1
Prawdziwe imię
Udokumentowanym imieniem artystki nie jest wcale Tamara, ale Rozalia1. Prawdopodobnie imię Tamara stało się elementem autokreacji (podobnie jak data i miejsce urodzenia), w której Łempicka była mistrzynią. Często powtarzała: „Nie ma cudów, jest tylko to, co sama zrobisz” i rzeczywiście jej życiowa droga oraz w przemyślany sposób zbudowany życiorys świadczą o tym, że była prawdziwą self-made woman.
Tamara Łempicka w sukni projektu Marcela Rochasa, detal | 1931, fot. Madame d’Ora
Rodzina artystki (wnuczka, prawnuczka stojąca na czele „Tamara de Lempicka Estate”) uważa, że malarka urodziła się w Warszawie. Według biografek artystki (Laury Claridge i Gioi Mori) bardziej wiarygodnym miejscem urodzenia Rozalii Gurwik-Górskiej, znanej później jako Tamara Łempicka, wydaje się Moskwa, ewentualnie Sankt Petersburg. Artystki powszechnie odejmowały sobie lat w dokumentach. Tak postąpiła również m.in. Olga Boznańska czy Anna Bilińska. Tamara wskazywała jako datę urodzenia rok 1898, prawdopodobnie jednak urodziła się w 1895 roku.
2
Nieodkryte tajemnice rodzinne
Na potrzeby własnej legendy od początku kariery artystycznej Tamara konsekwentnie podtrzymywała kłamstwo na temat swojej rodziny. Jej manipulacje dotyczące życiorysu (zwłaszcza warszawskich korzeni) dzisiaj są trudne do zweryfikowania. Te niesprawdzone fakty powielało wielu biografów malarki.
Madame D’Ora, Tamara de Lempicka w kapeluszu od Rose Descat | 1933, kolekcja prywatna
Tamara skrzętnie ukrywała fakt żydowskiego pochodzenia. Dzisiaj powszechnie wiadomo, że ojciec artystki, Borys Mojsijewicz Gurwik-Górski (postać enigmatyczna i praktycznie wymazana z życiorysu przez Tamarę), był rosyjskim Żydem, natomiast żydowskie korzenie ze strony matki nie były ujawniane. Dziadkowie Tamary – Bernard i Klementyna (z domu Bauman) Deklerowie oraz ich dzieci (w tym matka Tamary, Malwina) byli zamożną rodziną kupiecką. W prasie warszawskiej II połowy XIX wieku znaleźć można informacje o działalności handlowej Deklera. Dziadek artystki wymieniany był jako członek honorowy w Sprawozdaniu Zarządu Stowarzyszenia Wzajemnej Pomocy Pracowników Handlowych Wyznania Mojżeszowego w Warszawie w roku 1900. Groby Deklerów (w tym dziadków Tamary) odnaleźć można na warszawskim Cmentarzu Żydowskim przy ulicy Okopowej. Pochowany tam został również brat matki Tamary – Zygmunt Dekler, lotnik, pionier automobilizmu i lotnictwa w Polsce, żołnierz 1 Dywizji Piechoty Legionów, zmarły w 1919 roku2.
Wbrew temu, co opowiadała Tamara, Deklerowie nie byli wcale rodziną ustosunkowaną, należącą do ówczesnych wysokich sfer Warszawy. Pieniądze pozwalały im na prowadzenie stylu życia naśladującego elity (zagraniczne podróże, sprowadzane z Francji stroje itp.), jednak w realiach XIX-wiecznej Warszawy asymilacja do polskich elit była możliwa tylko do pewnych granic. Artystka lubiła podkreślać polskie korzenie sięgające wojen napoleońskich, ale informacje o arystokratycznych sferach, w jakich dorastała (w domu dziadków bywał ponoć Paderewski), i Deklerach jako potężnej, wpływowej rodzinie nie znajdują pokrycia w varsavianistycznych źródłach.
