymywanie pamięci nie tylko o samej rodzinie, lecz także o tradycjach wsi bronowickiej i o weselu, które na zawsze zmieniło bieg literatury polskiej.

Bibliografia:
1. Boy-Żeleński T., Plotka o „Weselu” Wyspiańskiego, Warszawa 1922, https://wolnelektury.pl/media/book/pdf/plotka-o-weselu-wyspianskiego.pdf (dostęp: 02.08.2023).
2. Dużyk J., Droga do Bronowic. Opowieść o Lucjanie Rydlu, Warszawa 1972.
3. Oleszkiewicz M., Wieś Bronowice Małe i jej mieszkańcy w czasach „Wesela” – szkic etnograficzny, w: Rydlówka. Historie nieoczywiste, red. M. Niezabitowski, Kraków 2021.
4. Rydel J., Dom Rydlów w Bronowicach Małych i jego mieszkańcy. Wspomnienia własne i zasłyszane, w: Rydlówka. Historie nieoczywiste, red. M. Niezabitowski, Kraków 2021.
5. Rydlowa M., Moje Bronowice, mój Kraków, Kraków 2013.
6. Strona internetowa Muzeum Krakowa Oddziału Rydlówka: https://muzeumkrakowa.pl/oddzialy/rydlowka (dostęp: 02.08.2023).
7. Śliwińska M., Panny z „Wesela”. Siostry Mikołajczykówny i ich świat, Kraków 2020.
8. Śliwińska M., Rodzina Mikołajczyków na przełomie XIX i XX wieku w dokumentach źródłowych i wspomnieniach rodzinnych, w: Rydlówka. Historie nieoczywiste, red. M. Niezabitowski, Kraków 2021.
9. Waltoś S., Powstanie Muzeum Młodej Polski, w: Rydlówka. Historie nieoczywiste, red. M. Niezabitowski, Kraków 2021.
10. Włodzimierz Tetmajer. Siła barw i temperamentu, red. M. Marek, P. Hapanowicz, Kraków 2023.

• Info
• Lista artykułów

» Marlena Kalicka

Studentka filologii polskiej Uniwersytetu Warszawskiego. Czas upływa jej szybko przy czytaniu literatury staropolskiej. Zafascynowana starociami, kobiecymi drobiazgami, zdecydowanie bliżej jej do rokokowych koronek niż sztuki współczesnej.

• Rydlówka i jej historia – od posiadłości artystów, przez miejsce akcji „Wesela”, po oddział Muzeum Krakowa - 20 października 2023
• „Chłop potęgą jest i basta” – o wiejskich i wielkomiejskich aspektach życia i twórczości Włodzimierza Tetmajera - 28 lipca 2023
• „Cóż wiesz o pięknem? Kształtem jest Miłości”. Norwid – Sztukmistrz o wielu talentach - 24 września 2021
• Malczewski, Pruszkowski i Hofman. „Anhelli” w malarstwie - 29 listopada 2020
• August Zamoyski – arystokrata, buntownik, rzeźbiarz - 1 kwietnia 2020