Mela Muter i jej historia. Dlaczego tak utalentowana malarka umarła w nędzy i zapomnieniu?

Mela Muter, Autoportret | ok. 1920, Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu

Była kobietą piękną i wykształconą. Obracała się wśród elity artystyczno-intelektualnej. Jej prace wysoko oceniał Henri Matisse, przyjaźniła się z poetą Rainerem Marią Rilkem, a na organizowanych przez nią przyjęciach bywali najwybitniejsi paryscy artyści. Portretowała najważniejsze osobistości swojej epoki. Jak to się więc stało, że umarła w nędzy i zapomnieniu?

Mela Muter, a właściwie Melania Mutermilch urodziła się w 1876 r. w Warszawie w mocno spolonizowanej rodzinie żydowskiej. Jej ojciec, Fabian Klingsland był zamożnym kupcem, a przede wszystkim znanym mecenasem kultury wspierającym głównie literatów.

Z kolei brat malarki – Zygmunt, zajmował się krytyką artystyczną i literacką. Artystka od młodości obracała się więc w środowisku twórców, takich jak Władysław Stanisław Reymont czy Leopold Staff. W 1899 r. wyszła za mąż za pisarza i krytyka literackiego Michała Mutermilcha, wkrótce też urodziła syna – Andrzeja¹.

Mela Muter, Autoportret w świetle księżyca | ok. 1899–1900, fot. P. Jamski, kolekcja Bolesława i Liny Nawrockich

Chociaż przez całe życie konsekwentnie podkreślała, że jest samoukiem, już po ślubie przez pewien czas uczyła się malarstwa w szkole Miłosza Kotarbińskiego. Z tego okresu pochodzi jej Autoportret w świetle księżyca (ok. 1899–1900), obraz o poetyckim nastroju, w którym widać ówczesną fascynację artystki symbolizmem i twórczością Whistlera².

Nauka w Warszawie nie trwała długo, bowiem w 1901 r. malarka z mężem i synem przeprowadziła się do Paryża. Choć później wiele podróżowała, to właśnie z tym miastem miała pozostać związana już do końca życia.

Wyjazdy do Paryża były na przełomie XIX i XX w. jedną z najpopularniejszych dróg artystycznej edukacji. Ówczesna stolica sztuki przyciągała młodych twórców, którzy w Polsce mieli w owym okresie niewielkie szanse rozwoju. Przez Paryż przewinęły się więc setki polskich artystów³, spośród których niektórzy związali się z Francją na stałe.

Mela Muter z ojcem, siostrą, mężem i synem | przed 1907, Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu

Muter szybko zaistniała w kręgu polskiej „kolonii” w Paryżu, angażując się w działalność różnych organizacji, np. Towarzystwa Polskiego Artystyczno-Literackiego⁴. Równie dobrze odnajdywała się w gronie międzynarodowym, w którym z łatwością nawiązywała kontakty towarzyskie i artystyczne. Malarka zaliczana jest do grona twórców związanych z École de Paris, czyli środowiskiem artystów żydowskiego pochodzenia, którzy do Paryża przybyli z Europy Środkowo-Wschodniej.

Mela Muter, Stary Paryż | ok. 1926, Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu

Stolica Francji była w tym okresie najlepszym miejscem do zapoznania się najnowszymi prądami artystycznymi. To właśnie kontakty z nowoczesną sztuką i współczesnymi twórcami miały być dla Muter najważniejszą „szkołą”, o wiele istotniejszą niż krótkie studia w Académie de la Grande Chaumière i Académie Colarossi, które podjęła niedługo po przyjeździe⁵. Na dobrą pozycję Muter w paryskim środowisku niewątpliwie wpłynęło ciepłe przyjęcie jej twórczości przez krytykę, zarówno polską, jak i francuską. Już w 1904 r. na łamach „Bruits de Paris” jeden z krytyków stwierdził, że artystka „Przyjeżdżając (…), żeby uczyć się od naszych mistrzów, przywiozła ze sobą niezbędny bagaż, który pozwala jej faktycznie skorzystać z tych nauk, których uczeń pozbawiony talentu nie potrafiłby zrozumieć. Dlatego Pani Mutermilchowa już osiągnęła tak znakomite rezultaty”⁶. Malarka zadebiutowała publicznie niewiele wcześniej, bo w 1902 r. Odtąd regularnie brała udział w wystawach, zarówno we Francji, jak i w Polsce⁷, szybko zyskując uznanie jako „talent świeży, młody, ruchliwy, indywidualność wybitna”⁸.

