Teatro Olimpico był ostatnim ze zrealizowanych projektów znakomitego architekta Andrea Palladia, a zarazem uznawany jest za jedno z jego najwybitniejszych dzieł, obok Villa Almerico Capra zwanej La Rotonda, Basilica Palladiana oraz stojącego nieopodal teatru Palazzo Chiericati.
Cieszący się wysoką estymą architekt powrócił w 1579 r. z Wenecji do Vicenzy i niezwłocznie po powrocie do miasta rodzinnego otrzymał zamówienie na projekt budynku teatralnego od Accademia Olimpica, instytucji powstałej w 1555 r., której głównym zadaniem była troska o rozwój kultury i nauki w mieście Vicenza, a zwłaszcza promowanie działalności teatralnej1. Wśród założycieli Accademii znalazł się sam Andrea Palladio, który projektował dla niej liczne okolicznościowe sceny teatralne, ustawiane w rozmaitych miejscach na terenie miasta, a po przedstawieniach rozmontowywane, co było wówczas powszechnie praktykowane.
Wnętrze Teatro Olimpico, Vicenza, fot. www.operaincasa.files.wordpress.com
W grudniu 1560 r. architekt zaprojektował dla Accademii sceny do spektakli L’Amor costante pióra Alessandro Piccolomini’ego oraz Sofonisba pióra Giangiorgio Trissino2. Na przełomie lat 1561/1562 od tej samej Accademia Olimpica otrzymał Andrea Palladio zamówienie na wykonanie „teatru z drewna… podobnego tym z antycznego Rzymu” (Teatro di legname… simile a quello de gli antichi romani), na potrzeby spektakli teatralnych, jakie miały odbywać się w wielkim salonie z okresu Quattrocenta na górnej kondygnacji Palazzo della Ragione w Vicenzy3. Jednak do 10 VIII 1579 r. Accademia odnotowała „niemal nieprzerwaną stagnację na polu spektakli publicznych” (un quasi continuo silentio a spettacoli pubblici), co mogło oznaczać wycofanie się z organizacji przedstawień na scenach prowizorycznych, na rzecz planów wzniesienia nowego budynku teatralnego, z zamiarem wystawiania spektakli ambitniej zaaranżowanych4.
W tym samym 1579 r. Accademia Olimpica otrzymała od władz Vicenzy działkę pod budowę teatru, w pobliżu Ponte degli Angeli – „miejsce częściowo zadaszone, a częściowo niezadaszone, na parceli dawnych więzień”5. Więzienia te mieściły się w fortecy średniowiecznej, wielokrotnie przekształcanej i używanej do czasu wyburzenia i wzniesienia teatru renesansowego, nie tylko jako areszt ale także jako prochownia. Zgodnie z zapiskami źródłowymi, na miejscu dawnej fortecy znaleźć się miała „siedziba Accademii, a wraz z nią teatr i scena dla spektakli publicznych, pod stałym patronatem i nadzorem tejże Accademii”6 pubblici spettacoli a perpetua conservatione et essercitio di essa Accademia, cyt. wg: Puppi 1973, t. II, s. 436.].
Teatro Olimpico, Vicenza, źródło: Wikipedia.org
Decyzję o wszczęciu budowy teatru Wielka Rada Miasta Vicenza (Maggior Consiglio di Vicenza) podjęła 15 lutego 1580 r., a prace budowlane ruszyły 20 II 1580 r.7. Jednakże 19 sierpnia 1580 r. Andrea Palladio zmarł, bez możności śledzenia postępu prac nad realizacją projektu ani ujrzenia ukończonej budowli. Jak podają źródła, w owym czasie wznoszono mury obwodowe budynku teatralnego i do 7 XI tego samego roku miały one zostać ukończone, sam zaś gmach zadaszony8.
