Zagadka tycjanowskiego „Portretu mężczyzny o niebieskich oczach”

We florenckiej Galleria Palatina (Palazzo Pitti) wisi obraz Tycjana, zwanego również Mistrzem z Pieve di Cadore, przedstawiający bliżej nieokreślonego młodzieńca. Do czasów nam współczesnych portret ten figuruje pod kilkoma tytułami, na przykład Portret mężczyzny, Portret mężczyzny o niebieskich oczach, Portret Ippolito Riminaldiego czy nawet Portret młodego Anglika.

Tycjan, Portret młodego Anglika (Portret młodzieńca o modrych oczach) | 1540-1545, Gallerie degli Uffizi, Florencja

Malowidło w technice oleju na płótnie, o wymiarach 111 × 98,6 cm odnotowano po raz pierwszy w kolekcji wielkich książąt Toskanii w 1698 roku¹ i do 1761 roku przechowywane było w należącej do Palazzo Pitti Camera dell’alcova. W latach 1771–1800 obraz znajdował się w sali ze sklepieniem zdobionym freskami rzymskiego malarza Ciro Ferriego, ucznia Pietra da Cortona. Od 1803 do 1913 roku przechowywano go w Sali Marsa (Sala di Marte), a w 1913 roku przeniesiono do Sali Wenus (Sala di Venere), a od 1956 roku do czasów dzisiejszych zajmuje miejsce na ekspozycji w Sali Apollina (Sala dell’Appollo)².

Sala Apollina w Palazzo Pitti we Florencji, źródło: Uffizi.it

Interesujący nas obraz należy do arcydzieł portretu w dorobku Tycjana. Model w ujęciu do kolan, z głową zwróconą en trois quarts, bystrymi turkusowymi oczami spogląda w stronę widza, a ich kolor znakomicie harmonizuje z brunatno-ciemnoszarą tonacją tła. Atrybutami godności mężczyzny i jego wysokiego statusu społecznego są złoty łańcuch na szyi oraz wystawny ciemnobrunatny płaszcz, z którym kontrastuje biel kołnierza i mankietów koszuli. W tle zasugerowany został fragment bliżej nieokreślonej przestrzeni, prawdopodobnie wnętrza komnaty, na której tylną ścianę model rzuca cień.

Nie ma jednomyślności wśród badaczy, jeśli chodzi o datowanie omawianego portretu. Kwestia ta zazębia się ze sprawą identyfikacji modela. Większość uczonych określa czas powstania obrazu na lata 1540–1550, niektórzy dopiero na siódmą dekadę Cinquecenta (XVI wiek)³. Badania przeprowadzone podczas konserwacji malowidła na początku lat dwutysięcznych skłoniły część uczonych do przesunięcia datowania obrazu na lata rozwiniętej twórczości Tycjana, czyli na czas około 1525–1530⁴. Kontrargumentem w tym przypadku mogą być jednak niektóre sugestie identyfikacji modela.

W dawnych inwentarzach osobę sportretowaną identyfikowano jako poetę Pietro Aretino (1492–1556)⁵ i sugestia taka „odżyła” po raz kolejny w 1976 roku⁶. Została jednak ostatecznie odrzucona. Czy bliższym prawdy byłby zatem sugerowany przez część uczonych tytuł Portret młodego Anglika?⁷. Kim byłby ów domniemany „młody Anglik”? Niektórzy badacze opowiedzieli się za Henrym Howardem, poetą i hrabią Surrey⁸. Gdyby Tycjan rzeczywiście uwiecznił tę postać, to obraz stanowiłby świadectwo jego fascynacji kulturą krajów na północ od Alp. Należałoby jednak wówczas odrzucić datowanie omawianego portretu na połowę trzeciej dekady Cinquecenta (XVI wieku). Istnieją bowiem dwa portrety Henry’ego Howarda, w wieku dwudziestu pięciu i dwudziestu dziewięciu lat. Pierwszy, pędzla Hansa Holbeina młodszego, który dziś znajduje się w Museu de Arte de São Paulo, opatrzony jest inskrypcją pozwalającą na identyfikację i określenie wieku postaci: HENRY HOWARD, ERLE OF SVRRY / ANNO ÆTATIS SVÆ 25. Napis na obrazie pozwala jednocześnie określić czas jego powstania na rok 1542.