Mela Muter | przed 1911, Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu

Mela Muter | przed 1911, Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu

Tym, co cenili krytycy był przede wszystkim oryginalny styl, który malarka zdołała wypracować w ciągu kilku pierwszych lat pobytu we Francji. W tym czasie najważniejszym źródłem inspiracji stała się dla niej Bretania, gdzie spędziła swoje pierwsze francuskie wakacje i dokąd wielokrotnie powracała w kolejnych latach. Jak wielu innych malarzy, zafascynował ją nadmorski krajobraz, a przede wszystkim mieszkańcy regionu, których wielokrotnie portretowała. Nie mniej istotne były kontakty z osiadłymi w okolicy artystami związanymi z École de Pont-Aven, takimi jak Władysław Ślewiński czy Amerykanin Charles Fromuth⁹.

Mela Muter, Smutny kraj | 1906, Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu

Poszukiwanie własnej ścieżki

W tym okresie styl Muter przeszedł wiele przemian. Artystka śmiało eksperymentowała z różnymi technikami, poszukując własnej drogi. Początkowo w jej twórczości wyraźna była fascynacja symbolizmem, czego przykładem jest obraz z 1906 r. pt. Smutny kraj, który można interpretować jako metaforyczne wyobrażenie ludzkiego losu¹⁰. Nie bez wpływu na malarkę pozostały kontakty z syntetyzmem z kręgu École de Pont-Aven, co objawiło się chociażby we wprowadzaniu do wielu obrazów ciemnego konturu. Od ok. 1905 r. konsekwentnie rozjaśniała paletę, malując swobodnymi, jakby rozedrganymi plamami barwnymi. Artystka wykorzystywała zwykle niezagruntowane płótno, którego fragmenty pozostawiała często niezamalowane¹¹.

W tym czasie do jej ulubionych tematów należeli ludzie starzy, kalecy oraz ubogie dzieci. Fascynacja brzydotą i cierpieniem wynikała ponoć ze stanu psychicznego malarki, choć z pewnością nie bez znaczenia pozostawały jej lewicowe poglądy. Równocześnie pojawił się w jej twórczości wątek macierzyństwa, który regularnie podejmowała do końca życia¹².

Mela Muter, Dziecko | 1912, kolekcja prywatna, źródło: lempertz.com

Motywy bretońskie powracały w twórczości Muter aż do I wojny światowej.

Mela Muter, Stary Bretończyk | ok. 1909, kolekcja prywatna

Hiszpania, kolor, pejzaże

Mela Muter, Dachy w Ondarroa | ok. 1913-1914, Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu

Szybko znalazła jednak jeszcze jedno źródło inspiracji – Hiszpanię. Początki fascynacji tym krajem sięgają 1911 r., gdy malarz José Dalmau urządził w swojej prestiżowej Galeria de Arte Contemporanea w Barcelonie indywidualną wystawę jej prac. Ekspozycja okazała się ogromnym sukcesem, zachęcając Dalmau do kolejnych prezentacji polskiej sztuki, w których uczestniczyła także Muter. Wystawy stały się pretekstem do dłuższego pobytu w Hiszpanii, gdzie artystka powracała rokrocznie aż do 1914 r. W Hiszpanii Muter zajmowała się przede wszystkim malarstwem pejzażowym, które pod wpływem miejscowych krajobrazów przeszło przemianę stylistyczną. Prace z tego okresu są bardzo ekspresyjne, pojawiają się w nich żywsze barwy. Taki jest chociażby obraz Dachy w Ondarroa (ok. 1913–14), ze spiętrzonymi bryłami domów o czerwonych dachach, w których można odnaleźć echa twórczości Paula Cézanne’a¹³.

W trakcie I wojny światowej artystka przebywała czasowo m.in. w Bretanii i w neutralnej Szwajcarii. Pobyt w Szwajcarii zaowocował licznymi pejzażami, m.in. z Gandrii. Z kolei w Bretanii Muter malowała głównie ekspresyjne martwe natury, dotąd nieczęste w jej repertuarze. Jak sama wspominała: „Nikt nie miał wtedy ani czasu, ani też cierpliwości, by mi pozować. Martwe natury – owoce morza, skorupiaki i ryby, niewrażliwe na ludzkie dramaty, na ludzkie szaleństwa, zastępowały mi modeli”¹⁴.

Mela Muter, Martwa natura z krabami | ok. 1918, kolekcja Krzysztofa Musiała

Mela Muter, Martwa natura z kieliszkiem, butelką i winogronami | 1930, kolekcja prywatna, źródło: lempertz.com

Nowa miłość, nowe życie.  Lefebvre.

Koniec I wojny światowej przyniósł w życiu Muter wiele zmian. W 1917 r. artystka poznała intelektualistę i lewicowego działacza Raymonda Lefebvre’a, z którym związała się na kilka kolejnych lat. Wkrótce malarka zamieszkała z ukochanym i uzyskała rozwód religijny, kończąc tym samym nieudane małżeństwo z Michałem Mutermilchem¹⁵. Z Lefebvrem połączyło ją nie tylko uczucie, ale także przekonania, z zaangażowaniem więc wspomagała go w pracy politycznej. Związek przerwała tragiczna śmierć ukochanego. W 1920 r. wyjechał on do Moskwy jako delegat na kongres III Międzynarodówki, a statek, którym wracał zatonął w tajemniczych okolicznościach¹⁶.

