Kremnica – dawne miasto górnicze, a zarazem klejnot środkowej Europy

Kremnica (węg. Körmöcbánya, niem. Kremnitz, łac. Cremnicium) – miasto w Słowacji o bogatej przeszłości górniczo-hutniczo-menniczej, leżące na terenie Pogórza Kremnickiego, w kraju bańskobystrzyckim i powiecie Žiar nad Hronom, nie bez powodu nazywane jest „złotem” lub „klejnotem” środkowej Europy. Pojęcie to można rozumieć dosłownie, skoro przez pewien okres w historii był to cechujący się najwyższą wydajnością rewir wydobywczy złota na tym terenie, a znajdująca się w Kremnicy mennica, bijąca złote i srebrne monety jest najstarszym obiektem o tej funkcji na świecie (sic!), który działa do dzisiejszych czasów.

Kremnica, Panorama miasta, fot. Bartłomiej Bartelmus

Z drugiej strony nazwę „złoto” lub „klejnot” można pojmować niedosłownie, bowiem prężny rozwój górnictwa w rewirze kremnickim, a wraz z nim wzrost gospodarczy miasta na przestrzeni wieków znajdowały odzwierciedlenie w kulturze i do dziś zachowały się liczne „klejnoty” rozumiane jako dzieła sztuki, zabytki architektury, przemysłu i techniki. Co więcej, nadal jest to miejsce, w którym odbywają się wydarzenia kulturowe istotne nie tylko dla Słowacji, ale również w skali całej Europy.

Początki dziejów miasta pozostają pełne tajemnic i niejasności, bowiem nie odnaleziono danych źródłowych na temat czasu przybycia do rewiru kremnickiego pierwszych poszukiwaczy żył złotonośnych i srebronośnych. Początki prac badawczych w tym rejonie datuje się hipotetycznie na X w., jakkolwiek niektórzy usiłują przeforsować istnienie pierwszych sztolni i szybów górniczych w IX czy nawet VIII w. (sic!). Ci ostatni najpewniej opierają się na najstarszym zachowanym źródle pisanym, tak zwanej Ceduli Szczawnickiej z 770 r. (która może być falsyfikatem!), gdzie Kremnica jest wymieniona jako osada¹. W źródłach pisanych pochodzących z okresu panowania Arpadów na Węgrzech wspomniane są następujące obszary eksploatacji gór kruszcowych (XI-XIII w.): Terra banensis (Bańska Szczawnica), Hodruša, Nová Baňa, Pukanec, Metalla venditos (Kremnica) oraz Vallis dominorium (Špania Dolina). Z legendarnych przekazów wiadomo, że osadnicy sascy przybyli na teren kremnicki z gór Harz w 1008 r., kiedy osada górnicza już istniała. Nawet niemiecki uczony, humanista, górnik, metalurg i mineralog Georg Agricola (1494-1555), znany jako Ojciec Geologii, w dziele zatytułowanym 21 ksiąg o górnictwie i hutnictwie/De Re Metallica (1556) utrzymywał, jakoby kopalnie działały tam od 800 lat. Znalezisko drewna górniczego w Šturcu podczas prac wykopaliskowych w 1984 r. datowano przy użyciu próby węglowej C14 na czas około 1050 plus minus 50 lat². Może to pośrednio świadczy, iż początki górnictwa na tym obszarze sięgają czasów przed 1000 r., jednakże ich szacowanie tak wcześnie jak na wiek VIII może być ryzykowne.

W 1150 r. król Węgier uzyskał północną część doliny Kremnickiego Potoku od biskupa Ostrzyhomia (węg. Esztergom), a pierwsi poszukiwacze złota eksplorowali teren w górę prądu rzeki i w stronę jej ujścia, nad którym dziś znajduje się wczesnogotycki zamek Šášov. Osada, powstała na pograniczu terenów rudonośnych złota i srebra, znajdować się mogła na obszarze dzisiejszej Starej Kremnicy. Pewnym jest również, że do pierwszej ćwierci XIV w. zaraz obok osady kremnickiej istniała starsza – skolonizowana przez ludność żyjącą z uprawy roli i hodowli bydła³. Za pierścieniem murów obronnych i w obrębie wzgórza zamkowego wyrastało natomiast osobne miasto i tym sposobem, zgodnie z zapisami w źródłach, wyodrębniono dwie warstwy mieszczan: Ringbürger zamieszkujących wzgórze zamkowe i teren w otoczeniu murów miejskich oraz Waldbürger zamieszkujących tereny zlokalizowane poniżej okalających miasto lasów⁴. Wzgórze do teraz stanowi dominantę w panoramie miasta, a wzniesiony na nim zespół budowli powstawał pomiędzy XIII a XV w.⁵

Kremnica, Widok historycznego centrum miasta i Pogórza Kremnickiego ze wzgórza zamkowego (Areál mestského hradu), fot. Bartłomiej Bartelmus

Do dzisiejszych czasów nie jest możliwe odtworzenie dawnego wyglądu kompleksu zamkowego, wiadomo jedynie, że pierwotnie wzgórze otaczał pierścień prostego kamiennego muru. Przypuszczalnie zanim wzniesiono zamek znajdował się tam kościół romański wraz z kaplicą w formie dwukondygnacyjnej rotundy, zwanej karnerem, a obie budowle otaczał cmentarz. W badaniach sondowych, przeprowadzonych wokół aktualnego gotyckiego kościoła p.w. św. Katarzyny Aleksandryjskiej odkryto 467 grobów – w większości poważnie naruszonych późniejszymi pochówkami lub pracami budowlanymi. Kolejnych 17 grobów odnaleziono pod posadzką kościoła oraz jeden w międzymurzu⁶. Wyżej wspomniany karner p.w. św. Andrzeja najpewniej pełnił funkcję kaplicy cmentarnej, a jej dolną, podziemną kondygnację szacuje się na czas po połowie XIII w.⁷ Na takie datowanie naprowadzić może porównanie z podobnym karnerem p.w. św. Michała w Bańskiej Szczawnicy (słow. Banská Štiavnica, węg. Selmecbánya, niem. Schemnitz), którego czas powstania przypada na lata 30. XIII w. Mógł on być inspiracją dla kaplicy cmentarnej na wzgórzu zamkowym w Kremnicy – budowniczy przejęli jego bryłę w uproszczonej formie.