Po śmierci Andrea Palladia nadzór nad budową teatru powierzono bliżej nieokreślonemu „najemcy regularnie opłacanemu” (soprastante con salario), jednak wyznaczony następca znakomitego architekta, „nie osiągnąwszy satysfakcjonującego wyniku (swej pracy)” (non havendo partorito il buon esito) został niebawem zwolniony z tej funkcji, w wyniku czego doszło do znacznego spowolnienia tempa pracy9. Bardzo szybko jednak, 27 stycznia 1581 r. do wiadomości Accademia Olimpica podano, iż Silla Palladio, syn wybitnego architekta i teoretyka zamierzał „zlecić przedruk ksiąg o architekturze” (far ristampare i libri della architettura), spisanych przez ojca, „uzupełnionych o liczne budowle zarówno starsze, jak i nowsze” (ampliati di molti edifici sì antichi come moderni) oraz tenże Silla Palladio ujawnił swoje plany „aby również umieścić w nich rysunek (w znaczeniu „projekt rysunkowy”) teatru” (di far anco porre il disegno del teatro), od Accademii zaś zażądał wypłaty „za wygrawerowanie tablic (negatywów vel klocków graficznych)” (per intagliare le tavole)10.
Prace budowlane pod nadzorem Silla Palladia rozpoczęto 18 IV 1581 r. i prowadzono w wierności projektowi Andrea Palladia11. Zakończono je w 1584 r., na etapie wewnętrznych schodkowych trybun wypełniających półeliptyczną eksedrę, loggii oraz proscenium, czyli podium, na którym rozgrywała się akcja, wzorem antycznych teatrów greckich i rzymskich. Andrea Palladio zaprojektował widownię na planie o kształcie półelipsy, zamiast półkolistego, który najczęściej miały teatry antyczne12. Miejsce zarezerwowane w teatrze antycznym dla chóru, w Teatro Olimpico przeznaczono dla dam, a tam gdzie w starożytności siadali senatorzy i damy rzymskie, zajmowali w Vicenzy miejsca panowie13. Wysiłek twórczy skupił Andrea Palladio na wnętrzu obiektu, pomijając prawie całkowicie bryłę zewnętrzną, która wskazywałaby na przeznaczenie budynku i podkreślała jego specjalne funkcje14. Niemniej był to obiekt, który będzie naśladowany, a jego forma w ciągu wieków rozwijana i udoskonalana przez następne pokolenia architektów w całej Europie15.
Teatro Olimpico, fot.: www.apuntes.santanderlasalle.es
Ogromne wyzwanie podczas budowy gmachu teatralnego w Vicenzy stanowiła jednak „perspektywiczna scenografia” (de le prospettive), od początku zamierzona, jakkolwiek nie pozostawiona przez Andrea Palladia w projektach rysunkowych16. Już 19 stycznia 1582 r. skierowano do Wielkiej Rady Miasta Vicenza pismo z prośbą o przyznanie dodatkowej działki17, co spotkało się z pozytywnym odzewem, a nawet, zgodnie z zapisami w źródłach miasto przyznało Accademii „ogromną działkę… pod wykonanie scenografii w perspektywie”18. Do sporządzenia projektu scenografii Accademia Olimpica wyznaczyła 6 V 1584 r. Vincenzo Scamozzi’ego, architekta cieszącego się najwyższym uznaniem po śmierci Andrea Palladia19. Wykonał on projekt rysunkowy drewnianej scenografii, ze znakomitym efektem iluzjonistycznym oraz pieczołowitą dbałością o detale.
Vicenza, Teatro Olimpico – przekrój podłużny przez widownię i perspektywiczną scenografię wg Ottavio Bertotti’ego Scamozzi’ego, źródło: Wikipedia.org
Temu samemu Vincenzo Scamozzi’emu przypisuje się rozbudowę gmachu teatralnego o aneks zwany Odeonem, służący za miejsce zebrań aktorów (sala delle udienze) oraz westybul ozdobiony malowidłami ściennymi en grissaile, o tematyce związanej z historią Accademia Olimpica w Vicenzy. Teatro Olimpico w Vicenzy realizuje antyczną rzymską zasadę stałej i bogato opracowanej dekoracji scenicznej, poprzedzonej sceną20. Scenografia zakomponowana została na podobieństwo antycznego łuku triumfalnego ku czci Herkulesa, protoplasty starożytnych olimpiad21, do których nawiązywała nazwa instytucji kulturowej Accademia Olimpica oraz samego teatru w Vicenzy. Oczywistą rzeczą było, że w atmosferze humanizmu, wraz z odrodzeniem gatunku antycznego dramatu dążono do odtworzenia antycznego sposobu aranżacji scenografii i również w przypadku Teatro Olimpico w Vicenzy, podobnie jak w innych przejawach odradzania się antyku w architekturze głównym źródłem inspiracji był traktat Witruwiusza22. W klasycznych teatrach rzymskich widownie jednak były otwarte, natomiast teatr Andrea Palladia i Vincenzo Scamozzi’ego jest zadaszony, a niebo z chmurami wymalowano na płaskim stropie23.
