Art déco – 10 faktów, które musisz znać

1

Nazwa jest młodsza od stylu

Styl art déco, którego rozkwit przypada na okres międzywojenny, przez pierwsze kilkadziesiąt lat nie miał ustalonej nazwy. Dopiero retrospektywna wystawa obiektów z tamtego czasu zorganizowana we Francji w 1966 roku oraz publikacja książki Bevisa Hilliera Art Déco of the 20s and 30s utrwaliły to sformułowanie w odniesieniu do tendencji panujących w sztuce tamtych lat.

Okładka „Vogue” | 1926, fot. Archive.vogue.com

Okładka „Vogue” | 1927, fot. Archive.vogue.com

Użyta przez Hilliera fraza była wycinkiem z tytułu Międzynarodowej Wystawy Sztuki Dekoracyjnej i Wzornictwa w Paryżu z 1925 roku (L’exposition internationale des Arts Décoratifs et industriels modernes), która stanowiła pokaz najnowocześniejszych trendów estetycznych ówczesnego świata.

Kartka widokowa z panoramą Międzynarodowej Wystawy Sztuki Dekoracyjnej i Wzornictwa w Paryżu w 1925 roku

2

Art déco (nie) było odpowiedzią na secesję

Można się spotkać z twierdzeniem, że estetyka art déco ze swoim zamiłowaniem do figur geometrycznych, syntetycznych form i gładkich błyszczących powierzchni była odpowiedzią na zmęczenie wybujałą organiczną linią secesji, która rządziła sztuką użytkową na przełomie wieków. Jednak w bardzo bogatej i różnorodnej stylistyce art déco można również znaleźć kontynuację dekoracyjnej myśli secesyjnej, szczególnie jej wiedeńskiej geometryzującej odmiany, która zagościła w Austrii około roku 1900.

Koloman Moser, plakat do XIII wystawy Secesji Wiedeńskiej | 1902, Kolekcja Philipa B. Meggsa, źródło: Britannica

Alfred Roller, plakat do XIV wystawy Secesji | 1902, MoMA, Nowy Jork

Joseph Maria Olbrich, plakat do II wystawy Secesji | 1898, MoMA, Nowy Jork

3

Art déco czerpało inspiracje z wielu kultur

Art déco w przeciwieństwie do secesji nie miało ambicji odcięcia się od spuścizny artystycznej poprzednich pokoleń, ale czerpało z niej pełnymi garściami. Bezpośrednim impulsem dla artystów do korzystania z form starożytnego Egiptu było odkrycie grobu Tutanchamona przez Howarda Cartera w 1922 roku. To wielkie medialne wydarzenie zaowocowało tzw. tutmanią, która znalazła oddźwięk w wielu dziełach sztuki użytkowej i obiektach codziennego użytku takich jak zegar kominkowy stylizowany na bramę egipskiej świątyni czy saszetka w formie sarkofagu.

Zegar marki Cartier w formie bramy egipskiej świątyni | 1927, Kolekcja Cartiera, Genewa, źródło: Art déco 1910–1939, red. Ch. Benton, T. Benton, G. Wood, tłum. J. Łoziński, T. Rosiński, M. Szybińska, Poznań 2010

4

Art déco dzieli się na styl żeński i męski

Podział sztuki art déco na okres męski i żeński wprowadził historyk sztuki Bevis Hillier. Badacz odnalazł w dziełach powstałych w latach 20. pierwiastki żeńskie i opisał je jako nieco konserwatywne, szykowne i eleganckie, natomiast użycie nowych materiałów takich jak chrom i plastik oraz nawiązywanie do estetyki maszyn w latach 30. przypisał męskiemu sposobowi widzenia świata. Zmiana wyrazu artystycznego szczególnie widoczna była w Stanach Zjednoczonych, gdzie krach na nowojorskiej giełdzie w 1929 roku wyraźnie odseparował czas prosperity lat 20. od okresu kryzysu gospodarczego lat 30., co znajdowało odbicie we wzornictwie przemysłowym.

Berthold Boess, Moon Dance, wytwórnia porcelany Rosenthal | 1924, fot. 1stdibs.co.uk

Gilbert Rohde, Electric clock | ok. 1933, The Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork

5

Paryska wystawa z 1925 roku przyniosła znaczący sukces polskich artystów

Podczas najważniejszej ekspozycji sztuki art déco w Paryżu polscy artyści związani z Warsztatami Krakowskimi (czyli ugrupowaniem nadającym ton polskiej sztuce użytkowej po I wojnie światowej) zaprezentowali swoje dzieła w pawilonie projektu Józefa Czajkowskiego. Polska odmiana nowoczesności była zakorzeniona w ludowej sztuce Podhala, którą artyści umiejętnie przepuszczali przez filtr geometryzacji i rytmizacji. Na 307 wystawców biorących udział w wystawie Polska zdobyła aż 172 nagrody.

Międzynarodowa Wystawa Sztuk Dekoracyjnych i Wzornictwa | Paryż 1925, pawilon polski projektu Józefa Czajkowskiego – widok ogólny od strony wejścia do atrium, fot. Muzeum Narodowe w Warszawie

6

Tamara Łempicka to niejedyna malarka art déco

Mimo że Autoportret w zielonym Bugatti i Dziewczyna w zieleni zawładnęły publikacjami o stylu art déco, Łempicka nie była jedyną polską malarką wpisującą się w najświeższe trendy lat 20. i 30.