Kremnica, Wzgórze zamkowe, Dwukondygnacyjna kaplica (karner) p.w. św. Andrzeja (dawn. prawdopodobnie p.w. św. Michała), fot. Bartłomiej Bartelmus

Dolna kondygnacja rotundy ma zachowane sześciodzielne sklepienie żebrowe, o przekroju żeber zbliżonym do trapezu, co dodatkowo przemawia za czasem powstania w epoce romańskiej. Nie jest również wykluczone, że rotunda kremnicka, podobnie jak bańskoszczawnicka, otrzymała wezwanie św. Michała – kult tego świętego był ogromnie rozpowszechniony w XIII w. na Pohroniu, a obok karneru w Bańskiej Szczawnicy wezwanie takie otrzymał kościół na zamku Turiec (węg. Túrótz, Túroc, Túrocz, niem. Turz)⁸. Do zmiany wezwania rotundy kremnickiej mogło dojść dopiero w pierwszej tercji XV w. W dokumencie przechowywanym w Archiwum Watykańskim (z 14 lipca 1430 r.) jest mowa o kaplicy p.w. św. Andrzeja, którą w Kremnicy założył mieszczanin Erhard Modrer⁹. Zmiana mogła mieć miejsce przy okazji nowej konsekracji kaplicy na jego życzenie. Rotunda była kaplicą cmentarną i jednocześnie kostnicą – w dolnej kondygnacji składano kości zmarłych chowanych w starszych grobach na otaczającym ją cmentarzu. Górna kondygnacja, od zewnątrz pokryta tynkiem, powstała później, a mając na uwadze profilowania żeber sklepienia nad wnętrzem datować ją można na ostatnie dwudziestopięciolecie XIV w.¹⁰

Również w XIII w. dla wzmocnienia obronności wzgórza zamkowego dobudowano drugi pierścień murów, a wraz z nim od północy dostawiono wieżę bramną i od zachodu tak zwaną Małą Wieżę (Malá veža) – rozbudowaną i ukończoną przypuszczalnie przed 1380 r.¹¹ Mała Wieża, określana także jako „zegarowa” (hodinová), pełniła funkcję baszty prochowej¹². Jest to czterokondygnacyjna, zwieńczona ostrosłupowym hełmem baszta na planie kwadratu. Większą część korpusu datuje się na XIII w., a do ostatniej ćwierci XIV w. jej wysokość sięgać mogła trzeciej kondygnacji¹³. W źródłach pisanych wieżę określano jako Furl lub Türl. Miano „wieży zegarowej” dodano wtórnie, nie wcześniej niż w XVIII w., kiedy na drugiej kondygnacji dawnej baszty prochowej wmontowano zegar (w następnym stuleciu przeniesiony na dzwonnicę stojącego nieopodal kościoła p.w. św. Katarzyny Aleksandryjskiej).

Kremnica, Wzgórze zamkowe, Tak zwana Mała lub Zegarowa Wieża (Malá/hodinová veža), fot. Bartłomiej Bartelmus

Jeśli chodzi o wieżę bramną, musiała powstać równocześnie z omówioną wyżej „małą” wieżą, a wjazd do niej poprzedzał zapewne most zwodzony (dziś zastąpiony kamiennym, przechodzącym przez koryto dawnej fosy). Jego obecność potwierdza zachowany do naszych czasów prostokątny zarys wokół wjazdu oraz dwa otwory na liny do podnoszenia i opuszczania. Wieża bramna została zbudowana na planie prostokąta o ścianach dawniej przeprutych otworami strzelniczymi, podczas przebudowy w XV w. zastąpionymi oknami¹⁴. Na północnej ścianie bramy zachował się otwór, który w przekazach źródłowych określano jako smolny nos: służył on, na co wskazuje jego miano, do wylewania roztopionej smoły lub rozgrzanej oliwy (sic!) na stojącego pod murem wroga w celu jego obezwładnienia.

Kremnica, Wzgórze zamkowe, Wieża bramna (Vstupná brána), fot. Bartłomiej Bartelmus

Na XIV w. przypada w dziejach Kremnicy szczyt rozwoju działalności wydobywczej kopalń. 17 listopada 1328 r. król węgierski Karol Robert d’Anjou (Andegawen) przyznał systematycznie rozrastającej się osadzie (ad Cremnychbana, de ipsa Cremnychbana) przywilej wolnego królewskiego miasta górniczego na wzór czeskiej Kutnej Hory (Kutná Hora)¹⁵. Ten sam król założył również w Kremnicy mennicę. Przez następne stulecia wybito w niej gigantyczną ilość złotych i srebrnych monet, które trafiały jako jednostki pieniężne na dwory licznych władców europejskich. Kremnickie monety zwane florenami (na wzór monet bitych we Florencji) należały do najwyżej cenionych i najbardziej poszukiwanych na terenie Europy. Sławę na przestrzeni wieków miasto zyskało między innymi dzięki górnictwu i mennictwu. Dolina Kremnicka leżała bowiem na uboczu głównych szlaków komunikacyjnych: jej najważniejsza arteria wiodła ze Zvolenia do Turca przez Bańską Bystrzycę, a drogę z Kremnicy do Turca, czyli łącznik Zvolen – Turiec, przez Kremnicę, miasto uzyskało dzięki wzrastającemu znaczeniu gospodarczemu dopiero na początku XV w. W 1342 r. wzmiankowana jest droga z Kremnicy do Prievidzy. Wnioskuje się stąd, iż rębacze początkowo prowadzili poszukiwania żył złotonośnych w okolicach Szczawnicy (Štiavnica), Pukanca i Bystrzycy (Bystrica), a dopiero potem w rejonie Kremnicy¹⁶.