Teatro Olimpico rozpoczął działalność 3 marca 1585 r., od wystawienia spektaklu Re Edipe (Król Edyp), starogreckiego dramatu pióra Sofoklesa w wersji włoskiej, z towarzyszeniem chórów weneckiego koncertmistrza Andrea Gabrieli (1510-1585)24. Z tej okazji scenografię zaprojektowano na wzór siedmiu ulic w „Tebach, mieście Beocji i siedzibie Królestwa” (Tebe città di Beotia e sede d’Imperio), w perspektywie sprytnie oszukującej wzrok odbiorcy25.
Vicenza, Teatro Olimpico – ściana parawanowa i perspektywiczna scenografia, fot. Bartłomiej Bartelmus
Ulice antycznego miasta wydają się być nieskończenie długie i uciekać w bliżej nieokreśloną głębię, podczas gdy ich rzeczywista głębokość nie przekracza 12 m. Scenografię oświetlano oryginalnym i skomplikowanym zestawem lamp, również zaprojektowanym przez Vincenzo Scamozzi’ego: ozdobny świecznik zawieszono na górnej granicy sceny i widowni, a lampy osłonięto reflektorkami, których światło można było dowolnie regulować26. Scenografia z drewna, cegły i stiuku, aczkolwiek z pozoru miała charakter tymczasowy i z pewnością – z racji wykonania z mało trwałego materiału – przez stulecia narażona była na niebezpieczeństwo zniszczenia w pożarze lub bombardowaniu, cudownie przetrwała próbę czasu i do dziś należy do bardzo nielicznych scenografii teatralnych na świecie, które przez setki lat zachowały się w stanie niemal nienaruszonym27.
Na szczególną uwagę w wyposażeniu wnętrza Teatro Olimpico zasługują także statuy stiukowe, rozstawione w niszach parawanowej ściany poprzedzającej iluzjonistyczną scenografię, a także w versurae (symetryczne pomieszczenia przylegające do proscenium) oraz kolumnadzie wieńczącej potężną eksedrę, wypełnioną schodkowymi trybunami dla widzów.
Vicenza, Teatro Olimpico – eksedra z trybunami schodkowymi dla widzów, fot. Bartłomiej Bartelmus
Przedstawiają one członków Accademia Olimpica w Vicenzy, ze znakomicie odtworzonymi portretowymi obliczami, ubranych w stroje antyczne. Posągi te były od początku zamierzone w projekcie Teatro Olimpico, a w zapiskach źródłowych jest nawet mowa, iż każdy członek Accademii Olimpica miał na własny koszt zamówić sobie posąg opatrzony inskrypcją, z podaniem tożsamości i stanowiska w Accademii oraz ze swoimi narzędziami pracy28.
Dnia 1 kwietnia 1581 r. Accademia odnotowała, iż „zaistniała pilna potrzeba rozpoczęcia prac nad statuami”29, a następnie, 7 IV 1582 r., kiedy udzielono odpowiednich instrukcji co do sposobu wykonania wspomnianych posągów, wymagano, aby „były ukończonymi, a posągi kobiet przekształcone były w posągi mężczyzn (sic!), w strojach i uzbrojeniu stylizowanych na antyk”30.
Parawanowa ściana poprzedzająca drewniano-stiukową, perspektywiczną scenografię zawiera tablicę inskrypcyjną sławiącą architekta Andrea Palladio jako projektanta: VIRTVTI AC GENIO / OLYMPICOR ACADEMIA THEATRVM HOC / A FVNDAMENTIS EREXIT / ANN MDLXXXIIII PALLADIO ARCHIT. Zawarta w inskrypcji majuskularnej data ukończenia budowy gmachu – 1584 – odnosi się wprawdzie do czasu po śmierci architekta, jednak sława uznanej osobistości nawet wówczas nie wygasła. Z kolei nazwisko cieszącego się nie mniejszą estymą następcy Andrea Palladia, Vincenzo Scamozzi’ego, w inskrypcji pominięto.
