♫ Ferdynand Ruszczyc „Ziemia”

Mecenasem Galerii Sztuki XIX wieku
w Muzeum Narodowym w Warszawie oraz tego artykułu jest:

Ferdynand Ruszczyc, Ziemia, 1898
olej, płótno, 171 × 219 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie

Ferdynand Ruszczyc, Ziemia | 1898, Muzeum Narodowe w Warszawie

Kariera malarska Ferdynanda Ruszczyca trwała bardzo krótko. Szybko osiągnął dojrzałość artystyczną i zyskał pozycję w środowisku malarskim, a zaledwie dekadę później porzucił pędzel i skupił się na innej działalności. Jednym z kluczowych dzieł na tej drodze była Ziemia – obraz, który przysporzył Ruszczycowi rozgłosu i do dziś pozostaje jedną z ikon polskiego modernizmu.

Wejście w dojrzałość

Jadwiga Golcz, Portret Ferdynanda Ruszczyca | 1902, Muzeum Narodowe w Warszawie

W 1892 roku Ferdynand Ruszczyc rozpoczął regularne studia na Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu. Miał już za sobą kilka lat studiowania prawa połączonego z uczęszczaniem do akademii w roli wolnego słuchacza. W tym samym czasie co Ruszczyc w Petersburgu uczyli się między innymi Kazimierz Stabrowski i Konrad Krzyżanowski. Trafili oni na okres dużych przemian w rosyjskim środowisku artystycznym. Petersburska akademia, będąca dotąd instytucją bardzo konserwatywną, w latach 90. zaczęła się mocno modernizować.

„Zachęceni perspektywą demokratyzacji i odnowy Akademii w przygotowaniu reformy biorą udział Ilja Riepin, Archip Kuindżi, Iwan Szyszkin, Wasilij Polenow i inni wybitni artyści rosyjscy”¹

– opisywała zachodzące na uczelni zmiany Lija Skalska-Miecik.

Jan Bułhak, Ferdynand Ruszczyc w gabinecie w Bohdanowie | 1911, źródło: Biblioteka Narodowa, Polona.pl

Z pewnością skorzystał na nich Ruszczyc, który od 1894 roku był studentem Szyszkina, a później Kuindży’ego. W 1897 roku  skończył studia i uzyskał tytuł artysty. Latem kolejnego roku wyruszył w zagraniczną podróż, a po powrocie osiadł w swoim ukochanym domu rodzinnym – w majątku Bohdanów (obecnie na terenie Białorusi). Niedługo później, we wrześniu 1898 roku zaczął pracę nad dziełem, które miało mu przynieść rozgłos i uznanie. Dziennik artysty i zachowane szkice pozwalają prześledzić etapy powstawania obrazu zwanego w notatkach naprzemiennie Wołami i Ziemią. Jak to często w przypadku Ruszczyca bywało, proces obfitował w zmiany koncepcji i momenty zwątpienia. „Stosunek mój do obrazu zmienia się co chwila. Na przemian przeważają zalety i błędy”² – zanotował 1 października, mniej więcej po dwóch tygodniach pracy.

Trzy dni później pisał: „Woły udały się, zdaje się nieźle. Ale co do błękitu nieba, doprawdy nie wiem, czy jest możliwy?”³. Artysta nie odnotował dokładnej daty zakończenia pracy, ale 17 grudnia zaznaczył, że obraz został spakowany i wysłany koleją na swoją pierwszą wystawę.

Ferdynand Ruszczyc, szkic kompozycyjny do obrazu Ziemia | 1989, Muzeum Narodowe w Warszawie

Ferdynand Ruszczyc, Oracz i woły, pięć szkiców do obrazu Ziemia | 1898, Muzeum Narodowe w Warszawie

Publiczna prezentacja Ziemi w pewnym sensie wyznacza moment wejścia Ruszczyca w artystyczną dojrzałość. Malarz stale utrzymywał kontakt ze środowiskiem petersburskim i to właśnie tam, na pokazie „Miru Iskusstwa” w styczniu 1899 roku, można było oglądać obraz po raz pierwszy. Niewiele później Ziemia została pokazana na Wystawie Wiosennej petersburskiej akademii. Z kolei w grudniu tego samego roku obraz miała okazję poznać warszawska publiczność odwiedzająca gmach Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych. Mimo młodego wieku Ruszczyc był już w tym czasie rozpoznawalny zarówno w Petersburgu, jak i w Warszawie, jednak to właśnie Ziemia zwróciła na niego uwagę krytyków i ugruntowała jego pozycję.