Hans Holbein, Poeta Henry Howard | ok. 1542, Museu de Arte de São Paulo

Drugi portret Henry’ego Howarda, przypisywany czynnemu na dworze Tudorów malarzowi flamandzkiemu Williamowi (Guillimowi) Scrots, pochodzi z 1546 roku⁹. Istnieją niewielkie podobieństwa cech fizjonomicznych Henry’ego Howarda, hrabiego Surrey z portretu Flamandczyka i mężczyzny z omawianego obrazu Tycjana. Znacznie mniej podobieństwa wykazuje model z obrazu Tycjanowskiego wobec postaci z portretu Hansa Holbeina Młodszego. Dlatego identyfikacja mężczyzny na portrecie Tycjanowskim jako hrabiego Henry’ego Howarda jest raczej do odrzucenia.

William Scrots (przypisywane), Henry Howard | 1546, Tate Britain, Londyn

W osobie modela sportretowanego przez Tycjana usiłowano dostrzec także Reginalda Pole, kuzyna króla Anglii Henryka VIII, kardynała i ostatniego rzymskokatolickiego arcybiskupa Canterbury¹⁰. Wiek mężczyzny z portretu Tycjanowskiego we florenckiej Galleria Palatina można hipotetycznie określić na dwadzieścia pięć – trzydzieści lat. Gdyby przyjąć czas powstania malowidła na trzecią dekadę XVI wieku to identyfikacja modela jako młodego kardynała Reginalda Pole miałaby sens. Jednak porównanie portretu Tycjanowskiego we florenckiej Galleria Palatina z Portretem tronującego Reginalda Pole z 1540 roku (Ermitaż, Sankt Petersburg), pędzla Sebastiano del Piombo (1485–1547) raczej wyklucza tę tezę. Różnice w rysach twarzy obu modeli nie można tłumaczyć jedynie różnicą ich wieku (około dwudziestu pięciu lat u mężczyzny z obrazu Tycjana, czterdziestu lat u kardynała Reginalda Pole z obrazu Sebastiano del Piombo). Nawet pobieżna analiza porównawcza obu portretów pozwala dostrzec w nich dwie różne postacie.

Sebastiano del Piombo, Portret kardynała Reginalda Pole | 1540, Ermitaż, Petersburg

Część uczonych, odrzuciwszy angielską tożsamość mężczyzny z portretu Tycjana we florenckiej Galleria Palatina, opowiedziała się za włoskim pochodzeniem modela. Jednym z „kandydatów” stał się w tym przypadku Guidobaldo II della Rovere, książę Urbino i Gubbio, kondotier, gubernator armii Republiki Weneckiej oraz kapitan generalny Świętego Kościoła Rzymskiego¹¹. Dla potwierdzenia lub odrzucenia tej sugestii warto porównać interesujący nas portret z Portretem Guidobaldo della Rovere pędzla Agnolo Bronzino, datowanym na lata 1531–1532 i podobnie jak omawiany obraz Tycjana, eksponowanym we florenckiej Galleria Palatina¹².

Agnolo Bronzino, Guidobaldo della Rovere | 1532, Gallerie degli Uffizi, Florencja

Giulio Campi, Portret Ottavia Farnese | ok. 1551, Musei Civici, Piacenza

Co prawda podobieństwa w rysach twarzy modela z obrazu Tycjana oraz księcia z portretu pędzla Bronzino są niewielkie. Książę Guidobaldo II della Rovere ma oczy barwy piwnej i właśnie ta cecha fizjonomiczna nie pozwala w osobie z tycjanowskiego Portretu mężczyzny o niebieskich oczach widzieć księcia i kondotiera Guidobaldo II. Mało przekonująca jest także próba utożsamienia osoby sportretowanej przez Tycjana z księciem Parmy i władcy Camerino Ottavio Farnese¹³. Istnieje portret tego ostatniego, pędzla Giulio Campiego (1502–1572), dziś w Museo Civico w Piacenzy, obrazujący władcę całopostaciowo en trois quarts, odzianego w lekką zbroję bez hełmu, stojącego we wnętrzu komnaty z oknem na pejzaż. Ottavio Farnese uwieczniony został przez Giulio Campiego w wieku około dwudziestu siedmiu lat, czyli zbliżonym do wieku mężczyzny z interesującego nas portretu Tycjana. Jednak ponownie, pomimo podobieństw w rysach twarzy, przeciw identyfikacji modela jako księcia Ottavio Farnese przemawia piwny kolor oczu tego ostatniego.