Projekt Teatro Olimpico w Vicenzy stanowił realizację marzeń, które wcześniej wydawały się niemożliwe do zrealizowania i nurtowały liczne pokolenia architektów oraz humanistów epoki renesansu. Opierał się na gruntownych studiach architektury antycznych budynków teatralnych, w tym także ruin rzymskiego Teatro Berga w Vicenzy, poszerzonych o lekturę i interpretację rzymskiego traktatu Witruwiusza De architectura31.
Vicenza, Antyczny Teatro Berga – rekonstrukcja, wg: http://www.comune.vicenza.it/fotonot/130540-render_burtetfabris.jpg
Czy jednak całokształt architektury Andrea Palladia można nazwać „klasycznym”? Jeśli miano to odniesiemy do ducha architektury antyku greckiego i rzymskiego, będzie ono adekwatne tylko wobec niektórych dzieł znakomitego architekta i teoretyka z Vicenzy, jakkolwiek Teatro Olimpico można do nich zaliczyć32. Palladio był wręcz zakochany w ruinach antycznych, ale – jak z reguły wśród zakochanych bywa – widział w nich jedynie to, co chciał widzieć i dostrzegał to na swój nieco subiektywny sposób33. Zatem późnorenesansowy teatr w Vicenzy uchodzić może za hołd złożony przez architekta Andrea Palladio i jego następcę Vincenzo Scamozzi’ego, architekturze starożytnych teatrów greckich i rzymskich, do czego wybitny architekt przez całe życie dążył „w długotrwałym trudzie, wielkim poświęceniu i zamiłowaniu”34.
Bibliografia:
Ackermann 1966 = James S. Ackermann, Palladio, Torino 1966.
Bonet 2002 = Llorenç Bonet, Andrea Palladio, Düsseldorf 2002.
Cevese 1973 = Renato Cevese, L’opera del Palladio, (w:) Mostra del Palladio a Vicenza, Basilica Palladiana, ed. Renato Cevese, Venezia 1973, s. 43-130.
Czapska 1983 = Anna Czapska, Wybitni włoscy architekci pełnego renesansu, Warszawa 1983.
Frommel 2007 = Christoph Luitpold Frommel, The architecture of the Italian Renaissance, London 2007.
Ivanoff 1967 = Nicola Ivanoff, Palladio. Collana d’arte del Club del Libro, Milano 1967.
Król-Kaczorowska 1975 = Barbara Król-Kaczorowska, Budynek teatru: rozwój funkcji i form do roku 1833, Wrocław-Warszawa 1975.
Murray 1999 = Peter Murray, Architektura włoskiego renesansu, Toruń 1999.
Puppi 1973 = Lionello Puppi, Andrea Palladio, Milano 1973, t. I-II.
Ricci 1971 = Giuliana Ricci, Teatri d’Italia. Dalla Magna Grecia all’Ottocento, Milano 1971.
Rigon 1989 = Fernando Rigon, Il Teatro Olimpico di Vicenza, Milano 1989.
Werner 1954 = Eberhard Werner, Theatergebäude, t. I: Geschichtliche Entwicklung, Berlin 1954.
Wundram, Pape 2004 = Manfred Wundram, Thomas Pape, Andrea Palladio 1508-1580: architect between the Renaissance and Baroque, Köln 2004.
Zorzi 1969 = Giangiorgio Zorzi, Le ville e i teatri di Andrea Palladio, Trieste-Vicenza 1969.
