Od prostoty wiejskiej willi Valmarana w Vigardolo do monumentalizmu pałacu miejskiego Valmarana w Vicenzy

Willa wiejska w Vigardolo i pałac miejski w Vicenzy ufundowane zostały przez przedstawicieli tego samego rodu szlacheckiego Valmarana. Jednakowoż obie budowle powstały w znacznym odstępie czasowym i można je postrzegać jako świadectwa ewolucji stylu ich twórcy, Andrea Palladia (1508–1580). O ile w przypadku willi Valmarana w Vigardolo do głosu dochodzi prostota i surowość wczesnego stylu architekta i teoretyka architektury z Vicenzy, o tyle wzniesiony według jego projektu około dwudziestu lat później pałac rodu Valmarana przy jednej z arterii miejskich zarówno pod względem skali przedsięwzięcia, jak i środków stylistycznych obrazuje monumentalizm i wystawność, które stanowić miały o potędze fundatorów.

Willa Valmarana (dziś Valmarana-Bressan) znajduje się w przy via Vigardoletto w Vigardolo, wiosce leżącej około 8 km na północny zachód od Vicenzy.

Villa Valmarana, Vigardolo (prow. Vicenza), widok od północnego zachodu, fot. Bartłomiej Bartelmus

Projektu willi nie opublikowano na kartach spisanych przez Andrea Palladia Czterech Ksiąg o Architekturze (oryg. Quattro Libri dell’Architettura, Venezia, 1570), dlatego nie wszyscy badacze są zgodni co do jego autorstwa. Atrybucja ta nie przekonała przykładowo Giulio Fasolo i George’a Kreskentevicha Loukomski’ego, piszących o willi w latach 20. XX w., a Fritz Burger, autor monografii architekta z Vicenzy wydanej w 1909 r. pominął interesującą nas budowlę milczeniem¹. Światło na kwestię autorstwa projektu budowli rzucają rysunki przechowywane w londyńskim Royal Institute of British Architects, przedstawiające plan i fasadę willi (sygn. 125626, 125628, dawn. RIBA XVII/1r, XVII/2r).

Willa Valmarana w Vigardolo, projekt rysunkowy RIBA 125626, 1560, Royal Institute of British Architects, Londyn, zdj. wg: https://www.architecture.com/image-library/ribapix/image-information/poster/design-for-the-villa-valmarana-vigardolo-plan-and-elevation/posterid/RIBA125626.html

Willa Valmarana w Vigardolo, projekt rysunkowy RIBA 125628, 1560, Royal Institute of British Architects, Londyn, zdj. wg: https://www.architecture.com/image-library/ribapix/image-information/poster/design-for-the-villa-valmarana-vigardolo-plan-and-elevation/posterid/RIBA125628.html

Datowane są na  rok 1560 i uznawane przez badaczy za własnoręczne szkice Andrea Palladia, głównie ze względu na ich bliskie podobieństwo wobec pewnych własnoręcznych projektów rysunkowych architekta².

Fundatorami omawianej willi byli kuzyni Giuseppe di Bernardino i Antonio Valmarana, a budowlę projektowano dla dwu gałęzi tego samego rodu³. Z deklaracji stanu majątkowego, złożonej pod koniec października 1541 r. przez Giuseppe Valmarana wynika, że był on właścicielem majątku ziemskiego w Vigardolo, z jednym domem na etapie ukończenia, a kolejny „dom” (casa) dopiero zaczynano budować⁴. W testamencie Antonio Valmarana, pod datą 3 grudnia 1560 r. wzmiankowany jest obiekt mieszkalny zwany „domem” lub „zamkiem”, należący do autora zapiski „w połowie” (dimidia)⁵. Z cytowanej wzmianki źródłowej nie wynika wprawdzie, że interesującą nas willę ukończono w 1560 r., jakkolwiek fakt współdzielenia jej przez Antonio Valmarana i najpewniej jego kuzyna Giuseppe może stanowić przesłankę, że nadawała się już wówczas do zamieszkania⁶. Sugestię terminu ante quem zakończenia budowy willi zawiera o dokładnie sześć lat późniejsza (z 3 grudnia 1566 r.) zapiska w testamencie Giuseppe Valmarana, mówiąca o „końcu budowy domu do niedzielnego wypoczynku w Vigardolo”⁷. Przeznaczenie willi dla dwu gałęzi tego samego rodu mogło pośrednio wpłynąć na plan i nietypową dyspozycję jej wnętrz, rozmieszczonych w formie dwóch apartamentów posadowionych symetrycznie względem sali centralnej oraz loggii wejściowej⁸.