Śledząc losy Tamary, nie sposób oprzeć się wrażeniu, że jej główną życiową aspiracją był odpowiedni status i przynależność do wyższych sfer. Prawdziwego luksusu i życia na poziomie elit zaznała w Moskwie, w bogatej rodzinie Stifferów. Po tym, jak zmarli jej dziadkowie, a ojciec zniknął z jej życia (do dzisiaj nie wiadomo, czy popełnił samobójstwo, rozwiódł się z jej matką, czy nagle zmarł), dziewczyna wychowywała się u wujostwa. Kiedy ciotka pokazała Tamarze swoją biżuterię (odrębne szufladki na szafiry, szmaragdy i diamenty), ta wiedziała, że właśnie na takim poziomie chce żyć.
Tamara Łempicka, Chambre d’hotel | 1951, kolekcja prywatna © Tamara Art Heritage. Licensed by MMI NYC ADAGP Paris SIAE Roma 2015
Ambitna od młodzieńczych lat, Tamara z wyjątkową determinacją dążyła do realizacji swoich pragnień. Odniosła sukces. Pierwszym zasadniczym krokiem na drabinie społecznej było małżeństwo z Tadeuszem Łempickim – prawnikiem pochodzącym z nobliwej szlacheckiej rodziny. Rozpoczynając karierę malarską w Paryżu lat 20. XX wieku, artystka podpisywała się jako Tamara de Lempicka, dodając przed nazwiskiem przyrostek „de” oznaczający arystokratyczne pochodzenie.
3
Kto naprawdę pozował do Autoportretu w zielonym bugatti?
Ten bodaj najsłynniejszy, ikoniczny portret pędzla Łempickiej uosabiał ideał „nowej kobiety” w szalonych latach 20. XX wieku – samodzielnej, nowoczesnej, robiącej to, na co ma ochotę, lubiącej pęd samochodu, sport i luksus.
Tamara Łempicka, Autoportret w zielonym bugatti | 1929, kolekcja prywatna
Obraz powstał na zamówienie magazynu „Die Dame” i w lipcu 1929 roku znalazł się na okładce. Miał stanowić autoportret samej artystki, która w tamtych czasach jeździła jaskrawożółtym Renault3 i ubierała się pod kolor samochodu. Tamara postanowiła przedstawić na obrazie auto bardziej luksusowe, a o pozowanie do portretu poprosiła kogoś do niej bardzo podobnego.
André Kertész, Woman in car| 1928
Okładka magazynu „Die Dame” z obrazem Łempickiej | 1929, źródło: Diedame.de
Dzisiaj niektóre historyczki i badaczki sztuki uznają, że kobieta przedstawiona na obrazie to w istocie młodsza, jedyna siostra malarki – Adrianna Gurwik-Górska (urodzona w 1899 roku w Moskwie). Tamarę łączyła z nią wyjątkowo silna więź. Były do siebie bardzo podobne. To właśnie Adrianna nakłoniła Tamarę do zajęcia się profesjonalnym malarstwem, gdy w 1919 roku w Paryżu rodzina Łempickich znalazła się w dołku finansowym, a małżeństwo Tamary przeżywało kryzys.
Adrianna, we Francji znana jako Adrienne Gorska de Montaut, została jedną z pierwszych dyplomowanych architektek. W 1924 roku w Paryżu uzyskała dyplom École Spéciale d’Architecture po kierunkiem Roberta Malleta-Stevensa. W kolejnych latach razem z mężem, francuskim architektem, zaprojektowała przeszło dwadzieścia modernistycznych budynków dla sieci kin Cinéac. W 1939 roku małżonkowie projektowali kina także dla Warszawy, jednak wybuch wojny zniweczył ostatecznie planowane inwestycje.
Adrianna tworzyła autorskie projekty, urządziła paryski apartament Tamary przy rue Méchain na Montparnassie (zaprojektowany przez Roberta Malleta-Stevensa), współpracowała m.in. z Sarą Lipską przy renowacji domu dla amerykańskiej milionerki i wydawczyni prasy Barbary Harrison Wescott.