Najbardziej interesująca wydaje się próba identyfikacji mężczyzny z analizowanego obrazu z Ippolito Riminaldim, prawnikiem związanym z dworem książąt d’Este panujących w Modenie i Ferrarze. Zasugerował to w 1928 roku Adolfo Venturi, ale tylko nieliczni badacze kolejnych generacji tezę tę podtrzymali¹⁴. Prawnik ten bez mała przez całe swe życie związany był z Ferrarą i należał do osób bardzo wpływowych na dworze książąt d’Este¹⁵. Najważniejszą pracę w dziedzinie nowożytnych nauk prawnych pióra Ippolito Riminaldiego stanowiły siedmiotomowe Consilia sive responsa iuris, wydane w Wenecji w latach 1574–1591¹⁶. Na kwestię identyfikacji modela z portretu Tycjanowskiego we florenckiej Galleria Palatina jako wyżej wspomnianego prawnika z Ferrary światło może rzucać portret mężczyzny w rzymskiej Accademia di San Luca. Postać z obrazu rzymskiego, zapewne na podstawie napisu na odwrocie (Ippolitus Riminaldo) identyfikowana jest zgodnie jako Ippolito Riminaldi¹⁷. Również niemal całkiem jednomyślnie w literaturze i netografii przypisuje się malowidło Tycjanowi¹⁸. Brakuje jednak precyzyjniejszego datowania Portretu Ippolito Riminaldiego z rzymskiej Accademia di San Luca, a pojawiająca się w netografii niekiedy data „1528” w kontekście lat życia prawnika ferraryjskiego jest całkiem nieprzekonująca.

Tycjan, Portret Ippolito Riminaldi’ego | brak precyzyjnego datowania, Accademia di San Luca, Rzym

Analiza porównawcza portretów Tycjanowskich z Florencji i Rzymu pozwala dostrzec bliźniacze podobieństwo postaci na nich przedstawionych. Na obu portretach uwieczniony został mężczyzna w wieku dwudziestu pięciu – trzydziestu lat, co pośrednio również naprowadza na trop identyfikacji interesującego nas obrazu z florenckiej Galleria Palatina. Najwięcej cech wspólnych wykazuje fizjonomia obu modeli: owal głowy, pociągła twarz, wysokie czoło, kolor i fryzowanie lekko kręconych, ciemnych blond włosów, wąsów i brody, zaś detale takie jak łuki brwiowe, powieki, turkusowe oczy, wargi, kości policzkowe, małżowina uszna czy dłonie są u obu modeli prawie identyczne. Uderzająco podobne są także postura mężczyzn z portretów we Florencji i Rzymie oraz ubiór w formie ciemnobrunatnego płaszcza narzuconego na białą koszulę. Można więc, na podstawie powyższej argumentacji hipotetycznie zidentyfikować postać z obrazu Tycjana we florenckiej Galleria Palatina jako Ippolito Riminaldiego. Jeżeli rzeczywiście Mistrz z Pieve di Cadore na interesującym nas portrecie uwiecznił prawnika z Ferrary, to nie jest możliwe, żeby malowidło powstało w połowie trzeciego dziesięciolecia XVI wieku. Mając na uwadze daty urodzenia i śmierci Ippolito Riminaldiego (1520–1589) należałoby przyjąć, że Tycjan mógł go sportretować dopiero w latach 40. XVI wieku, raczej w ich drugiej połowie. Tym samym jednoznaczne staje się, że na analizowanym tu obrazie Tycjan sportretował młodego Włocha, a nie Anglika, jak sugerowali i nadal sugerują niektórzy autorzy¹⁹, głównie na podstawie turkusowego koloru oczu modela i jego jasnej karnacji.