Styl budowli widocznej na wyżej wspominanych projektach rysunkowych skłania ku zaszeregowaniu willi Valmarana do wczesnych dzieł Andrea Palladia, jednakowoż pomiędzy projektami a budowlą ostatecznie zrealizowaną są widoczne różnice⁹. Dwa rysunki obrazujące majątek ziemski rodu Valmarana w Vigardolo z lotu ptaka, datowane na lata 1597 i 1607, pomimo znacznej nieporadności technicznej pozwalają w założeniu obejmującym willę i mury zakreślające potężny dziedziniec dostrzec odstępstwa od projektów Andrea Palladia przechowywanych w Londynie¹⁰.

Także z zeznania podatkowego z 19 grudnia 1663 r. wynika, że posiadłość rodu Valmarana w Vigardolo zawierała „dom murowany, nakryty dachem spadzistym, z wewnętrznymi stropami i sklepieniami, zwany zamkiem, gołębnik, podwórze, ogród z sadem owocowym o około 15 jednostkach gruntu użytkowego…”¹¹.

Dziś widać, że willi Valmarana, w cytowanym zeznaniu podatkowym nazwanej „zamkiem”, nie posadowiono na tak wysokim cokole, jak przedstawiają to projekty londyńskie o sygnaturach 125626 i 125628 (dawn. RIBA XVII/1r, RIBA XVII/2r). Działkę przeznaczoną pod budowę przecinały liczne cieki wodne, co nie pozwalało na posadowienie fundamentów zbyt głęboko.

Villa Valmarana, Vigardolo (prow. Vicenza), widok od północnego zachodu, fot. Bartłomiej Bartelmus

Wbrew projektowi rysunkowemu o sygnaturze 125626 (dawn. RIBA XVII/1r) ponad reprezentacyjnym piano nobile nie wzniesiono wysokiej nadbudowy z osobnym zadaszeniem, a w elewacjach zaakcentowanej inspirowanymi antykiem rzymskim oknami termalnymi, lecz poprzestano na półpiętrze (mezzanino).

Pod względem dyspozycji pomieszczeń we wnętrzu willi Valmarana wersja ostatecznie zrealizowana najbardziej zbliżona jest do projektu londyńskiego o sygnaturze 125628 (dawn. RIBA XVII/2r), jakkolwiek salę centralną nakryto drewnianym stropem zamiast planowanego sklepienia krzyżowego.

Villa Valmarana, Vigardolo (prow. Vicenza), wnętrze sali centralnej, fot. Bartłomiej Bartelmus

Dowodem autorstwa Andrea Palladia w odniesieniu do willi Valmarana w Vigardolo są także cechy charakterystyczne dla jego języka architektonicznego. Dyspozycja pomieszczeń we wnętrzu jest bardzo zbliżona do tej, którą spotykamy we wczesnej, datowanej na drugą połowę lat 30. XVI w., jeszcze nie w pełni samodzielnie zaprojektowanej przez Andrea Palladia willi Trissino w Cricoli (przedmieścia Vicenzy)¹². Zwłaszcza pokoje na planach prostokątów i kwadratów, posadowione symetrycznie względem sali centralnej i loggii odzwierciedlają proporcje 2:3:5, co odpowiadałoby wymiarom 12, 18 i 30 piedi vicentini – jednostek długości obowiązujących w okresie nowożytnym w Vicenzy i okolicach¹³.

W stylistyce willi Valmarana w Vigardolo występują inspiracje architekturą antycznego Rzymu, którą Andrea Palladio poznał podczas pierwszego pobytu w Wiecznym Mieście w 1541 roku¹⁴. Widoczne są w formie loggii, przesklepieniach pokoi mieszkalnych oraz obecności wejścia do wnętrza sali centralnej od strony fasady (elewacji północnej) w formie serliany – wykroju z trzema prostokątnymi otworami, z których środkowy jest szerszy od bocznych i zwieńczony półkolistą arkadą¹⁵.