W Kremnicy miał również siedzibę przewodniczący królewskiej izby górniczej – szlachcic stojący na czele organu administrującego dwanaście miast – który kierował szeroko rozumianymi robotami. Jako reprezentant monarchy nadzorował wydobywanie metali szlachetnych oraz dbał o jakość monet bitych w mennicy. Kiedy w 1329 r. Karol Robert d’Anjou uczynił miasto siedzibą wielkiej królewskiej izby górniczej, sprowadzono specjalistów w tej dziedzinie z krajów niemieckich, Austrii, Czech i Śląska, a oprócz doświadczonych górników powoływano fachowców od mennictwa – w wyniku czego Kremnica stała się miastem wielonarodowym i wielokulturowym¹⁷. Bez zbędnego panegiryzmu stwierdzić można, iż była na pozycji wiodącej wśród siedmiu górnowęgierskich miast górniczych, rangą swą przewyższając Bańską Bystrzycę (słow. Banská Bystrica, węg. Bésztercebánya, niem. Neusohl), Novą Baňę (słow. Nová Baňa, węg. Újbánya, niem. Königsberg), Pukanec (węg. Bakabánya, niem. Pukanz), Bańską Bélę (słow. Banská Belá, węg. Bélabánya, niem. Dilln), L’ubietovą (słow. Ľubietová, węg. Libetbánya, niem. Libethen) i Bańską Szczawnicę (słow. Banská Štiavnica, węg. Selmecbánya, niem. Schemnitz), król Węgier wspierał jednak także działalność siedmiu mniejszych dolnowęgierskich rewirów górniczych¹⁸. W 1331 r. status wolnego miasta górniczego zyskał Pukanec, w 1345 r. Nová Baňa, w 1379 r. L’ubietová, a przed 1453 r. Banská Belá¹⁹. O ile Bańska Bystrzyca, Bańska Szczawnica i Kremnica intensywnie rozwijały się gospodarczo i z czasem stały się pod tym względem wiodące na całych Górnych Węgrzech, o tyle Pukanec, L’ubietová i Banská Belá ledwie osiągały poziom przeciętnych miast poddańczych²⁰.

Ze względu na najwyższą wydajność produkcyjną złota na terenie Węgier już w XIV w. Kremnicę nazywano „złotem środkowej Europy”, względnie „złotem w środku Europy”²¹. W ciągu XIV w. nastąpił dynamiczny wzrost kolonizacji obszaru wokół wzgórza zamkowego w Kremnicy, a działalność poszukiwawcza i wydobywcza powoli usuwała w cień rolnictwo. Najstarszy dokument rady miasta z 1331 r. potwierdza intensywny rozwój w zaledwie trzy lata po otrzymaniu praw miejskich i statusu wolnego miasta górniczego. W owym dokumencie spisano inwentarz nieruchomego i ruchomego mienia przedsiębiorcy górniczego Jeclina z Olfu: 3 młyny do rozdrabniania rud, hutę i prymitywne kruszarki w dolinie potoku Soler. W sąsiedztwie majątku Jeclina z Olfu wzmiankowano 3 młyny rozdrabniające rudy (młyn Kadolda, Mozaldra oraz młyn wójta z Pukanca) oraz kruszarki Mikuláša Putnera. Oczywiście, w wyżej przywołanym dokumencie jest mowa o majątku tylko jednego przedsiębiorcy górniczego, jednak w 1331 r. młynów, hut i prostych kruszarek do rud musiało być znacznie więcej. Wydobycie i obróbka znacznej ilości rud wymagały czasu i infrastruktury: młynów rozdrabniających, kołowrotów, hut oraz rozdrabniarek. Mając na uwadze wysoki poziom wydajności rewiru kremnickiego przypuszczać można, że już wtedy górnictwo w tym rewirze osiągnęło wysoki szczebel rozwoju, do czego również przyczynić się mógł postęp techniczny związany z wykorzystaniem wody²². Całkowita produkcja złota na Węgrzech w latach 1325-1375 wynosiła 8000-12000 grzywien (2000-2500 kg) w skali roku, w czym przeważający udział przypadał Kremnicy²³. W dokumencie z 1385 r., 57 lat po uzyskaniu przez Kremnicę przywileju wolnego miasta górniczego, jest mowa o sztolni dziedzicznej, którą odtąd nazywano „miejską”²⁴. Wiadomo, że pod koniec XIV w. podjęto również rozbudowę obwarowań zamkowych i wtedy też przypuszczalnie wzniesiono pałac przewodniczącego królewskiej izby górnictwa i mennictwa²⁵. Przy nim urządzono składowisko monet oraz urobku rud złota i srebra. Przypuszcza się, że po przekształceniu części pałacu lub bliżej nieokreślonej budowli sakralnej z XIV w., w połowie XV w. wzniesiono dwunawowy, dziś górujący nad wzgórzem zamkowym i całym miastem, kościół p.w. św. Katarzyny Aleksandryjskiej²⁶.