Śmierć za śmiercią

Śmierć partnera mocno wstrząsnęła artystką, która z jeszcze większym zaangażowaniem oddała się pracy i działalności publicznej. Dzięki Lefebvre’owi Muter poznała czołowych francuskich działaczy lewicowych, którzy stanowili ówczesną elitę intelektualną Paryża. Wkrótce zaowocowało to współpracą z lewicowym pismem „Clarté” redagowanym przez Henri’ego Barbousse’a, do którego wykonywała ilustracje¹⁷.

Niedługo po śmierci Lefebvre’a zmarł ojciec artystki. Wtedy Muter, już wcześniej zafascynowana chrześcijaństwem, zdecydowała się przejść na katolicyzm. Jej rodzicami chrzestnymi zostali zaprzyjaźnieni z artystką Aurelia i Władysław Reymontowie. Niestety zaledwie dwa lata później, w 1924 r. w życiu malarki nastąpiło kolejne tragiczne wydarzenie – śmierć syna, który od lat cierpiał na gruźlicę kości¹⁸.

Mela Muter, Portret Aurelii Reymont, Portret Władysława Reymonta | ok. 1907, Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu

Dramatyczne przeżycia lat 20-tych Muter przypłaciła depresją, co nie ograniczyło jej ogromnej aktywności. Okres ten, tak trudny w życiu osobistym, był czasem najpomyślniejszym zarówno dla jej kariery zawodowej, jak i życia towarzyskiego.

Malarka obracała się wówczas wśród elity artystyczno-intelektualnej. Jej prace wysoko oceniał Henri Matisse, przyjaźń łączyła ją z poetą Rainerem Marią Rilkem, a na organizowanych przez nią przyjęciach bywali najwybitniejsi paryscy artyści¹⁹. Między innymi dzięki swoim rozległym kontaktom szybko zasłynęła jako portrecistka. Portrety jej autorstwa są zwykle sporych rozmiarów, dość reprezentacyjne, a zarazem nowoczesne. Modele często ukazani są w niekonwencjonalnych pozach i, co charakterystyczne, rzadko nawiązują kontakt wzrokowy z odbiorcą.

Mela Muter przy pracy nad portretem Auguste’a Perreta | ok. 1930, kolekcja prywatna, źródło: lempertz.com

Portret psychologiczny gwiazd

Artystka nie zniekształcała rysów twarzy, jak wielu awangardowych malarzy, trafnie oddając cechy psychologiczne i intelektualne portretowanych, choć sama nie lubiła określenia „portret psychologiczny”²⁰. Taka formuła bardzo odpowiadała paryskim elitom, w związku z tym na obrazach Muter z tego okresu oglądać możemy całą plejadę znanych postaci. Wśród portretowanych znaleźli się politycy – np. węgierski premier Mihály Károlyi (1928), literaci, jak Georges Polti (ok. 1920–21) czy Stefan Żeromski (ok. 1924–25), muzycy – choćby skrzypek Bronisław Huberman (ok. 1924–27) oraz inni plastycy, m.in. rzeźbiarka Chana Orloff (ok. 1926).

Mela Muter, Hrabia Mihály Károlyi | 1928, kolekcja prywatna

Mela Muter, George Polti, pisarz | 1919-1920, kolekcja prywatna

W latach międzywojennych Muter nadal chętnie podejmowała wątek macierzyństwa. Tworzyła także liczne pejzaże, zwykle wybierając motywy z południowej Francji. Obrazy te często są bardzo ekspresyjne, o mocnych, nasyconych barwach.

Mela Muter, Pejzaż z południa Francji | 1926, Villa la Fleur, Konstancin-Jeziorna

Mela Muter, Collioure | ok. 1925, kolekcja Marka Roeflera, Villa la Fleur, Konstancin-Jeziorna

Mela Muter, Fort Saint André w Villeneuve-lès-Avignon, kolekcja Marka Roeflera, Villa la Fleur, Konstancin-Jeziorna

Mela Muter, Port rybacki w St. Tropez | ok. 1921-1922, Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu

W wielu z nich, m.in. w Porcie rybackim w St. Tropez (ok. 1921–22), widoczne są echa twórczości Cézanne’a oraz wczesnego kubizmu. Równocześnie artystka tworzyła akwarele z wyraźnymi wpływami fowizmu oraz postimpresjonistyczne widoki Paryża o bardziej stonowanym, ciemniejszym kolorycie (Stary Paryż, 1926 r.)²¹.