Villa Valmarana, Vigardolo (prow. Vicenza), fasada, fot. Bartłomiej Bartelmus

Zgodnie z przechowywanym w Londynie projektem o sygnaturze 125628 (dawn. RIBA XVII/2r, il. 3) serliana miała być od góry zamknięta podwójną, koncentryczną półkolistą arkadą, podobnie jak serliana prowadząca do loggii wejściowej datowanej na czas około 1547/50-1555 willi Pojana w Pojana Maggiore¹⁶.

Villa Pojana, Pojana Maggiore, fasada, fot. Bartłomiej Bartelmus

Źródeł inspiracji dla serliany z podwójną, koncentryczną arkadą należy zdaniem części badaczy poszukiwać w termach rzymskich, zwłaszcza Termach Tytusa, Nerona i Dioklecjana, których ruiny Andrea Palladio mógł poznać podczas wspomnianej wyżej wizyty w Rzymie¹⁷. Jednakowoż serliana stanowiąca wejście do loggii poprzedzającej posadowioną na planie zbliżonym do litery T salę centralną willi Valmarana w Vigardolo reprezentuje typ „Palladiański”, gdzie arkadę wieńczącą wykrój środkowy flankują dwa dodatkowe otwory koliste.

Ten sam typ serliany spotykamy w dwu kondygnacjach logii tworzących „kostium” renesansowy średniowiecznego Palazzo della Ragione na Piazza dei Signori w Vicenzy, po przebudowie nazwanego Basilica Palladiana¹⁸.

Basilica Palladiana, Vicenza, fot. Bartłomiej Bartelmus

Wbrew projektom rysunkowym z Londynu okna piano nobile willi Valmarana w Vigardolo nie zostały również ujęte w dekoracyjne rustykowane obramienia ani zwieńczone naczółkami w formie łuków odcinkowych. Obramienia okien we wszystkich elewacjach reprezentacyjnego piano nobile ujęte są w skromne profilowane obramienia i zwieńczone trójkątnymi naczółkami (fasada) lub odcinkami gzymsów (elewacja wschodnia i zachodnia).

Villa Valmarana, Vigardolo (prow. Vicenza), elewacja zachodnia, fot. Bartłomiej Bartelmus

Villa Valmarana, Vigardolo (prow. Vicenza), widok od północnego zachodu, fot. Bartłomiej Bartelmus

Od wschodu i zachodu do willi Valmarana w Vigardolo przylegają dwa posadowione symetrycznie, niewielkie aneksy na planach prostokątów, najpewniej dawne zabudowania gospodarcze, nakryte podobnie jak znacznie wywyższona w stosunku do nich willa, spłaszczonymi dachami dwuspadowymi.

Villa Valmarana, Vigardolo (prow. Vicenza), widok od południowego zachodu, fot. Bartłomiej Bartelmus

Palazzo Valmarana w Vicenzy, projekt rysunkowy zespołu pałacowego z opisem, zdj. wg: https://archive.org/details/qvattrolibridel00pall/page/n87/mode/2up

Jeśli chodzi o Palazzo Valmarana (aktualnie Valmarana-Braga), zlokalizowany przy Corso Fogazzaro (dawnej Contrada di San Lorenzo) w Vicenzy, budowę jego rozpoczęto ponad dwadzieścia lat później niż willi w Vigardolo. Jest on fundacją tego samego rodu, jakkolwiek reprezentuje odmienny styl. Na kartach Czterech Ksiąg o Architekturze (Quattro Libri dell’Architettura, ks. II, rozdz. III, s. 16, il. 12), obok opublikowanego projektu rysunkowego Andrea Palladio pisze:

„W TYM SAMYM mieście [Vicenza] dostojni hrabiowie Valmarana wznieśli ku wygodzie własnej a ozdobie swej ojczyzny budynek według rysunków, które obecnie pokażę. Budowli tej nie brak żadnej z wyszukanych ozdób, jak stiuki i malowidła. Dom podzielony jest na dwie części wewnętrznym podwórcem, wokół którego biegnie korytarz lub balkon wiodący z frontowych do tylnych części budynku. Dolne pokoje są sklepione, górne kryte płasko, a wysokość mają równą szerokości. Przed wejściem do stajen znajduje się ogród, o wiele większy niż ten, który zaznaczyłem na rysunku; zrobiłem go tak małym, ponieważ stronica nie pomieściłaby planu stajen łącznie z pozostałymi częściami budynku. Opisałem dostatecznie tę budowlę, zwłaszcza że tutaj, jak i gdzie indziej podałem na rysunkach wymiary każdej części”¹⁹.