Kremnica, Wzgórze zamkowe, Kościół p.w. św. Katarzyny Aleksandryjskiej, fot. Bartłomiej Bartelmus

Podczas prac wykopaliskowych odnaleziono jamę do gaszenia wapna, odkryto drobne elementy ceramiki oraz 3 monety: obol z lat 1346-1357, denar z 1348 r. i kawałek feniga z przełomu XIII i XIV w.²⁷. Jamy do gaszenia wapna zaprzestano używać w 1357 r., co wraz ze znaleziskami monetarnymi pozwala hipotetycznie założyć, że starszy kościół mógł być rozpoczęty przed połową XIV w. i ukończony przed 1400 r. Obecny ma formę dwunawowej hali, z dostawionymi od północy i południa aneksami, przedsionkiem oraz niesymetrycznie dostawionym, poligonalnie zamkniętym prezbiterium. O czasie jego powstania sporo mówią daty widoczne na zwornikach sklepień, niektóre spośród nich przeniesione do Muzeum Zamkowego, inne pozostawione in situ. Wnętrze prezbiterium nakrywa sklepienie sieciowe, zawierające zwornik z datą 1488 – odnoszącą się do konsekracji tej części świątyni; na sklepieniu nad południową kaplicą boczną znajdował się zwornik, opatrzony datą 1485²⁸.

Kremnica, Wzgórze zamkowe, Kościół p.w. św. Katarzyny Aleksandryjskiej, rzut poziomy budowli, źródło: Wikipedia.org

Koncepcja budowli sakralnej zrealizowanej po 1400 r. stanowi świadectwo recepcji gotyckiej architektury sakralnej Wiednia, a analogią wydaje się kościół St. Maria am Gestade, rozpoczęty w 1394 r. przez mistrza Michaela Chnaba²⁹. Na dalekie echa jego warsztatu w przypadku kościoła p.w. św. Katarzyny wskazują również detale architektoniczne: kolankowe konsole z baldachimami na czworobocznych filarach międzynawowych czy zredukowane przypory wokół zamknięcia prezbiterium. Na tej podstawie nie można wprawdzie wnioskować, że budowniczym kościoła kremnickiego był warsztat Michaela Chnaba lub on sam³⁰, jednak hipotetycznie przyjąć można, że budował go bliżej nieokreślony warsztat kontynuujący jego styl.

W ciągu kolejnych dziesięcioleci powstawały następne budowle i w epoce rozwiniętego gotyku wzgórze zamkowe uzyskało wygląd najbardziej zbliżony do dzisiejszego. Dla datowania poszczególnych etapów zabudowy cenne mogą być znaleziska archeologiczne 74 monet, spośród których najstarsze pochodzą sprzed nadania Kremnicy praw miejskich. Znaleziono denar króla Węgier Karola Roberta d’Anjou (1319-1322), fenig antykróla niemieckiego Fryderyka III Pięknego (1314-1330), 5 monet z około połowy XIV w. oraz 3 z II połowy XIV w. Ponadto znaleziono 32 monety z I połowy XV w. i 20 monet z II połowy XV w.; młodsze znaleziska monetarne pochodzą dopiero z XVII w. (7 sztuk), z początku XVIII w. (2 sztuki) oraz 1812 i 1902 r.³¹. Owe znaleziska monetarne w istotny sposób pomogły w określeniu czasu powstania budowli znajdującej się nieopodal wcześniej wspomnianej romańskiej rotundy (karneru), mianowicie Wieży Wschodniej zwanej Górniczą (Banícka bašta).

Kremnica, Wzgórze zamkowe, Wieża wschodnia zwana Górniczą (Banícka bašta), fot. Bartłomiej Bartelmus

Zachowany do dziś fragment ma rzut poziomy półkola, jakkolwiek budowlę podwyższono o nadbudowę na planie poligonalnym. Pięcioboczny zarys nadbudowy, walcowate przypory w narożach oraz obecność okien ostrołukowych wskazują na czas powstania w I połowie XV w. i najpewniej była to część prezbiterium nowego kościoła zamkowego lub kaplicy, którą zamierzano wybudować lub wybudowano, a potem rozebrano³². Znalezione w tym miejscu monety pochodzą z lat panowania Zygmunta Luksemburskiego i Władysława V Habsburga zwanego Pogrobowcem³³. Właśnie w tym okresie podwyższono mury obronne wzgórza zamkowego, a do półkolistej w rzucie poziomym baszty dobudowano wieloboczną apsydę, do której przylegała nawa na planie nieforemnego prostokąta³⁴. Wzmianki o istnieniu kaplicy p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny znaleźć można w testamencie mieszczanina kremnickiego Augustina Langsfeldera z 1485 r., gdzie jest mowa o cappella constructa ad Sanctam Catharinam³⁵. Nie wiadomo, kiedy kaplica została zburzona, jednak w latach 1611-1612 już nie istniała, zatem byłby to terminus ante quem jej rozebrania i przekształcenia w Basztę Górniczą.

Bardzo nietypowa wydaje się lokalizacja dawnego ratusza w Kremnicy. Wybudowano go w I połowie XV w. w obrębie międzymurza pomiędzy głównym murem obronnym i wewnętrznym murem parkanowym wzgórza zamkowego³⁶. Podczas prac wykopaliskowych prowadzonych na wzgórzu zamkowym odkryto jamę wapienną, stanowiącą ślad po pracach nad budową ratusza³⁷. Dyspozycja pomieszczeń we wnętrzu ratusza przypominała rozwiązania znane z niektórych gotyckich budynków miejskich z terenu Górnych Węgier, określanych w źródłach jako curiae, a najbliższą analogię da się odnaleźć w datowanym na czas po 1342 r. Domu Dziedzicznego Rajcy Miejskiego (Erbrichterhaus) w Kunešovie (węg. Kunosó, Kunosavágása)³⁸. Do dziś z dawnego ratusza zachowała się tylko dolna kondygnacja. Górną rozebrano w 1887 r., gdyż dostrzeżono poważne naruszenie statyki budowli, w wyniku którego istniało niebezpieczeństwo zawalenia się³⁹.