Wnętrze domu Barbary Harrison, projekt Sara Lipska, fot. dzięki uprzejmości Marty Orzeszyny
Tamara wiele zawdzięczała siostrze – pomagała jej pozyskać intratne zamówienia na portrety od wpływowych osób. Adrienne Gorska de Montaut zmarła w 1969 roku w Beaulieu-sur-Mer we Francji. Dlaczego Adrianna miałaby pozować do portretu Tamary? Być może przeważyły względy praktyczne. Łempicka należała do artystek, które rzadko malowały własne oblicze. Chodziło przecież o stworzenie uniwersalnego portretu „nowej kobiety”. Mottem Tamary było stwierdzenie:
„Mój cel: nie kopiować. Stworzyć nowy styl, barwy świetliste i lśniące, odnaleźć w moich modelach elegancję”.
Autoportret w zielonym bugatti zdecydowanie spełnia warunki artystycznego credo.
4
Polskość
Tamara Łempicka, photo credit: Marilyn Goldberg / Museum Masters
Tamara zawsze podkreślała swoje polskie pochodzenie, mimo że jej więzi z krajem właściwie zanikły pod koniec lat 20. XX wieku, od czasu rozwodu z Tadeuszem Łempickim. Wielokrotnie dziennikarze i biografowie przypisywali jej tożsamość Rosjanki, czemu Tamara, a później rodzina artystki, konsekwentnie zaprzeczała. Dzisiaj najczęściej pisze się o Łempickiej jako o obywatelce świata – kosmopolitycznej kobiecie w nieustającej podróży. W 1942 roku przyjęła obywatelstwo USA. Była mieszkanką Rosji, Francji, Stanów Zjednoczonych Ameryki i Meksyku. Podobno do końca życia świetnie mówiła po polsku. Mimo że wychowywała się głównie w Moskwie, musiała rozmawiać po polsku z babką, z matką, z siostrą i mężem. Jako baronowa Kuffner (po drugim mężu) na swoich przyjęciach w Hollywood czy Nowym Jorku w latach 40. serwowała gościom bigos!
W latach 20. i 30. w Paryżu, w czasach największych sukcesów Tamary jako malarki i osobowości paryskich salonów, Łempicka znała wielu polskich artystów z kręgów Szkoły Paryskiej (École de Paris), z niektórymi się przyjaźniła. Wśród tych ostatnich wymienić można malarza Mojżesza Kislinga, legendarną postać przedwojennego Montparnasse’u. Inny polski malarz – Zygmunt Menkes namalował półakt Tamary.
Łempicka doskonale znała też malarkę Alicję Halicką, chociaż obie panie najwyraźniej za sobą nie przepadały. Tamara uczestniczyła w wielu wystawach prezentujących polską sztukę we Francji, Polsce i Stanach Zjednoczonych. Należała do Koła Artystów Polskich Augusta Zamoyskiego.
Tamara Łempicka, Akt I | 1925, kolekcja prywatna
W 1929 roku pokazywała swoje prace na indywidualnej wystawie w Galerie Zak w Paryżu, prowadzonej przez żonę polskiego malarza Jadwigę Zakową. Warto podkreślić, że polska prasa i krytyka sztuki w latach 20. i 30. XX wieku określała Tamarę jako polską malarkę.
5
Jej najważniejszy mężczyzna
Tamara Łempicka, Niedokończony mężczyzna (Portret Tadeusza Łempickiego) | 1928, Musée National d’Art Moderne – Centre Pompidou, Paryż
Tamara do dzisiaj inspiruje kobiety do tego, aby przejąć władzę nad swoim życiem. Ona sama już jako młoda dziewczyna umiała dążyć do spełnienia swoich pragnień. Miała piętnaście lat, gdy na jednym z balów w Sankt Petersburgu poznała Tadeusza Łempickiego – przystojnego polskiego arystokratę, prawnika, bon vivanta i najbardziej pożądaną partię w mieście. Tamara postanowiła, że zostanie jego żoną. Dopięła swego, chociaż rodzina przyszłej malarki była przeciwna temu małżeństwu. Tadeusz miał reputację Don Juana, nigdy nie pracował w zawodzie, a ponadto wcale nie miał majątku.