Z opisu w traktacie Andrea Palladia wynika zatem, że już na etapie projektowania była przewidziana dekoracja wnętrz gmachu malowidłami ściennymi i sztukateriami. Ostatecznie jednak zamierzony wystrój wnętrz nie doczekał się realizacji i jedynym pomieszczeniem, gdzie wykonano dekorację sztukatorsko-malarską jest niewielki salonik przesklepiony beczkowo, znajdujący się po lewej stronie bramy wjazdowej²⁰. Cytowane wyżej Cztery Księgi o Architekturze (Quattro Libri dell’Architettura) nie podają przy okazji publikacji projektu Palazzo Valmarana imion jego fundatorów, dane te przemilczeli również XVIII-wieczni architekci i uczeni Francesco Muttoni (1669–1747) i Ottavio Bertotti Scamozzi (1719–1790)²¹. Podczas prac konserwatorskich w 1845 r. odkryto jednak medalion fundacyjny z imieniem i nazwiskiem Isabela • Noga • Valm • V • Æ • S • XXXXX oraz datą 1566²², co dowodzi, że fundatorką była Isabella Nogarola Valmarana. Podpisała ona kontrakt z budowniczym Pietro da Nanto 14 grudnia 1565 r. i została upamiętniona popiersiem w salonie na piano nobile²³. Mąż Isabelli, Giovanni Alvise Valmarana († 1558), również upamiętniony popiersiem w salonie na piano nobile odegrał istotną rolę w wyborze Andrea Palladia na projektanta gmachu²⁴.

Popiersie Isabelli Nogarola Valmarana, salon na piano nobile, Vicenza, Palazzo Valmarana, źródło: Wikipedia.org

Tenże Giovanni Alvise, wraz z Girolamo Chiericatim oraz poetą, humanistą i dramaturgiem Giangiorgio Trissino (1478–1550)²⁵ wyrazili publicznie w 1549 r. poparcie wobec opracowanego przez Andrea Palladia projektu „kostiumu” renesansowego dla średniowiecznego Palazzo della Ragione na Piazza dei Signori w Vicenzy, Andrea Palladio był także autorem projektu kaplicy rodowej przy kościele Santa Corona, ufundowanej przez Leonardo Valmarana, syna Giovanni’ego Alvise i Isabelli²⁶. Na miejscu, gdzie dziś stoi omawiany pałac miejski, ród Valmarana miał pod koniec XV w. kilka domostw, które stopniowo scalano i ostatecznie zostały „wchłonięte” przez pałac²⁷. Wiadomo z zapisek źródłowych, że w 1487 r. Stefano Valmarana miał dom z dziedzińcem i ogrodem „do niedzielnego wypoczynku”, zlokalizowany dokładnie na miejscu dzisiejszego pałacu²⁸. Syn Stefano, Benedetto Valmarana, wbrew woli w testamencie ojca sprzedał posiadłość 16 sierpnia 1493 r. krewnemu imieniem Giacomo, na drodze fideikomisu za 1800 dukatów²⁹.

Domostwo odkupiono na początku XVI w., jednak decyzję o przebudowie i rozbudowie na pałac podjęto dopiero w latach 1565-1566, skoro zachowane zapiski źródłowe z tego czasu mówią o „ulepszeniach i przebudowie owego [wielkiego] domu”³⁰ (Padwa, Archivio di Stato, Privati: Valmarana–Vendramin, rej. 23, k. 3v), cyt. wg: Puppi, Battilotti 2006, s. 370; zob. też: Wundram, Pape 2004, s. 180-181.]. Budowę nowego pałacu rodu Valmarana zakończono najpewniej przed 1581 r., na co pośrednio wskazuje inskrypcja łacińska zamieszczona na tablicy nad bramą wjazdową. Tekst inskrypcji mówi, że we wrześniu 1581 r. cesarzowa Maria Habsburg zwana Hiszpańską (1528–1603), córka cesarza Karola V (1519–1556), żona Maksymiliana II (1562–1576) i matka Rudolfa II (1575–1612) goszczona była wraz ze swym orszakiem w pałacu należącym do Leonardo Valmarana³¹, zatem w owym czasie musiał być ukończony nie tylko budynek, ale także większość elementów jego dekoracji. Dowodem źródłowym przemawiającym za ukończeniem pałacu przed 1581 lub 1582 r. może być także plan Vicenzy datowany na 1580 r., zwany Pianta Angelica, na którym zobrazowano ukończoną fasadę omawianego pałacu, a dziedziniec wewnętrzny w stanie znacznego zaawansowania budowy³². Z kolei Giorgio Vasari (1511–1574), odnotowując w 1568 r. rzeczy ujrzane (cose viste) podczas swej podróży do Wenecji z 1566 r. wspominał o „prawie ukończonym… pełnym przepychu pałacu … hrabiów Valmorana (sic!)” w Vicenzy³³. Mało prawdopodobnym jest, żeby zgodnie z zapisem Giorgio Vasari’ego cały czteroskrzydłowy pałac był w 1566 r. „prawie ukończonym”, jakkolwiek budowa skrzydła widocznego od strony ówczesnej Contrada di San Lorenzo (dzisiejszego Corso Fogazzaro) być może zmierzała ku końcowi.