Kremnica, Wzgórze zamkowe, Dawny ratusz (Stará radnica), fot. Bartłomiej Bartelmus

W jego bliskim sąsiedztwie znajduje się wieża schodowa (Schodisková/Schodišťová bašta), w źródłach określana również jako baszta parafialna⁴⁰. Ta nazwa wynikała prawdopodobnie z faktu, iż przynajmniej od XIV do XVI w. służyła za mieszkanie proboszcza fary p.w. św. Katarzyny Aleksandryjskiej, gdyż jeszcze w zapisach z 1605 r. jest wzmiankowana jako Pfaffen Thurmb auf dem Schlosz⁴¹. Klatkę schodową wiodącą na wzgórze wybudowano w XV w. Basztę przebudowano w II połowie XIW w., jednak nie wpłynęło to znacząco na jej wygląd⁴².

Górnictwo w rewirze kremnickim w I połowie XV w. nadal rozwijało się: w 1442 r. znajdowało się tam 40 młynów rud i 12 hut, a zatrudnionych było łącznie 1200 osób (w tym 800 górników)⁴³. Pomimo nękających środkową Europę wojen i przerw w pracach wydobywczych, aż do końca XV w. przeżywało swój najbardziej pomyślny okres⁴⁴.

Obok górnictwa i mennictwa rozwinęły się inne gałęzie rzemiosła. Zgodnie z rejestrem podatkowym za lata 1442-1443, w Kremnicy działać miało 135 rzemieślników, którzy następnie zjednoczyli się w cechy (najstarsza wzmianka o nich pochodzi z 1465 r.)⁴⁵. W owym czasie miasto zamieszkiwało 3500 mieszkańców. Instytucja cechu ma rodowód średniowieczny, a cechy miały znaczący udział w rozwoju Kremnicy. Starsi cechu (cechmistrzowie) byli właścicielami pracowni rzemieślniczych, w których zatrudniali często wielu towarzyszy rzemiosła i uczniów; należeli do warstwy bogatego mieszczaństwa kremnickiego (patrycjatu), a wielu z nich było także rajcami miejskimi⁴⁶. We wspomnianym dokumencie z 1465 r. zawarte są przepisy kremnickiego cechu szewskiego, wiadomo jednak, że z czasem założono także cechy krawców, rzeźników, kowali, kamieniarzy, murarzy, cieśli, bednarzy, sukienników, trębaczy, tapicerów, ślusarzy, strzelców, nożowników, szklarzy, kołodziejów, zegarmistrzów. Struktura pracy w górnictwie nie była związana z funkcjonowaniem cechów średniowiecznych, chociaż pierwsze wspólnoty o charakterze religijnym, zakładane przez górników występują w źródłach pisanych pod niemiecką nazwą Zeche⁴⁷.

Od końca XV w. udział Kremnicy w działalności górniczej na terenie Węgier znacząco spadł⁴⁸. Przykładowo, o ile w 1469 r. w Kremnicy pracowało 29 młynów rozdrabniających rudy, w 1499 r. liczba ich stopniała do zaledwie 16⁴⁹. Do dalszego obniżenia wydajności wydobywczej metali szlachetnych w XVI i XVII w. przyczyniły się problemy techniczne (trudności w drążeniu coraz głębiej położonych wyrobisk, zalewanie szybów wodami gruntowymi) oraz polityczne. Znaczący udział przypada w tym ostatnim przypadku najazdom Turków i powstaniom wzniecanym przeciw Habsburgom. Przejęcie władzy nad Węgrami przez Habsburgów, po śmierci ostatniego władcy z rodu Jagiellonów w bitwie z Turkami pod Mohaczem (29 VIII 1526), upamiętniono na elewacji północnej barbakanu dobudowanego w 1539 r. do dolnej bramy miejskiej, o której najstarsza wzmianka (Nyder Tar) pochodzi z 1441 r.⁵⁰.

Kremnica, Obwarowania miasta z bramą wjazdową z barbakanem, fot. Bartłomiej Bartelmus

Upamiętnienie ma formę 2 datowanych na 1539 r. medalionów, zawierających polichromowane portrety króla Ferdynanda I Habsburga i jego żony Anny. Godna uwagi jest także elewacja południowa wczesnorenesansowego barbakanu w Kremnicy, inspirowanego współcześnie powstałą architekturą w krajach niemieckich, zwłaszcza Austrii. Akcentuje ją półkolisty w rzucie poziomym wykusz, powyżej którego znajduje się nisza z reliefem polichromowanym, obrazującym jedną z głównych patronek miasta – św. Katarzynę Aleksandryjską. Szeroki portal wjazdu do bramy flankują symetrycznie rozmieszczone kamienne płyty. Zawierają one płaskie reliefy, których głównym motywem figuralnym są różnorodne narzędzia, używane w górnictwie i mennictwie od XIV do XVI w. Istotne w programie ikonograficznym dekoracji południowej elewacji barbakanu są motywy słońca i księżyca. Słońce symbolizuje wydobywane w rewirze kremnickim złoto, księżyc – srebro. Ponad płaskorzeźbionymi płytami na wolutowych konsolach ustawiono w XIX w. dwa terakotowe posążki górników, odzianych w mundury odpowiadające współczesnemu kanonowi stroju odświętnego⁵¹.