Tamara Łempicka, Dziewczyna w rękawiczkach | 1927–1930, Musée National d’Art Moderne – Centre Pompidou, Paryż

Tamara Łempicka, Autoportret w zielonym Bugatti | 1929, kolekcja prywatna

Doskonałe malowidła Zofii Stryjeńskiej z charakterystycznym rysem sztuki ludowej zostały zaprezentowane w salonie honorowym polskiego pawilonu, a plakat jej autorstwa obwieszczał obecność Polski na wystawie paryskiej w 1925 roku.

Zofia Stryjeńska, Pory roku. Styczeń–luty (Korowód II – z końmi) | 1925, Muzeum Narodowe w Warszawie

7

Artyści art déco mieli obsesję na punkcie szybkości

Możliwość coraz szybszego przemieszczania się i większa niż kiedykolwiek dostępność podróżowania sprawiły, że zagadnienie osiągania coraz większych prędkości stało się międzywojennym symbolem nowoczesności. Plastycznym wyrazem tych zainteresowań było nadawanie opływowego kształtu wszelkim wytworom wzornictwa przemysłowego. Ten sposób stylizacji szczególnie przyjął się na terenie Stanów Zjednoczonych i zyskał miano streamlining. Innym leitmotivem związanym z szybkością były tzw. smugi pędu, które przybierały formę poziomych pasów biegnących wzdłuż przedmiotów, sugerując ich aerodynamikę.

Lokomotywa Pennsylvania Railroad S1, projekt: Raymond Loewy | 1939, źródło: Wikipedia.org

8

Okres art déco był czasem osobliwości

Atmosfera budowania nowej rzeczywistości podsycana była przez wprowadzanie do sztuki użytkowej i architektury nowoczesnych form i materiałów. Eksperymenty i badanie granic zarówno samych surowców, jak i popytu na określone wynalazki skutkowały powstawaniem wyjątkowych osobliwości wzorniczych.

Pontiac Plexiglas Ghost Car, General Motors | 1939

Pleksiglas wynaleziony tuż przed II wojną światową posłużył m.in. do stworzenia jedynego na świecie przezroczystego samochodu Pontiac Deluxe Six marki General Motors, zwanym Ghost Car (samochód duch), natomiast nowe formy amerykańskich drapaczy chmur zainspirowały Paula Frankla do tworzenia tzw. skyskaper furniture, czyli mebli o kształtach nowojorskich wieżowców.

Paul Frankl, Skyskaper Cabinet (regał wieżowiec) | ok. 1927

9

Styl art déco to ostatni styl totalny

Kiedy w dwudziestoleciu międzywojennym art déco nabrało pełnego rozpędu, objęło swoją estetyką wszystkie obszary sztuki czystej i użytkowej. Obraz, rzeźba, sukienka, opakowanie płatków śniadaniowych i kuchenny dzbanek — wszystko to podlegało charakterystycznemu reżimowi geometryzacji i przybierało kostium nowoczesności. Art déco było ostatnim stylem XX wieku, który w taki sposób zawładnął sztukami wizualnymi, że możemy nazywać go stylem totalnym.

Wazy marki Boch Frères Keramis | lata 20-30. XX wieku, SFO Museum, San Francisco

Camille Fauré, Limoges, Conring Museum of Glass

Camille Fauré, Limoges, Conring Museum of Glass

10

Styl art déco nigdy się nie skończył

Art déco nie daje się łatwo zamknąć w ramach czasowych ustalonych przez badaczy, czyli okresie od 1910 do 1939 roku. Liczne nawiązania do estetyki międzywojnia zaczęły pojawiać się już w drugiej połowie XX wieku, a niektórzy artyści nigdy z niej nie zrezygnowali. Jednym z nich był rosyjski twórca Romain de Tirtoff, znany pod pseudonimem Erté. Jego bajeczne projekty kostiumów i scenografii teatralnych, graficzne i malarskie portrety kobiet czy wzory biżuterii powstawały we Francji aż do jego śmierci w 1990 roku. Więcej o tym artyście przeczytasz tutaj »

Erté, Kolumbina | 1983

Bibliografia:
1. Art déco 1910–1939, red. Ch. Benton, T. Benton, G. Wood, tłum. J. Łoziński, T. Rosiński, M. Szybińska, Poznań 2010.
2. Fiell Ch., Fiell P., Design. Historia Projektowania, tłum. A. Cichowicz, Warszawa 2015.
3. Hübner-Wojciechowska J., Art déco. Przewodnik dla kolekcjonerów, Warszawa 2009.

• Info
• Lista artykułów

» Julia Błaszczyńska

Absolwentka Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, historyczka sztuki, szczególnie zainteresowana polskim wzornictwem oraz europejską porcelaną. Autorka prelekcji oraz artykułów z obszaru rzemiosła artystycznego i dizajnu, kuratorka wystaw. Obecnie przygotowuje pracę doktorską dotyczącą poznańskiego meblarstwa okresu PRL i wykłada historię wzornictwa na Uniwersytecie Artystycznym w Poznaniu.

• Wielki sukces polskich artystów na Międzynarodowej Wystawie w 1925 roku w Paryżu - 8 września 2021
• Art déco – 10 faktów, które musisz znać - 24 lipca 2021