Palazzo Valmarana w Vicenzy, plan zespołu pałacowego według szkicu Ottavio Bertotti Scamozzi’ego, 1776, źródło: Wikipedia.org

Nieforemność planu ostatecznie wybudowanego Palazzo Valmarana wynikała z ukośnie biegnącej linii fasady, odpowiadającej biegowi murów dawnego domostwa przy Contrada di San Lorenzo (dzisiejszym Corso Fogazzaro), co widać na rysunku w zbiorze projektów wydanym w ostatniej ćwierci XVIII w. przez Ottavio Bertotti Scamozzi’ego³⁴.

Zgodnie z projektem i opisem opublikowanym na kartach Palladiańskich Czterech Ksiąg o Architekturze (Quattro Libri dell’Architettura, ks. II, rozdz. III, s. 16), plan gmachu miał mieć kształt bardziej foremny, a kwadratowy dziedziniec miały otaczać dwa równoległe potężne skrzydła z głębokimi portykami kolumnowymi oraz dwa prostopadłe do nich, znacznie krótsze i węższe skrzydła, zawierające klatki schodowe oraz symetrycznie względem dziedzińca rozmieszczone, niewielkie prostokątne pomieszczenia.

Za czterema skrzydłami gmachu znajdować się miał potężny ogród na planie prostokąta, a za nim niewielkie prostokątne podwórze oraz dwa rozmieszczone symetrycznie budynki stajenne. Projektu w tej formie, podobnie jak w przypadku wielu innych ambitnych projektów Palladiańskich, nie zrealizowano. Niemniej jednak dwa wybudowane skrzydła gmachu wykazują wysoki stopień wierności wobec projektu z Czterech Ksiąg o Architekturze³⁵. Fasada Palazzo Valmarana jest jednym z najoryginalniejszych projektów Andrea Palladia.

Palazzo Valmarana, Vincenza, fasada od strony Corso Fogazzaro, fot. Bartłomiej Bartelmus

Po raz pierwszy monumentalne, gładkie pilastry porządku wielkiego wyznaczają osie na niemal całej wysokości elewacji. Fasada wydaje się być zaaranżowana w rytmie crescendo, ze znacznie szerszą osią środkową zawierającą bramę wjazdową i pozostałymi osiami węższymi, jedynie nieznacznie przekraczającymi szerokość okien³⁶.

Palazzo Valmarana, Vicenza, fasada, ksylografia w: Giuseppe Barberis, Gustavo Stafforello, La patria, geografia dell’Italia. Provincie di Verona, Vicenza e Padova, Torino 1903, źródło: Wikipedia.org

Zastosowanie porządku wielkiego na fasadzie pałacu jest rozwiązaniem znamiennym dla projektowanych przez Andrea Palladia fasad budowli sakralnych, na przykład kościoła San Francesco della Vigna w Wenecji³⁷.

Kościół San Francesco della Vigna, Wenecja, źródło: Wikipedia.org

Tak jak w przypadku fasady kościoła weneckiego, na elewacji pałacu w Vicenzy mamy do czynienia z układem warstwowym dwóch porządków architektonicznych³⁸. Sześć potężnych pilastrów porządku wielkiego, o kapitelach kompozytowych wydaje się nakładać na szereg mniejszych, obecnych tylko w dolnej strefie fasady pilastrów korynckich. W krańcowych osiach elewacji, powyżej pilastrów korynckich w dolnej strefie fasady, zamiast analogicznych pilastrów tworzących porządek spiętrzony znalazły się półplastyczne posągi wojowników rzymskich z tarczami, umieszczone na postumentach.