Wraz z przejęciem zwierzchnictwa nad Węgrami przez Habsburgów, straciła znaczenie kremnicka izba górniczo-mennicza, od 1548 r. podporządkowana wiedeńskiej izbie górniczej, a przewodniczący izby przeniósł swą siedzibę do Bańskiej Szczawnicy⁵². Obok problemów natury technicznej do spadku wydajności wydobywczej w XVI i XVII w. przyczynić się musiały pogarszające się warunki pracy w kopalniach, na co zwrócił uwagę przebywający w Kremnicy od lipca do grudnia 1615 r. angielski jatrochemik John Merin, uczeń Philippusa Aureolusa von Hohenheim (1493/94-1541), zwanego Paracelsusem. Merin odwiedził także inne miasta górnicze na Węgrzech, a spostrzeżenia zawarł w anglojęzycznym dziele, wydanym jednak dopiero w 1732 r. Jego obszar zainteresowań obejmował szeroko rozumiane warunki pracy w kopalniach, takie jak cyrkulacja powietrza, szkodliwość gazów ziemnych, wentylacja, stosunki pomiarów parametrów klimatycznych w przestrzeniach naziemnych i podziemnych czy zagrożenia ze strony wód gruntowych⁵³. Regres gospodarczy w XVII-wiecznej Kremnicy znalazł również odzwierciedlenie w architekturze i sztuce. W zachodniej pierzei głównego rynku (Štefánikovo námestie č. 31/36) powstał skromny zespół klasztoru franciszkanów z Kaplicą Loretańską.

Kremnica, Kościół i klasztor Franciszkanów p.w. św. Franciszka z Asyżu, fot. Bartłomiej Bartelmus

Powstanie tego klasztoru wiązało się z przybyciem w 1649 r. zakonu św. Franciszka z Asyżu. Jego skrzydło wschodnie ukończono w 1653 r., a działkę pod budowę przyznano po wyburzeniu dwóch domów gotyckich: jeden z nich należał do mieszczanina o nazwisku Wagner, drugi był własnością kapituły ostrzyhomskiej i został przekazany przez biskupa György Lippaya (1642-1666)⁵⁴. Kościół klasztorny wraz z wieżą zwieńczoną hełmem o konstrukcji drewnianej ukończono w 1660 r., w 1702 r. budynek klasztorny rozbudowano, w wyniku czego powstał zespół budynków na planie kwadratu, z dziedzińcem zwanym „rajskim dworem”, a wzdłuż murów obronnych historycznego centrum miasta postawiono skrzydło zachodnie.

W latach 80. XVII w., kiedy Turcy ponieśli klęskę pod Wiedniem oraz po powstaniu Imre Thököly, nastały dla Kremnicy czasy pokoju, możliwe stało się ożywienie handlu krajowego i zagranicznego oraz wzrosło zapotrzebowanie na metale szlachetne, co oznaczało konieczność wznowienia ich wydobycia⁵⁵. Dynamiczny rozwój technik wydobywczych nastąpił jednak dopiero w XVIII w. i wtedy miało miejsce odrodzenie wcześniej podupadłego górnictwa. W 1737 r. wybudowano 5 wydajnych urządzeń odwadniających najgłębsze wyrobiska, co pozwoliło na ich ponowną eksploatację⁵⁶. W dniach 20-31 lipca 1764 r. król rzymski narodu niemieckiego Józef, arcywojewoda Leopold (młodszy brat Józefa) oraz wojewoda saski i cieszyński Albert odwiedzili rewiry górnicze na Górnych Węgrzech, 26 VII dotarli do Kremnicy, a cały dzień następny poświęcili przeglądowi tamtejszych kopalń. Objaśniono im proces obróbki wydobytych rud, wizytatorzy wstąpili także do rębackiej sztolni św. Katarzyny (gdzie sami odbijali skały z żył rudnych za pomocą młotów i żelazek), następnie zjechali do szybu Rudolf, po czym weszli na najwyższe w okolicy wzgórze Dirstein i podziwiali krajobrazy⁵⁷. W opisie rewiru kremnickiego, zamieszczonym w Złotej Księdze Górnictwa z 1764 r. wymienione są szyby Trzech Króli, Najświętszej Marii Panny Nieustającej Pomocy, Rudolf, Anna, Matthias, Leopold, sztolnie dziedziczne, sztolnie poszukiwawcze, cesarsko-królewskie młyny (Puchwerke) oraz cesarsko-królewskie huty⁵⁸. Dynamiczny rozwój górnictwa w XVIII w. przyciągał do Kremnicy nowych osadników. W 1767 r. pracowało w kopalniach 1299 górników, spośród nich jednak tylko 300 mieszkało w mieście na stałe⁵⁹.

Równolegle z odrodzeniem górnictwa rozwijała się działalność budowlana i artystyczna⁶⁰. W 1761 r. zdemontowano kamienną kolumnę, stojącą na głównym, położonym na łagodnym zboczu wzniesieniu rynku (Štefánikovo námestie), a w 1776 r. przeniesiono ją do zlokalizowanej niedaleko miejscowości Horná Ves. Na miejscu usuniętej z rynku kremnickiego kolumny w latach 1765-1772 postawiono okazałą późnobarokową kolumnę morową Trójcy Przenajświętszej, której głównymi twórcami byli Dionisio Stanetti i Martin Vogerle. Kompozycja kolumny jawi się jako wysoce dynamiczna, z dominującym w niej skupiskiem postaci świętych i aniołów.