Ziemia

Za rodzaj artystycznego credo Ruszczyca można uznać słowa: „Piękno jest wszędzie, gnieździ się w najbliższym i najprostszym, trzeba je tylko dostrzec”⁴. Malarz najchętniej pracował w rodzinnym domu, a motywów szukał w jego najbliższym otoczeniu. W zwyczajnych, niezbyt porywających widokach dostrzegał potencjał, który umiejętnie wydobywał środkami malarskimi. Tak było również w przypadku Ziemi.

Ferdynand Ruszczyc, Pustka (Stare gniazdo) | 1901, Litewskie Muzeum Sztuki w Wilnie

Ferdynand Ruszczyc, Stary dom | 1903, Muzeum Narodowe w Warszawie

Ferdynand Ruszczyc, Dwór w Bohdanowie | 1901, Muzeum Narodowe w Lublinie

Obraz przedstawia mężczyznę idącego za pługiem zaprzęgniętym w parę wołów, który wyłania się zza grzbietu pagórka. Nad nim kłębią się ciężkie chmury. Tę prozaiczną scenę Ruszczyc zamienił w monumentalne dzieło za pomocą odpowiedniej kompozycji. Po pierwsze obraz ma duży format – 171 na 219 cm – który sam w sobie nadaje prostemu motywowi podniosłości. Punkt widzenia został obniżony, co całkowicie zmienia odbiór przestrzeni. Staje się to uderzające, jeśli porównamy obraz z fotografią Jana Bułhaka, na której uwiecznione zostało miejsce namalowane przez Ruszczyca: w rzeczywistości wzniesienie było niewielkie i częściowo porośnięte drzewami. Tytułowa Ziemia w praktyce zajmuje niewielką część powierzchni płótna, większość to zachmurzone niebo, które zdaje się ciążyć nad pochylonym mężczyzną.

Ferdynand Ruszczyc, Ziemia, detal | 1898, Muzeum Narodowe w Warszawie

Obraz Ruszczyca jest dziełem bardzo oryginalnym, choć można się pokusić o wskazanie kilku źródeł inspiracji. Jako pierwsze nasuwa się wpływ wspomnianego już Kuindży, który pozostał dla Ruszczyca wielkim autorytetem i z którym utrzymywał kontakt nawet po ukończeniu studiów. To od niego Ferdynand przejął romantyczny stosunek do natury, traktowanej jako samodzielny byt. Za jego pośrednictwem zbliżył się też do sztuki skandynawskiej, w której można upatrywać wielu analogii do Ziemi – zwłaszcza w partii nieba ze skłębionymi obłokami. Michał Haake⁵ wskazuje ponadto na wystawę Claude’a Moneta, którą Ruszczyc oglądał w Paryżu kilka miesięcy przed malowaniem Ziemi. Zrobiła ona na nim wielkie wrażenie, o czym pisał w dzienniku:

„Należy ona do najsilniejszych wrażeń moich w Paryżu. Patrząc na te roztopione farby, na to powietrze, tak dziwnie oddane, odczułem wiele rzeczy, których dawniej nie znałem. Było to jakieś objawienie. Po nim nie chciałem żadnych obrazów widzieć”⁶.

Sam temat obrazu nie jest szczególnie nowatorski. W polskiej sztuce XIX i początku XX wieku znajdziemy całą masę przykładów wykorzystania motywu orki. U Józefa Chełmońskiego jest ona przedstawiona realistycznie, Leon Wyczółkowski zamienia ją w wyrafinowane studium kolorystyczne, a Witold Wojtkiewicz ironicznie przedrzeźnia swoich poprzedników. Obraz Ruszczyca budzi z kolei przeczucie, że mamy do czynienia z monumentalnym symbolem, choć jego wymowa nie jest jasna.