Nie pełnią one jednak funkcji atlantów podtrzymujących belkowanie, lecz jedynie trzymaczy tarcz herbowych rodu Valmarana. Powyżej biegnie dość wysokie belkowanie poprzedzające wydatny, antykizujący gzyms koronujący, a ponad nim znacznie skromniej zaaranżowana strefa półpiętra (mezzanino), o osiach wyznaczonych lizenami. Zastosowanie porządku wielkiego i mniejszych pilastrów podtrzymujących proste, przerywane belkowanie na parterze wywodzi się z pewnością z pałaców projektowanych przez Michała Anioła Buonarotti (1475–1564) na Kapitolu w Rzymie, jednak inne cechy widoczne na fasadzie, na przykład faktura boniowanych postumentów pilastrów porządku wielkiego nawiązują bardziej do klasycznych pierwowzorów niż do współcześnie rozwijającego się manieryzmu³⁹.

Wokół kwadratowego dziedzińca wewnętrznego, zgodnie z projektem w Palladiańskich Czterech Księgach o Architekturze (Quattro Libri dell’Architettura) znajdować się miały cztery skrzydła budowli, dwa spośród nich z antykizującymi portykami kolumnowymi w dolnych kondygnacjach.

Ostatecznie zrealizowano jednak tylko dwa skrzydła. Skalę realizacji projektu w stosunku do rysunków opublikowanych przez Andrea Palladia ilustruje jedna z tablic w zbiorze projektów zebranych i opisanych przed połową XVIII w. przez Francesco Muttoni’ego, który przyczynę przerwania prac budowlanych upatrywał w wejściu rodu Valmarana w krąg arystokracji weneckiej i osiedleniu się w Wenecji, na skutek czego pałac w Vicenzy przestał być główną rezydencją rodową i stracił znaczenie⁴⁰. Jedno ze zrealizowanych skrzydeł pałacu ma w dolnej kondygnacji głęboki portyk, z monumentalnymi kolumnami jońskimi o gładkich trzonach.

Palazzo Valmarana, Vicenza, widok od strony dziedzińca, fot. Bartłomiej Bartelmus

Na silnie występującym przed lico muru gzymsie międzypiętrowym spoczywa biegnący wzdłuż elewacji obu zrealizowanych skrzydeł balkon. Obie elewacje pałacu od strony dziedzińca są tynkowane i zakomponowane znacznie skromniej niż fasada budynku od strony Corso Fogazzaro. Nie są rozczłonkowane pilastrami ani półkolumnami, a jedyny ich akcent stanowią prostokątne okna ujęte w płaskie obramienia i zwieńczone prostymi naczółkami, powyżej nich biegnie rząd niewielkich, kwadratowych okienek półpiętra (mezzanino).

Reasumując można podtrzymać tezę, iż oba omówione w tekście obiekty pozwalają na prześledzenie ewolucji stylu Andrea Palladia. Pochodząca z wczesnych lat jego twórczości willa w Vigardolo unaocznia surowość i prostotę. Zarówno bardzo prosta, zwarta bryła willi, brak wyrazistej artykulacji elewacji budynku czy wyróżnienie fasady jedynie Palladiańską serlianą oraz rezygnacja z zespołu towarzyszących willi zabudowań wokół dziedzińca upodabnia ten obiekt do zazwyczaj bezstylowych budynków folwarcznych. Willa ta nie nadawała się na miejsce stałego zamieszkania dla dwóch kuzynów z rodu Valmarana i ich rodzin, lecz pełniła najpewniej funkcję letniej rezydencji, czy też, jak ujęto w cytowanych źródłach pisanych, była „miejscem niedzielnego wypoczynku”. W przypadku wybudowanego przy jednej z głównych arterii miejskich Vicenzy pałacu sama skala projektu opublikowanego w Palladiańskich Czterech Księgach o Architekturze świadczy o znacznym zaawansowaniu stylowym. Gmach miały tworzyć cztery skrzydła wokół kwadratowego dziedzińca, a wraz z nimi w projekcie przewidywano potężny ogród i dwa symetrycznie rozmieszczone budynki stajenne. Monumentalizm i dekoracyjność budowli unaoczniać miały artykulacja fasady pilastrami porządku wielkiego, posadowienie budynku na boniowanym cokole, dwa głębokie antykizujące portyki od strony dziedzińca oraz obfitość wystroju wnętrz w formie sztukaterii i malowideł ściennych. Aczkolwiek projekt opublikowany w Czterech Księgach o Architekturze (Quattro Libri dell’Architettura) zrealizowano częściowo, a jedynie niewielkie pomieszczenie nieopodal bramy wjazdowej ozdobiono sztukateriami i freskami, zachowane źródła ikonograficzne oraz pisane pozwalają na wiarygodne odtworzenie ambitnego przedsięwzięcia.