Kremnica, Kolumna morowa Trójcy Przenajświętszej na głównym rynku (Štefánikovo námestie), fot. Bartłomiej Bartelmus

Czternaście posągów wielkości ponadnaturalnej stanowi wizerunki Czternastu Wspomożycieli: św. św. Krzysztofa, Katarzyny Aleksandryjskiej (głównej patronki miasta), św. Barbary (patronki górników), św. św. Jerzego, Błażeja, Cyriaka, Małgorzaty, Dionizego, Wita, Idziego, Pantaleona, Akacjusza, Eustachego i Erazma. Ich kult sięgający XIV w. integralnie wiązał się z epidemią dżumy i czarnej śmierci, zatem oczywistym wydaje się, że imiona Czternastu Wspomożycieli przywoływano w modlitwach o zażegnanie zarazy, a kolumny z ich podobiznami stawiano w dowód wdzięczności za pokonanie epidemii. Zobrazowani święci składają hołd tronującym na globie i unoszonym przez obłoki Bogu Ojcu i Chrystusowi, ponad którymi w koronie emitującej złote promienie unosi się gołębica Ducha Świętego. Nieco poniżej wizerunku Trójcy Świętej Matka Boska w aureoli gwiazd zwraca się z prośbą o łaskę dla nękanych zarazą mieszkańców Kremnicy. Czternastu Wspomożycielom asystują orszaki anielskie. O wysokim znaczeniu górnictwa w historii miasta przypomina wkomponowane w zespół rzeźb pełnoplastycznych i reliefów, złocone godło górnicze w formie skrzyżowanego perlika i żelazka.

Kremnica, Kolumna morowa Trójcy Przenajświętszej na głównym rynku (Štefánikovo námestie), widok od strony północnej, fot. Bartłomiej Bartelmus

Również w XVIII w., w północnej części rynku w Kremnicy postawiono skromnie się dziś prezentującą i sprawiającą wrażenie nieukończonej fontannę barokową. Autorstwo jej z wysoką dozą prawdopodobieństwa przypisać można warsztatowi Dionisio Stanettiego, czas jej powstania jest jednak trudny do określenia – hipotetycznie przyjmuje się połowę XVIII w. Rzut poziomy fontanny ma typowy dla baroku wyrafinowany kształt: kwadratu o bokach poprzecinanych odcinkami koła. Pierwotnie na podeście posadowionym po środku kamiennej niecki stać miała statua Neptuna. Jednak brak wystarczających dowodów, potwierdzających przeznaczenie posągu antycznego boga mórz dla fontanny kremnickiej, zadecydować miał o jego zastąpieniu odlanym z brązu kwiatonem w latach 90. XIX w. Nowy element fontanny zdecydowanie odstawał od charakteru jej barokowego stylu, dlatego szybko go usunięto.

Kremnica, Nieukończona fontanna barokowa na głównym rynku (Štefánikovo námestie), fot. Bartłomiej Bartelmus

Kremnica w XVIII w. nie była w stanie osiągnąć takiego znaczenia w górnictwie środkowej Europy jak w XIV w., w wyniku czego pod koniec stulecia zaczęła ponownie podupadać. Głównymi przyczynami spadku zysków z działalności kopalń był przybór wód gruntowych i metody wydobywania kruszców, uchodzące pod koniec XVIII w. za przestarzałe⁶¹. Mimo to jeszcze w XIX w., kiedy w Kremnicy mieszkało 6100 obywateli, miasto było znane na całym świecie dzięki działalności kopalń złota i srebra. Z tego właśnie okresu oraz z początku XX w. zachowało się w Kremnicy kilka domów górników (rębaczy), reprezentujących styl na pograniczu sztuki ludowej. Skromnie prezentujące się domy rębaczy czynnych w rewirze kremnickim były zarówno parterowe o konstrukcji zrębowej, jak kamienne na zewnątrz tynkowane oraz piętrowe z galeriami otaczającymi górne kondygnacje⁶². Typowy dom miał zazwyczaj dwutraktową dyspozycję wnętrza, z przecinającym w poprzek korytarzem, w domach piętrowych w korytarzu znajdowały się schody wiodące na piętro i zewnętrzną drewnianą galerię. Pomieszczenia wewnątrz domu nakrywały stropy belkowe, a w domach piętrowych belki stropów podtrzymywały jednocześnie zewnętrzne galerie, co można uznać za cechę typową w Kremnicy i okolicach⁶³. Dachy reprezentowały przeważnie typ siodłowy z naczółkami u szczytów, względnie typ naczółkowy.

Kremnica, Dom rębacza (Banícky dom) przy ulicy Bystrická, fot. Bartłomiej Bartelmus

Kremnica, Dom rębacza (Banícky dom) przy ulicy Bystrická, fot. Bartłomiej Bartelmus

W latach 1894-1955 wydobyto w rewirze kremnickim łącznie 3392 kg złota i 6113 kg srebra⁶⁴. W 1931 r. wydrążono ze sztolni dziedzicznej chodnik dla skomunikowania jej z szybem Anna, również w pierwszej tercji XX w. wybudowano elektrownie wodne⁶⁵. Od końca lat 50. XX w. zaczęto stopniowo zamykać nierentowne kopalnie, a wydobycie przesuwano na jeszcze nie wyeksploatowane złoża rudne, których było coraz mniej⁶⁶. Do ostatecznego zawieszenia głębokościowych prac wydobywczych doszło w 1970 r., nadal jednak nieprzerwanie działała mennica. Produkowała początkowo korony czechosłowackie, następnie słowackie, a w 2008 r., po przejściu Słowacji do strefy euro wybito w niej aż 500 milionów nowych monet. Obecnie mennica mieszcząca się w budynku z 1430 r. bije monety dla 60 krajów. Jednak jej dzieje to temat na tyle obszerny, że wymaga osobnej publikacji.