Bibliografia:
1. Antonioli A., Il secolo d’oro del Rinascimento. Un viaggio affascinante nell’epoca che rivoluzionò l’arte, la filosofia, la storia, Roma 2017.
2. Bergerhoff R., Tycjan, tłum. L. Kasajew, Warszawa–Budapeszt 1972.
3. Bicoli D., Due ignoti di Tiziano, w: L’imperiale e Reale Galleria Pitti, dedicata a S. A. I. e R. Leopoldo II, Granduca di Toscana, a cura di Luigi Bardi, t. 2, Firenze 1839, s. 246–249.
4. Cagli C., I Classici dell’Arte. Tiziano, Milano 2022.
5. Chiarelli R., Galleria Palatina a Firenze: 135 illustrazioni, Roma 1956.
6. Catelli Isola M., Immagini da Tiziano: stampe dal secolo XVI al secolo XIX: dalle collezioni del Gabinetto nazionale delle stampe, Roma, Villa Farnesina alla Lungara, 16 dicembre 1976–15 gennaio 1977, Roma 1976.
7. Farancini-Ciaranfi A., La Galleria Palatina (Pitti). Guida per il visitatore e catalogo delle opere esposte, Firenze 1964
8. Debicke van der Noot P., Un mistero di Tiziano. Intervista a Patrizia Debicke, autrice di L’uomo dagli occhi glauchi, http://www.patriziadebicke.com/ita/int_100327infinite.pdf, dostęp: 9.11.2021.
9. Debicke van der Noot P., L’uomo dagli occhi glauchi. Roma, Londra e Venezia. Una grande storia per un mistero mai svelato. Romanzo storico, Milano 2010.
10. Dynasties: Painting in Tudor and Jacobean England 1530–1630, red. K. Hearn, Tate Gallery, London 1995.
11. Fischel O., Tizian. Des Meisters Gemälde, Stuttgart 1903.
12. Gentili A., Tiziano, Milano 2012.
13. Gronau G., Titian, London 1904.
14. Kaminski M., Maestri dell’arte italiana. Tiziano 1488/90–1576, Milano 2007
15. Kennedy I.G., Tiziano 1490 ca.–1576, Köln 2006.
16. Mostra di Tiziano. Venezia, 25 aprile–4 novembre 1935. Catalogo delle opere, Venezia 1935.
17. Lee S., Howard, Henry (1517?–1547), w: Dictionary of National Biography, t. 28, red. S. Lee, London 1891, s. 23–28.
18. Padovano Serena, w: Palazzo Pitti. Galleria Palatina e gli Appartamenti Reali. Catalogo dei dipinti, a cura di Marco Chiarini e Serena Padovano, Firenze 2003.
19. Pedrocco F., Tizian, München 2000.
20. Goldsmith J., Raggio O., Ottavio Farnese, „Metropolitan Museum of Art Bulletin” nr 12 (8), 1954, s. 233–240.
21. Tietze H., Tizian. Leben und Werk, Leipzig–Innsbruck 1936, t. 1–2.
22. Urso F. de, Ed egli puote risposta dare, e mai non fece inganno (T. Tasso). La raccolta di consilia di Ippolito Riminaldi, „Historia et Ius” nr 4/5, 2013, s. 1–22.
23. Urso F. de, Le questioni agrarie nell’attività consulente di un giurista ferrarese del ‘500, w: Studi in onore di Luigi Costato, t. 3: I multiformi profili del pensiero giuridico, red. S. Manservisi, Napoli 2014, s. 259–275.
24. Ventra S., Restauri di dipinti nel Novecento. Le posizioni dell’Accademia di San Luca 1931–1958, Collana Studi e Ricerche. Studi umanistici – arti, Roma 2014.
25. Venturi A., Storia dell’arte italiana, t. 9: La pittura del Cinquecento, cz. III, Milano 1928.
26. Waldmann E., Tizian, Berlin 1922.
27. Wethey H.E., Titian. The Portraits, London 1971.

• Info
• Lista artykułów

» Bartłomiej Bartelmus

Doktor historii sztuki, absolwent Uniwersytetu Wrocławskiego, aktualnie pełni obowiązki kierownika Biblioteki Międzynarodowej Wyższej Szkoły Logistyki i Transportu we Wrocławiu. Dodatkowo tłumacz techniczny języka niemieckiego, związany z biurem translatorskim „Skřivanek” oraz serwisem dogadamycie.pl. W centrum jego zainteresowań znajduje się architektura i sztuka Italii w średniowieczu i czasach nowych, której arkana zgłębia drogą podejmowanych podróży do Włoch. Ponadto - miłośnik kolei; lepidopterolog-amator - z zaangażowaniem i pasją poznający motyle dzienne Polski, Europy i krajów pozaeuropejskich. Prowadzi blog poświęcony podróżom do Włoch i innym swoim zainteresowaniom: www.kochamwlochy.blogspot.com, a także publikuje zdjęcia na portalu fotograficznym www.italus.flog.pl.

• Jacopo Pontormo „Portret Cosimo il Vecchio” - 24 lutego 2023
• Zagadka tycjanowskiego „Portretu mężczyzny o niebieskich oczach” - 23 października 2022
• Tycjan „La Bella” - 22 grudnia 2021
• Diotisalvi – mistrz budowli na planie centralnym w romanizmie toskańskim - 21 lipca 2021
• Od prostoty wiejskiej willi Valmarana w Vigardolo do monumentalizmu pałacu miejskiego Valmarana w Vicenzy - 13 maja 2021
• Finale d’Agugliaro – willa renesansowa i folwark szlachecki w dolinie, wśród urodzajnych pól - 13 stycznia 2021
• Willa w Bagnolo di Lonigo – wczoraj i dziś - 17 lipca 2020
• Willa w Pojana Maggiore – Palladiański artystyczny „hymn” na cześć zwycięstwa militarnego i życia na wsi - 4 maja 2020
• Katedra w Pizie – perła romańszczyzny we Włoszech - 5 lipca 2019
• Kremnica – dawne miasto górnicze, a zarazem klejnot środkowej Europy - 15 grudnia 2018