Bibliografia:
1. RIBA = Royal Institute of British Architects, Library of Images – https://www.architecture.com/image-library/ribapix.html
2. Bartelmus 2016 = Bartłomiej Bartelmus, Basilica Palladiana – czyli o tym jak wybitny architekt z Vicenzy przekształcił średniowieczny pałac miejski w bazylikę, Niezła Sztuka, 4.11.2016 – https://niezlasztuka.net/o-sztuce/basilica-palladiana/.
3. Bartelmus 2020 = Bartłomiej Bartelmus, Willa w Pojana Maggiore – Palladiański artystyczny „hymn” na cześć zwycięstwa militarnego i życia na wsi, Niezła Sztuka, 4.05.2020 – https://niezlasztuka.net/podroze/villa-pojana-maggiore-veneto-andrea-palladio/.
4. Beltramini, Romano 2020 = Guido Beltramini, Filippo Romano, Andrea Palladio. La guida, Vicenza 2020.
5. Bertotti Scamozzi 1761 = Ottavio Bertotti Scamozzi, Il forestiere istruito delle cose più rare di architettura, e di alcune pitture della città di Vicenza, Vicenza 1761.
6. Bertotti Scamozzi 1776-1783 = Ottavio Bertotti Scamozzi, Le fabbriche e i disegni di Andrea Palladio, raccolti ed illustrati da Ottavio Bertotti Scamozzi. Opera divisa in quattro tomi con tavole in rame rappresentanti le piante, i prospetti, e gli spaccati, t. I-IV, Vicenza 1776-1783.
7. Burger 1909 = Fritz Burger, Die Villen des Andrea Palladio: ein Beitrag zur Entwicklungsgeschichte der Renaissance-Architektur, Leipzig 1909.
8. Cevese 1973 = Renato Cevese, L’Opera del Palladio, (w:) Mostra del Palladio a Vicenza. Basilica Palladiana, ed. Renato Cevese, Venezia 1973, s. 42-130.
9. Fasolo 1929 = Giulio Fasolo, Le ville del Vicentino, Vicenza 1929.
10. Frommel 2007 = Christoph Luitpold Frommel, The Architecture of the Italian Renaissance, London 2007.
11. Griffith 1976 = Gwynfor T. Griffith, Giangiorgio Trissino and the Italian language, „Hermathena. A Trinity College Dublin Review”, 121 (1976), s. 169-184.
12. Kubelik 1974 = Martin Kubelik, Gli edifici palladiani nei disegni del magistrato veneto dei Beni Inculti, „Bollettino del Centro Internazionale di Studi di Architettura Andrea Palladio di Vicenza (CISA)”, XVI (1974), s. 445-465.
13. Loukomski 1926 = George Kreskentevich Loukomski, L’Oeuvre d’Andrea Palladio. Les villas des Doges de Venise, Paris 1926.
14. Maccà 1813 = Gaetano Maccà, Storia del territorio vicentino, t. VI, Caldogno 1813.
15. Magrini 1845 = Antonio Magrini, Memorie intorno la vita e le opere di Andrea Palladio, Padova 1845.
16. Murray 1999 = Peter Murray, Architektura włoskiego renesansu, Toruń 1999.
17. Muttoni 1740-1748 = Francesco Muttoni, Architettura di Andrea Palladio Vicentino di nuovo ristampata, e di figure in rame diligentemente intagliate arricchita, corretta e accresciuta di motlissime fabbriche inedite, con le osservazioni dell’Architetto N.N., e con la traduzione francese, t. I-IX, Venezia 1740-1748.
18. Palladio 1570 = I Qvattro Libri dell’architettvra di Andrea Palladio. Ne’ quali dopo vn breue trattato de’ cinque ordini, & di quelli auertimenti, che sono piu necessarij nel fabricare, si tratta delle case priuate, delle vie, de i ponti, delle piazze, de i xisti & de tempij, con PRIVILEGI, Appresso Dominico de’ Franceschini, Venetia 1570.
19. Palladio 1955 = Andrea Palladio. Cztery Księgi o Architekturze, z pierwodruku włoskiego wydanego w Wenecji w 1570 r. tłum. Maria Rzepińska, Warszawa 1955.
20. Dalla Pozza 1965 = Antonio M. dalla Pozza, Elementi e motivi ricorrenti in Andrea Palladio, „Bollettino del Centro Internazionale di Studi di Architettura Andrea Palladio di Vicenza (CISA)”, VII (1965), s. 43-58.
21. Puppi 1973 = Lionello Puppi, Andrea Palladio, t. I-II, Milano 1973.
22. Puppi 1986 = Lionello Puppi, Andrea Palladio. Opera completa, Milano 1986.
23. Puppi, Battilotti 2006 = Lionello Puppi, Donata Battilotti, Andrea Palladio, Milano 2006.
24. Puppi 2008 = Lionello Puppi, Il giovane Palladio, Milano 2008.
25. Rigon 2011 = Fernando Rigon, Un microcosmo iconografico nel palladiano Palazzo Valmarana, ora Braga di Vicenza, „Annali di architettura”, 23 (2011), s. 93-96.
26. Robuschi (w:) Puppi et al. 2008 = Luigi Robuschi, Palazzo Valmarana, (w:) Andrea Palladio nel V Centenario della nascita (1508). Itinerari palladiani tra ville e palazzi, ed. Lionello Puppi et al., Padova 2008, s. 29-31.
27. Trevisan, Puppi 2012 = Luca Trevisan, Lionello Puppi, Andrea Palladio. The Villas, Rome 2012.
28. Wundram, Pape 2004 = Manfred Wundram, Thomas Pape, Andrea Palladio 1508–1580. Architect between the Renaissance and Baroque, Köln 2004.
29. Zorzi 1969 = Giangiorgio Zorzi, La datazione delle ville palladiane, „Bollettino del Centro Internazionale di Studi di Architettura Andrea Palladio di Vicenza (CISA)”, XI (1969), s. 137-149.