Małżeństwo z Tadeuszem okazało się trudne, jednak Tamarze zależało na jego utrzymaniu. Styl życia artystki w latach 20. XX wieku, a zwłaszcza jej liczne przygody z mężczyznami i kobietami, były dla Łempickiego trudne do zniesienia. Sam nawiązał romans z Ireną Spiess – córką bogatego przedsiębiorcy farmaceutycznego, przyjaciółką Iwaszkiewiczów.
W 1928 roku Tamara namalowała kubizujący portret Tadeusza Niedokończony mężczyzna. Tytuł odnosił się do niedomalowanej dłoni modela, tej, na której powinna znajdować się ślubna obrączka. Obraz ten będzie można obejrzeć na wystawie w Muzeum Narodowym w Lublinie.
Pod koniec lat 20. XX wieku Tamara dwukrotnie przyjeżdżała do Polski, licząc na zmianę decyzji Tadeusza o rozwodzie. Małżeństwa nie uratowała. Łempicki ożenił się po raz drugi z Ireną Spiess.
Łempicki często przedstawiany jest w biografiach artystki jako postać nieciekawa. Z powodu urazu stopy nie służył w wojsku. Wojnę przeżył w Warszawie. W 1947 roku został konsulem w Marsylii, a następnie w Tuluzie. W końcu odwołano go ze stanowiska, gdyż wydawał polskie paszporty, kierując się przesłankami prawnymi, nie zaś politycznymi. Ten element jego życiorysu sprawia, że warto spojrzeć na tę postać nieco łaskawiej. Wkrótce po powrocie w 1950 roku do Warszawy Łempicki znalazł się w szpitalu, a następnie zmarł. Tamara wielokrotnie podkreślała, że był mężczyzną jej życia.
6
Długotrwały związek z kobietą
Tamara miała wiele przygodnych romansów z mężczyznami i z kobietami. Z jedną z nich była związana przez prawie dziesięć lat. W 1921 roku, gdy Łempicka dopiero zaczynała stawiać kroki w świecie sztuki, bliska stała się jej sąsiadka z budynku przy rue du Montparnasse – Ira Perrot.
Tamara Łempicka, Portret młodej kobiety w niebieskiej sukience (Ira Perrot) | 1922, fot. facebook.com/female.artists.in.history / po prawej: Ira Perrot ze swoim portretem | 1922, fot. facebook.com/deadfredphotos
Szczegóły tej relacji Tamara zabrała ze sobą do grobu, jednak nawet Tadeusz był przekonany, że Ira była wielką miłością jego żony. Ciemnowłosa, tajemnicza Perrot pozowała do kilkunastu obrazów artystki. Szczegóły rozstania w 1930 roku nie są znane, natomiast wiadomo, że przyczyniło się ono do poważnej depresji, na którą cierpiała Tamara.
Tamara Łempicka, Portret Iry Perrot | 1930, kolekcja prywatna
Tamara Łempicka, La Musicienne (Portret Iry Perrot) | 1929, kolekcja prywatna
7
Skandalistka w klasztorze
Tamara Łempicka, Matka przełożona | 1935, Musée d’arts de Nantes, fot. Cécile Clos/Musée d’arts de Nantes, Tamara de Lempicka Estate LLC
Na początku lat 30., po rozwodzie z Tadeuszem i rozstaniu z Irą, pogrążona w depresji artystka postanowiła spędzić czas w odosobnieniu. Planowała wstąpić do zakonu. Na miejsce pobytu wybrała klasztor w Parmie we Włoszech. Była zdecydowana, aby zostać tam na dłużej, jednak kiedy zobaczyła uduchowioną twarz matki przełożonej, zapragnęła ją koniecznie namalować. Sztuka dała jej siłę, aby od nowa zacząć budować swoje życie.
Obraz powstawał w ciągu kilku lat. W 1935 roku Tamara ukończyła portret zakonnicy, z którego była bardzo dumna i uznawała za jeden z najlepszych w swoim dorobku. Zachowała go dla siebie. Obraz pokazała publicznie dopiero w Stanach Zjednoczonych na wystawie w Julien Levy Gallery w 1941 roku. Na wernisażu portret podziwiał nawet Salvador Dalí.