Józef Chełmoński, Orka | 1896, Muzeum Narodowe w Poznaniu

Witold Wojtkiewicz, Orka | 1905, Muzeum Narodowe w Warszawie

Leon Wyczółkowski, Orka na Ukrainie | 1892, Muzeum Narodowe w Krakowie

Obraz – symbol

Twórczość Ruszczyca można wpisać w nurt symbolizmu, nie jest to jednak symbolizm znany choćby z obrazów Jacka Malczewskiego.  Ferdynand nie operował fantastycznymi postaciami, nie tworzył alegorii, lecz malując widoki z okolic Bohdanowa, nadawał im atmosferę, która wzbudza w odbiorcy emocje.

Jan Bułhak, Bohdanów, źródło: Biblioteka Narodowa, Polona.pl

Patrząc na jego obrazy, mamy przeczucie głębszej treści, nie dostajemy jednak żadnych wskazówek. Interpretacji musimy poszukać sami. Być może z tego powodu Ziemia wzbudzała (i nadal wzbudza) duże zainteresowanie krytyków i badaczy. Obraz okazał się na tyle pojemny znaczeniowo, że każdy odnajdywał w nim nieco inne treści.

Z uwagi na sytuację Polski pod zaborami pojawiały się oczywiście głosy utożsamiające tytułową Ziemię z ojczyzną, nad którą „fantastyczne chmury wiszą […] jak przeznaczenie”⁷. Częściej jednak obraz odczytywano bardziej uniwersalnie, jako opowieść o relacji między człowiekiem a naturą. W ten sposób postrzegała Ziemię austriacka krytyczka Berta Zuckerkandl pisząc, że „[…] obraz ten jest wizją wszechmocnej, wszechogarniającej natury, przeznaczenia”⁸. Podobną interpretację znajdziemy w tekście Jerzego Remera:

„Mimowoli ciśnie się na usta odwieczne imię «Gaji» wszystko żywiącej, życiodajnej, wyobrażenia twórczej potęgi… […] Matka-ziemia jest ziemią Ruszczyca, fizyczną i duchową własnością, jego ciałem i sercem, źródłem i przedmiotem ukochania wszystkiego co na niej widzi”⁹.

W niektórych interpretacjach tytułowa Ziemia przybiera drapieżne oblicze, „[…] staje się tym czym jest, żywiołem, jakąś potężną olbrzymią bestią, o potwornym okrągłym cielsku […] A człowiek, marna, drobna, na każdym kroku zależna od niej istota, uroczyście i pokornie sprawuje, niby jakiś mistyczny kult, swoją wieczną znojną pracę skazańca […]”¹⁰. Z kolei Mieczysław Limanowski w poświęconej Ruszczycowi publikacji przedstawiał Ziemię jako obraz religijny:

„W natchnieniu zobaczył Ruszczyc, jak ziarno jest rzucone w ziemię. Siedem miesięcy zimy przejdzie, zanim nad ciemnością zatryumfuje niebo. Stojąc przed obrazem, widzimy już to przyszłe zwycięskie niebo. Chłop, idąc za bruzdą, może wlepiać oczy w grudę i nie widzieć liter, w których czytamy znaki glorji Zmartwychwstania. Łącząc w sobie poczucia nieskończonej ilości pokoleń, które trudziły się i borykały z pługiem, wiemy, że ziarno nie pójdzie na marne, że już w tej chwili przygotowuje się bój i zwycięstwo. Niebo, zamiast budzić w sercu lęk, dopomaga, byśmy, zobaczywszy zbożnie cud, pokornie już i spokojnie na plon czekali. Mamy w tym obrazie misterjum”¹¹.

Obraz Ruszczyca doczekał się także odniesień w innych tekstach kultury. Wspomniany Bułhak (skądinąd serdeczny przyjaciel Ruszczyca) kilka razy nawiązywał do jego dzieł kompozycją swoich fotografii. Najsłynniejszym odniesieniem jest jednak scena z filmu Popiół i diament Andrzeja Wajdy – reżysera, który wyjątkowo często wprowadzał kadry inspirowane dzieła mi polskich malarzy na ekran.

Ferdynand Ruszczyc, Ziemia | 1898, Muzeum Narodowe w Warszawie

Kadr z filmu Popiół i diament | 1958, reż. Andrzej Wajda

Ziemia zdecydowanie należy do dzieł, które trzeba zobaczyć na żywo, tak by mogła w pełni oddziaływać swoim rozmiarem i kolorystyką. Przy okazji pobytu w Warszawie warto wybrać się do Muzeum Narodowego i spędzić chociaż chwilę przed obrazem, szukając własnego klucza do odczytania jego treści, a może po prostu chłonąc jego nastrój.