Międzywojnie było dla Muter czasem ogromnej aktywności wystawienniczej²², co – wraz z licznymi zamówieniami, a nawet zakupami do państwowych kolekcji – przełożyło się na sukces finansowy. Artystka mogła pozwolić sobie na budowę nowoczesnej willi-atelier, zaprojektowanej przez słynnego Auguste’a Perreta²³.

W pracowni przy rue Vaugirard 114 bis, wybudowanej przez znanego architekta Auguste'a Perreta  |  ok. 1930
© Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu

Niestety w nowym domu mieszkała zaledwie przez cztery lata (1930–34). Za sprawą wielkiego kryzysu od 1929 r. liczba zamówień na portrety znacznie spadła, co przełożyło się na problemy materialne. W rezultacie artystka musiała wynająć swoją willę, pozbawiając się własnego kąta w zasadzie do końca życia²⁴.

Ostateczny kres prosperity przyniósł wybuch II wojny światowej. Artystka, obawiając się nazistowskich represji, przeniosła się do Awinionu, gdzie uczyła rysunku w szkole dla dziewcząt. Malowała wtedy głównie okoliczne pejzaże, np. Wiry na Rodanie w okolicach Awinionu.

Mela Muter, Wiry w Rodanie w okolicach Awinionu | ok. 1940-1945, Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu

W latach 40. pogłębiły się jej stylistyczne związki z Vincentem van Goghiem, do którego już wcześniej bywała porównywana przez krytyków.²⁵.

Po II wojnie światowej Muter powróciła do Paryża, choć latem często wyjeżdżała w okolice Awinionu. Ciągle uczestniczyła w wystawach, nie powtórzyła już jednak przedwojennych sukcesów. W efekcie borykała się z ciągłymi problemami finansowymi i zmuszona była mieszkać w ciasnej, wilgotnej pracowni. Dodatkowo malowanie utrudniała jej postępująca choroba oczu, która w końcu całkowicie uniemożliwiła pracę.

Mela Muter w swojej pracowni przy rue Pascal 40 w Paryżu | 1966, źródło: gettyimages.com

Mela Muter, Portret dr Bolesława Nawrockiego | ok. 1965, Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu

Dopiero w 1965 r. dzięki operacji odzyskała wzrok i na nowo zajęła się tworzeniem. W tym okresie przemalowała wiele swoich starszych obrazów. Niedługo później, w 1967 r., zmarła²⁶. W ostatnich latach życia malarkę opieką otoczył Bolesław Nawrocki, który zgromadził imponującą kolekcję jej dzieł oraz zatroszczył się o zebranie dokumentacji dotyczącej jej życia. Kolekcja ta jest obecnie przechowywana w Muzeum Uniwersyteckim w Toruniu²⁷.

Przez niemal 70 lat swojej kariery artystycznej Muter pozostawała twórczynią niezwykle aktywną (m.in. z tego powodu często wykorzystywała płótna obustronnie). Jej malarstwo nieustannie ewoluowało – od whistlerowskiego symbolizmu, przez fascynację syntetyzmem, aż po nawiązania do Cézanne’a i kubizmu oraz ekspresjonizm i widoczne związki z van Goghiem. Mimo tych wszystkich artystycznych wpływów Muter zdołała wypracować swój własny, bardzo oryginalny styl, który dziś – po latach zapomnienia – jest coraz częściej odkrywany na nowo.

• Info
• Lista artykułów

» Joanna Jaśkiewicz

Absolwentka historii sztuki i pedagogiki, zawodowo zajmuje się edukacją muzealną. Zafascynowana polskim malarstwem XIX w., a zwłaszcza twórczością kobiet w tym okresie. Miłośniczka autoportretów. Autorka bloga: Wycinki. Blog o sztuce

• Fryderyk Pautsch „Portret Leopolda Staffa” - 20 września 2024
• Józef Pankiewicz „Dziewczynka w czerwonej sukience” - 18 kwietnia 2024
• Mela Muter „Autoportret w świetle księżyca” - 4 kwietnia 2024
• Japoneczki, czyli kobiety w kimonach w polskiej sztuce - 8 stycznia 2024
• Skandal, konflikt, pojedynek, zabójstwo, czyli o wybuchowej naturze polskich artystów - 17 grudnia 2023
• Kolorowy ptak. O tragicznych losach niezwykłej malarki – Teresy Roszkowskiej - 29 października 2023
• Stanisław Wyspiański „Nasturcje” - 6 października 2023
• Stanisław Wyspiański „Portret pani Solskiej” - 12 września 2023
• Twarzą w twarz z Wyspiańskim, czyli o autoportretach artysty - 1 września 2023
• Jan Matejko „Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem” - 16 lutego 2023