Bibliografia:

1. Ján Bornemisza, Kremnica, Nová Baňa a ich okolie, Kremnica 1933.
2. Mikuláš Čelko, Trendy vývoja produkcie drahých kovov v Kremnici v stredoveku, (w:) Baníctvo ako požehnanie a prekliatie mesta Kremnice: zborník príspevkov z medzinárodnej konferencie konanej v Kremnici v dňoch 26. a 27. júna 2007, zost. Daniel Kianička, Kremnica 2007, s. 112-114.
3. Oliver Finka, Zlatá Kremnica: tisícročná história baníctva, Martin 1995.
4. Ján Hajduch, Slovenské hrady, Martin 1972.
5. Josef Hoššo, Historicko-archeologický výskum mestského hradu v Kremnici, (w:) Banské mesta na Slovensku. Zborník príspevkov zo sympózia o banských mestach na Slovensku, ktoré usporiadala Sekcia pre dejiny miest Slovenskej historickej spoločnosti pri SAV v spolupráci so Štátným okresným archívom v Žiari nad Hronom, 26.-28. mája 1987 na Počúvadle, Žiar nad Hronom 1990, s. 73-81.
6. Štefan Kazimír, Kremnická mincovňa 1328-1978, Kremnica 1978.
7. Teodor Lamoš, Archív mesta Kremnice: Sprievodca po fondoch a zbierkach, Bratislava 1957.
8. Teodor Lamoš, Vznik a počiatky banského a mincovného mesta Kremnice 1328-1340, Kremnica 1969.
9. Ján Lichner, Ladislav Borodač, Kunstdenkmäler in der Tschechoslowakei. Slowakei, Leipzig 1979.
10. L’uboslav Maťo, Kremnica, (w:) František Bakoš, Martin Chovan et al., Zlato na Slovensku. Sprievodca zlatou históriou, ťažbou a náleziskami na našom území, Bratislava 2004.
11. Michal Matunak, Z dejin slobodného a hlavného banského mesta Kremnice, Kremnica 1928.
12. Jaroslav Mazůrek, Kremnický montanista, Banská Bystrica 2006.
13. Václav Mencl, Lidová architektura v Československu, Praha 1980.
14. Štefan Oriško, Kremnica. Pamiatková rezervacia, Bratislava 1984.
15. Štefan Pisoň, Hrady, zámky a kaštiele na Slovensku, Martin 1972.
16. Blanka Puškárová, Kremnica – mestský hrad, (w:) Vendelín Jankovíč et al., Národné kultúrne pamiatky na Slovensku, Martin 1980, s. 120-124.
17. Peter Ratkoš, Triedne boje baníkov v období rozvitého feudalismu, „Zborník Slovenského banského múzea”, VIII (1977), s. 161-170.
18. Ladislav Šášky, Kremnica. Umeleckohistorické pamiatky na Slovensku, Bratislava 1968.
19. Anton Špiesz, Stredoslovenské banské mesta na prelome 17. a 18. storočia, „Zborník Slovenského banského múzea”, VIII (1977), s. 199-204.
20. Ján Tibenský, Dejiny ved a techniky na Slovensku, Martin 1979.
21. Zlatá kniha banícka: Banská Štiavnica, Kremnica, Banská Bystrica, ed. Jozef Vozár, Bratislava 1983.
22. Helmut Wilsdorf, Kulturgeschichte des Bergbaus. Ein illustrierter Streifzug durch Zeiten und Kontinente, Essen 1987.

• Info
• Lista artykułów

» Bartłomiej Bartelmus

Doktor historii sztuki, absolwent Uniwersytetu Wrocławskiego, aktualnie pełni obowiązki kierownika Biblioteki Międzynarodowej Wyższej Szkoły Logistyki i Transportu we Wrocławiu. Dodatkowo tłumacz techniczny języka niemieckiego, związany z biurem translatorskim „Skřivanek” oraz serwisem dogadamycie.pl. W centrum jego zainteresowań znajduje się architektura i sztuka Italii w średniowieczu i czasach nowych, której arkana zgłębia drogą podejmowanych podróży do Włoch. Ponadto - miłośnik kolei; lepidopterolog-amator - z zaangażowaniem i pasją poznający motyle dzienne Polski, Europy i krajów pozaeuropejskich. Prowadzi blog poświęcony podróżom do Włoch i innym swoim zainteresowaniom: www.kochamwlochy.blogspot.com, a także publikuje zdjęcia na portalu fotograficznym www.italus.flog.pl.

• Jacopo Pontormo „Portret Cosimo il Vecchio” - 24 lutego 2023
• Zagadka tycjanowskiego „Portretu mężczyzny o niebieskich oczach” - 23 października 2022
• Tycjan „La Bella” - 22 grudnia 2021
• Diotisalvi – mistrz budowli na planie centralnym w romanizmie toskańskim - 21 lipca 2021
• Od prostoty wiejskiej willi Valmarana w Vigardolo do monumentalizmu pałacu miejskiego Valmarana w Vicenzy - 13 maja 2021
• Finale d’Agugliaro – willa renesansowa i folwark szlachecki w dolinie, wśród urodzajnych pól - 13 stycznia 2021
• Willa w Bagnolo di Lonigo – wczoraj i dziś - 17 lipca 2020
• Willa w Pojana Maggiore – Palladiański artystyczny „hymn” na cześć zwycięstwa militarnego i życia na wsi - 4 maja 2020
• Katedra w Pizie – perła romańszczyzny we Włoszech - 5 lipca 2019
• Kremnica – dawne miasto górnicze, a zarazem klejnot środkowej Europy - 15 grudnia 2018