• Info
• Lista artykułów

» Bartłomiej Bartelmus

Doktor historii sztuki, absolwent Uniwersytetu Wrocławskiego, aktualnie pełni obowiązki kierownika Biblioteki Międzynarodowej Wyższej Szkoły Logistyki i Transportu we Wrocławiu. Dodatkowo tłumacz techniczny języka niemieckiego, związany z biurem translatorskim „Skřivanek” oraz serwisem dogadamycie.pl. W centrum jego zainteresowań znajduje się architektura i sztuka Italii w średniowieczu i czasach nowych, której arkana zgłębia drogą podejmowanych podróży do Włoch. Ponadto - miłośnik kolei; lepidopterolog-amator - z zaangażowaniem i pasją poznający motyle dzienne Polski, Europy i krajów pozaeuropejskich. Prowadzi blog poświęcony podróżom do Włoch i innym swoim zainteresowaniom: www.kochamwlochy.blogspot.com, a także publikuje zdjęcia na portalu fotograficznym www.italus.flog.pl.

• Jacopo Pontormo „Portret Cosimo il Vecchio” - 24 lutego 2023
• Zagadka tycjanowskiego „Portretu mężczyzny o niebieskich oczach” - 23 października 2022
• Tycjan „La Bella” - 22 grudnia 2021
• Diotisalvi – mistrz budowli na planie centralnym w romanizmie toskańskim - 21 lipca 2021
• Od prostoty wiejskiej willi Valmarana w Vigardolo do monumentalizmu pałacu miejskiego Valmarana w Vicenzy - 13 maja 2021
• Finale d’Agugliaro – willa renesansowa i folwark szlachecki w dolinie, wśród urodzajnych pól - 13 stycznia 2021
• Willa w Bagnolo di Lonigo – wczoraj i dziś - 17 lipca 2020
• Willa w Pojana Maggiore – Palladiański artystyczny „hymn” na cześć zwycięstwa militarnego i życia na wsi - 4 maja 2020
• Katedra w Pizie – perła romańszczyzny we Włoszech - 5 lipca 2019
• Kremnica – dawne miasto górnicze, a zarazem klejnot środkowej Europy - 15 grudnia 2018