Dalí i Łempicka / Kolekcja Anny i Richarda Paddych, fot. Wydawnictwo Bosz
8
Trudna relacja z córką
Maria Krystyna, zwana Kizette albo Kizetką, była jedynym dzieckiem Tamary i Tadeusza Łempickich. Urodzona w 1916 roku dziewczynka dorastała w Paryżu, a jej okres dojrzewania przypadł na trudny czas rozwodu rodziców. Tamara miała władczy charakter i odcisnęła na córce piętno swojego despotycznego „ja”. Nie mogła poświęcić dziewczynce zbyt wiele czasu. Była nieustannie zajęta rozwojem swojej kariery malarskiej, a także prowadziła bogate życie towarzyskie. Tamara skupiała uwagę na córce w czasie sesji do portretów – było ich co najmniej pięć. Babcia dziewczynki strofowała ją wówczas, aby siedziała spokojnie, bo kiedyś obrazy z jej wizerunkiem będą wisiały w słynnych muzeach na całym świecie.
Tamara Łempicka, Macierzyństwo | 1928, kolekcja prywatna, © Mrs. Barry Humphries
Tamara Łempicka, Kizette w różu | 1927, Musée d’arts de Nantes
Po rozwodzie Tamary z Łempickim Kizette uczyła się w szkole z internatem w Anglii, a z matką miała kontakt, gdy ta zabierała ją ze sobą w podróże do Włoch. Ludzie z otoczenia Tamary nawet nie wiedzieli, że artystka ma dziecko. W późniejszym okresie, kiedy Kizetka podrosła, co w oczach osób trzecich postarzało Tamarę, matka wymagała od niej, aby przedstawiała się jako jej siostra. W 1939 roku artystka wyjechała do Stanów Zjednoczonych razem z drugim mężem i dorosłą córką. Oficjalnie utrzymywała, że nie ma dzieci, a Kizette jest jej siostrą. Były jednak ze sobą blisko. Tamara zawsze miała bardzo wysokie oczekiwania wobec Kizette. Wraz z upływem lat w Tamarze narastało rozczarowanie tym, że według niej córka niczego nie osiągnęła, nie stała się nikim wyjątkowym.
Kizette wyszła za mąż za amerykańskiego geologa Harolda Foxhalla. Urodziła dwie córki – Christie i Victorię Annę. Tamara bardzo angażowała się w wychowywanie wnuczek, szkoliła je, zabierała w podróże i kształtowała na typowe przedstawicielki wyższych sfer społecznych. Była dominującą babcią, która na swoich zasadach wprowadzała dziewczęta do „wielkiego świata” i wtrącała się w ich życie.
Kizette przez lata pełniła funkcję sekretarki matki, czuwała nad jej spuścizną artystyczną, załatwiała rozmaite sprawy. Tamara wymagała dyspozycyjności i skupienia całkowitej uwagi wyłącznie na niej. Kiedy zmarł baron Kuffner, Tamara zażądała, aby córka przeniosła się do jej domu i na stałe zaopiekowała matką. Ale Kizette nie mogła tego zrobić – w tym czasie zajmowała się swoim chorym na raka mężem. Tamara poczuła się jednak zdradzona i rozczarowana4, mimo to córka była blisko matki do końca jej dni.
9
Wrażliwość społeczna
Sławę Tamarze przyniosły nowoczesne, śmiałe obrazy inspirowane włoskim manieryzmem, renesansową klasyką oraz kubizmem. Tematyka jej sztuki w latach 20. i 30. XX wieku koncentrowała się na portretach pięknych, wpływowych ludzi z kręgów światowej elity, których niebanalnie wykadrowane wizerunki malarka ukazywała najczęściej na industrialnym tle.