Muzeum Narodowe w Warszawie, fot. Fundacja Niezła Sztuka

Bibliografia:
1. Bułhak J., Wędrówki fotografa, z. VII, Ruszczycowskie dożynki, Wilno 1935.
2. Haake M., Symbolika i geologia. Przyczynek do badań nad motywem ziemi w twórczości Ferdynanda Ruszczyca, „Quart” nr 1(47), 2018, s. 3–17.
3. Juszczak W., Malarstwo polskiego modernizmu, Gdańsk 2004.
4. Kleczyński J., Artyści „Sztuki” w Wiedniu, „Tygodnik Ilustrowany” nr 12, 1908, s. 24.
5. Limanowski M., O treści immanentnej obrazów Ruszczyca, Wilno 1939.
6. Majerska A., Ferdynand Ruszczyc (1870–1936). Psychologiczna charakterystyka stylu, „Nike” z. 1, 1939, s. 21–37.
7. Remer J., W służbie sztuki. U źródeł twórczości Ferdynanda Ruszczyca,  „Alma Mater Vilnensis” z. 5, 1927, z. 5, s. 31–50.
8. Ruszczyc F., Dziennik, cz. 1, Ku Wilnu, oprac. E. Ruszczyc, Warszawa 1994.
9. Skalska-Miecik L., Echa sztuki rosyjskiej w twórczości warszawskich modernistów, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie” 1984, s. 125–172.
10. Szymanowicz M., Pomiędzy fotografią a malarstwem. O współpracy Jana Bułhaka z Ferdynandem Ruszczycem, „Rocznik Historii Sztuki” t. 31, 2006, s. 115–142.

Mecenasem Galerii Sztuki XIX wieku
w Muzeum Narodowym w Warszawie oraz tego artykułu jest:

PGE – Polska Grupa Energetyczna od wielu lat wspiera i promuje polską kulturę przez sponsoring ważnych wydarzeń kulturalnych oraz instytucji kultury. Grupa PGE angażuje się w dbałość o polską kulturę i polskie dziedzictwo narodowe, ale też w upowszechnienie wizerunku muzeów jako miejsc otwartych i przyjaznych dla publiczności, proponujących wciąż nowe i interesujące projekty. Podkreśla również niezwykle ważną rolę edukacji w procesie poznawania polskiej sztuki.

PGE jest Mecenasem Muzeum Narodowego w Warszawie, Muzeum Narodowego w Krakowie, Muzeum Narodowego w Lublinie, Muzeum Narodowego w Gdańsku oraz Muzeum Narodowego w Kielcach, a także Mecenasem Edukacji Nowego Skarbca Koronnego na Zamku Królewskim na Wawelu.

• Info
• Lista artykułów

» Joanna Jaśkiewicz

Absolwentka historii sztuki i pedagogiki, zawodowo zajmuje się edukacją muzealną. Zafascynowana polskim malarstwem XIX w., a zwłaszcza twórczością kobiet w tym okresie. Miłośniczka autoportretów. Autorka bloga: Wycinki. Blog o sztuce

• Józef Pankiewicz „Dziewczynka w czerwonej sukience” - 18 kwietnia 2024
• Mela Muter „Autoportret w świetle księżyca” - 4 kwietnia 2024
• Japoneczki, czyli kobiety w kimonach w polskiej sztuce - 8 stycznia 2024
• Skandal, konflikt, pojedynek, zabójstwo, czyli o wybuchowej naturze polskich artystów - 17 grudnia 2023
• Kolorowy ptak. O tragicznych losach niezwykłej malarki – Teresy Roszkowskiej - 29 października 2023
• Stanisław Wyspiański „Nasturcje” - 6 października 2023
• Stanisław Wyspiański „Portret pani Solskiej” - 12 września 2023
• Twarzą w twarz z Wyspiańskim, czyli o autoportretach artysty - 1 września 2023
• Jan Matejko „Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem” - 16 lutego 2023
• ♫ Aleksander Gierymski „Żydówka z pomarańczami” - 6 listopada 2022