- Ackermann 1966, s. 92; Ricci 1971, s. 89; Puppi 1973, t. I, s. 226. ↩
- Ricci 1971, s. 89; Rigon 1989, s. 28. ↩
- Rigon 1989, s. 24. ↩
- Puppi 1973, t. II, s. 435. ↩
- loco parte coperto e parte scoperto nella parte delle prigion vecchie, cyt. wg: Puppi 1973, t. II, s. 436. ↩
- ove ha da esser l’habitatione dell’Accademia et insieme teatro et scena [per ↩
- Ackermann 1966, s. 94; Bonet 2002, s. 39; Rigon 1989, s. 38; Wundram, Pape 2004, s. 226. ↩
- la fabrica del… teatro… hora è ridotta a tal termine che con pochi denari, in breve tempo, si possi metter in coperto, cyt. wg: Puppi 1973, t. II, s. 438; Cevese 1973, s. 118; Rigon 1989, s. 38. ↩
- Zorzi 1969, s. 287. ↩
- Cyt. wg: Zorzi 1969, s. 287. ↩
- Ricci 1971, s. 93; Puppi 1973, t. II, s. 439. ↩
- Werner 1954, t. I, s. 52; Cevese 1973, s. 119; Król-Kaczorowska 1975, s. 17. ↩
- Król-Kaczorowska 1975, s. 18. ↩
- Czapska 1983, s. 102. ↩
- Czapska 1983, s. 102. ↩
- Puppi 1973, t. II, s. 439; Frommel 2007, s. 213. ↩
- sarà bisogno per le prospettive senza le quali non potrà dar perfectione alla fabbricha nelle preggioni vecchie, cyt. wg: Zorzi 1969, s. 293. ↩
- tanto terreno… per far le prospettive, cyt. wg: Rigon 1989, s. 40. ↩
- Rigon 1989, s. 40; Murray 1999, s. 216; Wundram, Pape 2004, s. 233. ↩
- Murray 1999, s. 216. ↩
- Ivanoff 1967, s. 167. ↩
- Ackermann 1966, s. 93; Frommel 2007, s. 213. ↩
- Murray 1999, s. 216. ↩
- Ricci 1971, s. 97; Puppi 1973, t. II, s. 439; Król-Kaczorowska 1975, s. 18; Wundram, Pape 2004, s. 233. ↩
- Puppi 1973, t. II, s. 439. ↩
- Król-Kaczorowska 1975, s. 18. ↩
- Ackermann 1966, s. 92. ↩
- ogni accademico a spesa sua propria fa fare la sua statua di stucco… con l’iscritione del suo nome et con l’impresa et arma, quali statue debbano esser poste nei piedestali delle colonne et nicchi dell’apparato sopradetto, cyt. wg: Puppi 1973, t. II, s. 437; Rigon 1989, s. 38. ↩
- faceva bisogno di cominciar subito a lavorar nelle statue, cyt. wg: Zorzi 1969, s. 290. ↩
- fossero già fatte con figura di donna dovessero essere riformate in forma di huomo con vesti et armi all’antica, cyt. wg: Zorzi 1969, s. 290. ↩
- Bonet 2002, s. 39; Frommel 2007, s. 213 ↩
- Ackermann 1966, s. 96. ↩
- Ackermann 1966, s. 96. ↩
- con lunga fatica, gran diligenza e amore, cyt. wg: Puppi 1973, t. I, s. 439. ↩
A może to Cię zainteresuje:
- Jacopo Pontormo „Portret Cosimo il Vecchio” - 24 lutego 2023
- Zagadka tycjanowskiego „Portretu mężczyzny o niebieskich oczach” - 23 października 2022
- Tycjan „La Bella” - 22 grudnia 2021
- Diotisalvi – mistrz budowli na planie centralnym w romanizmie toskańskim - 21 lipca 2021
- Od prostoty wiejskiej willi Valmarana w Vigardolo do monumentalizmu pałacu miejskiego Valmarana w Vicenzy - 13 maja 2021
- Finale d’Agugliaro – willa renesansowa i folwark szlachecki w dolinie, wśród urodzajnych pól - 13 stycznia 2021
- Willa w Bagnolo di Lonigo – wczoraj i dziś - 17 lipca 2020
- Willa w Pojana Maggiore – Palladiański artystyczny „hymn” na cześć zwycięstwa militarnego i życia na wsi - 4 maja 2020
- Katedra w Pizie – perła romańszczyzny we Włoszech - 5 lipca 2019
- Kremnica – dawne miasto górnicze, a zarazem klejnot środkowej Europy - 15 grudnia 2018
One thought on “Teatro Olimpico w Vicenzy. W hołdzie architekturze teatrów antycznych w renesansie”