Tamara Łempicka, Telefon II | 1930, kolekcja prywatna, © Kolekcja Wolfganga Joopa
Tamara Łempicka, Dziewczyna w rękawiczkach | 1927–1930, Musée National d’Art Moderne – Centre Pompidou, Paryż
Jednak obrazy powstałe po wybuchu II wojny światowej i opuszczeniu przez Tamarę Francji zrywały z estetyką poprzedniego okresu i ukazywały wrażliwość społeczną artystki.
Tamara doskonale rozumiała los uchodźców, wiedziała, czym jest wojna i jak wielką traumą jest konieczność ucieczki, opuszczenia swojego miejsca zamieszkania. Sama uciekała dwukrotnie: po raz pierwszy przed bolszewikami w 1918 roku. Straciła bezpowrotnie swój dom i majątek. Wraz z mężem zmuszona była od podstaw budować nowe życie w Paryżu.
Po raz drugi uciekała w 1939 roku, gdy napaść hitlerowców na Europę stawała się coraz bardziej realna. Tamara miała żydowskie korzenie, podobnie jej drugi mąż – baron Raoul Kuffner de Dioszegh. Oboje postanowili opuścić Paryż i rozpocząć nowe życie w Stanach Zjednoczonych.
W latach 40. Tamara działała społecznie w wielu komitetach i organizowała pomoc dla Europy. Mniej znane i rzadko reprodukowane obrazy artystki, takie jak Ucieczka (gdzieś w Europie) czy Uchodźcy, udowadniają, że malarka miała wiele empatii dla ludzi cierpiących na skutek wojny. Dzisiaj, w związku z napaścią Rosji na Ukrainę, obrazy te przemawiają szczególnie mocno i stanowią emocjonalny komentarz do aktualnych wydarzeń.
Tamara Łempicka, Uchodźcy | 1931, Musée d’art et d’histoire de Saint-Denis
Tamara Łempicka, Ucieczka (gdzieś w Europie) | 1940, Musée des Beaux-Arts, Nantes
10
Niedoceniona i zapomniana w momencie śmierci
Obecnie Tamara Łempicka należy do najbardziej rozpoznawalnych i najbardziej popularnych artystek. W zeszłorocznym zestawieniu najdroższych malarek zajęła trzecie miejsce, po Georgii O’Keeffe i Fridzie Kahlo. Ceny jej obrazów osiągają zawrotne ceny (Portret Marjorie Ferry w 2020 roku został sprzedany przez dom aukcyjny Christie’s za kwotę w przeliczeniu około 82 mln złotych), a sława zmarłej przed czterdziestu dwu laty artystki sukcesywnie rośnie dzięki głośnym wystawom w rozmaitych miejscach świata.
Tamara Łempicka, Portret Marjorie Ferry | 1932, kolekcja prywatna
Wielka w tym zasługa rodziny Tamary – jej wnuczek i prawnuczek, które opiekują się spuścizną artystki. W 1980 roku, kiedy Tamara zmarła w swoim domu w Cuernavaca w Meksyku, o jej sławie z okresu paryskiego (lata 1924–1939) mało kto pamiętał. Prasa praktycznie nie odnotowała śmierci artystki.
Po tym, jak Łempicka zamieszkała w Stanach Zjednoczonych, nieustannie tworzyła. Przez kolejne dziesięciolecia malowała po kilka godzin dziennie. Próbowała swoich sił w nowych technikach (malowała szpachlą), w latach 60. eksperymentowała nawet z abstrakcją. Nigdy nie udało się jej jednak ożywić kariery. Za życia nie zdobyła już wielkiego uznania krytyki ani popularności.
Tamara Łempicka, Saint-Moritz | 1929, Museé des Beaux-Arts, Orléans
O Tamarze przypomniano sobie we Francji w 1972 roku na fali powrotu mody na styl art déco. Alain Blondel zorganizował wówczas w Paryżu indywidualną wystawę prac artystki z okresu przedwojennego, później stworzył catalogue raisonné jej prac. Jednak w 1980 roku tego przebłysku popularności nikt już nie pamiętał. Odchodziła jako artystka zapomniana. Zgodnie z wolą Tamary jej prochy zostały rozrzucone nad wulkanem Popocatépetl. Prawdziwa sława i popyt na dzieła Łempickiej przyszły wraz z modą na jej obrazy w Hollywood. W latach 80. obrazy Tamary zdobiły domy Madonny, Jacka Nicholsona czy Barbry Streisand.
Obecnie powstają trzy projekty filmowe poświęcone życiu i twórczości Łempickiej, obrazy artystki pokazywane są na kolejnych wystawach (tylko w tym roku w Paryżu w Musée du Luxembourg w ramach ekspozycji „Pionnières”, a także w Lublinie i w Krakowie), zapewne więc sława Tamary będzie nadal sukcesywnie rosła.
W Muzeum Narodowym w Lublinie 18 marca 2022 roku otwarta zostanie wystawa „Tamara Łempicka – kobieta w podróży”, która przeniesie nas do świata lat 20. i 30. XX wieku, czyli do niezwykłej epoki podporządkowanej nowemu stylowi, jakim było art déco. Dzieła artystki nierozerwalnie związane z jej życiem, prezentowane w otoczeniu przedmiotów codziennego użytku – mebli, wyrobów rzemiosła artystycznego, strojów oraz maszyn – mają przybliżyć publiczności niezwykłe życie Tamary Łempickiej, jednej z największych artystek XX wieku.
Bibliografia:
1. Birnbaum P.J., Women Artists in interwar France. Framing Feminities, New York 2016.
2. Birnbaum P.J., Tamara de Lempicka: The Modern Woman Personified, „Archiwum Emigracji: Studia – Szkice – Dokumenty”, Zeszyt 1–2 (16–17), Toruń 2012.
3. Borzello F., Femmes au miroir. Une histoire de l’autoportrait féminin, Londres 2016.
4. Chadwick W., Latimer T., The modern woman revisited. Paris between the wars, New Brunswick 2003.
5. Claridge L., Tamara Łempicka: między art déco a dekadencją, tłum. E. Hornowska, Poznań 2000.
6. Lempicka-Foxhall K. de, Pasion by design. The art. and Times of Tamara de Lempicka. Revised edition, New York–London 2020.
7. Mori G., Tamara de Lempicka: La regina del moderno, Roma 2011.
8. Sosnowska J., W cieniu Tamary, „Biuletyn Historii Sztuki” nr 82 (4), 2020.
9. Zientek S., Polki na Montparnassie, Warszawa 2021.
- Informacja ta została potwierdzona na konferencji prasowej Muzeum Narodowego w Lublinie – organizatora wystawy poświęconej Tamarze Łempickiej w 2022 roku ↩
- Badania prowadzące do powyższych wniosków przeprowadziła prof. Joanna Sosnowska z IS PAN. ↩
- P. J. Birnbaum, Tamara de Lempicka: The Modern Woman Personified, w: „Archiwum Emigracji: Studia – Szkice – Dokumenty”, Zeszyt 1–2 (16–17), Toruń 2012, s. 118. ↩
- Kizette opisała swoje trudne relacje z matką we wspomnieniach zatytułowanych Passion by design. The art and Times of Tamara de Lempicka. ↩
A może to Cię zainteresuje:
- Vincent van Gogh w Auvers-sur-Oise. Ostatnie miesiące życia - 5 listopada 2023
- Kobiety z portretów Modiglianiego - 23 stycznia 2023
- Alice Neel. Kolekcjonerka dusz - 26 listopada 2022
- Pracownie polskich malarek w Paryżu - 22 maja 2022
- Sto lat temu w Paryżu. Artystki szalonych lat 20. - 22 kwietnia 2022
- Tamara Łempicka. Dziesięć nieznanych faktów na jej temat - 8 marca 2022
- Czy córka stangreta mogła być wybitną artystką? - 25 czerwca 2021
- Fenomen École de Paris - 22 grudnia 2019
- Tadeusz Boy-Żeleński i Skandalistka – o jednym z najsłynniejszych romansów dwudziestolecia międzywojennego - 2 lutego 2019
- Stanisław Przybyszewski. Meteor Młodej Polski i kochające go kobiety - 16 grudnia 2018
Megalomania