Katedra w Pizie – perła romańszczyzny we Włoszech

Imponującej wielkości kościół katedralny¹, znajdujący się na zlokalizowanej w północno-zachodniej części historycznego centrum Pizy Piazza dei Miracoli, nosi wezwanie Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (Santa Maria Assunta). Już w średniowieczu podwyższony był do rangi bazyliki prymasowskiej, a dziś uchodzi za wybitny i jednocześnie oryginalny przykład romańszczyzny w architekturze środkowych Włoch.

katedra Piza, krzywa wieża w Pizie, Piza, włoska architektura, architektura romańska, Łukasz Małkiewicz, Niezła sztuka

Katedra w Pizie, fot. © Łukasz Małkiewicz, lukaszmalkiewicz.pl, dzięki uprzejmości artysty

Kościół ten, ze względu na swą rangę postrzegany był wręcz jako „oko w głowie Pizańczyków” – jak wyraził się o nim książę Mediolanu Gian Galeazzo Visconti, w latach 1399-1402 zasiadający w signorii pizańskiej².
Pierwsze kościoły na miejscu dzisiejszej katedry pizańskiej również poświęcone były Najświętszej Marii Pannie, co potwierdzają wzmianki źródłowe z 784 r.³. Kontekst fundacji dzisiejszego kościoła wiązać należy z upamiętnieniem zwycięstwa Republiki Pizańskiej nad Saracenami w bitwie pod Palermo na Sycylii (6 sierpnia 1063 r.), z której Pizańczycy powrócili wzbogaceni o liczne trofea⁴. W inskrypcji łacińskiej na tablicy wbudowanej w fasadę katedry jest mowa o tym, iż Pizańczycy, po zdobyciu portu w Palermo powrócili „cali zdrowi, zwycięzcy, pełni triumfu, (…) na pokładach sześciu potężnych okrętów, wyładowanych kosztownościami”⁵.

krzywa wieża w Pizie, katedra, Włochy, Piza, Niezła sztuka

Katedra Santa Maria Assunta w Pizie, Inskrypcja na fasadzie, obok portalu północnego, fot. Bartłomiej Bartelmus

Oczywiste wydaje się więc, iż znaczna część środków na realizację budowy katedry pochodziła z łupów zdobytych w bitwie z Saracenami, a poprzez wzniesienie potężnego kościoła dążono do uczczenia rosnącego znaczenia Pizy jako jednego z najmocarniejszych miast-państw w basenie Morza Śródziemnego⁶. W inskrypcji na fasadzie kościoła, znajdującej się pod pierwszą ślepą arkadą na lewo od portalu północnego, pod sarkofagiem mistrza Busketosa jest mowa także o innych zwycięstwach Pizańczyków nad Arabami, mianowicie pod Reggio di Calabria (1005), na Sardynii (1015) czy pod miastem portowym Bona na terenie Algierii (1034)⁷.

Wspomnieć tu należy także o sukcesach militarnych miasta-państwa Piza w walce z Saracenami pod Dénia we wschodniej Hiszpanii oraz na Balearach (1016)⁸. W kontekście tak licznych zwycięskich bitew Republiki Pizańskiej jako obrończyni chrześcijaństwa nie tylko w Europie, ale także w enklawach afrykańskich nie może bynajmniej dziwić dążenie mieszkańców miasta-państwa Piza do upamiętnienia tych faktów przez postawienie potężnego kościoła.

Jeśli chodzi o projekt katedry, opracował go osiadły w Pizie kamieniarz imieniem Busketos (z wł. Buscheto lub Buschetto)⁹. Wiadomości źródłowe o tym mistrzu są nader skąpe, jakkolwiek granice lat jego życia zamknąć można w XI i pierwszych dziesięcioleciach XII w.

Mistrz Busketos był osobistością na wskroś oryginalną na tle bardzo nielicznych, znanych z imienia artystów epoki romańskiej, a w tekstach źródłowych, jak również na inskrypcji epitafijnej wymienia się go zarówno jako kanonika z tytułem prokuratora (procurator canoniae), budowniczego-rzemieślnika (operarius), jak również jako głównego mistrza budowy (magister)¹⁰. Imię Busketos przemawia ponad wszelką wątpliwość za korzeniami greckimi. Przyjąć można, że architekt pochodził z bliżej nieokreślonego terytorium Bizancjum lub któregoś z miejsc intensywnej recepcji sztuki bizantyjskiej, niewykluczone że z Armenii¹¹.

Znaczenie słowa busketos w przybliżonym przekładzie na język włoski można by rozumieć jako „ten, który ma woły”, co jednoznacznie wskazywałoby na stosowanie przezeń urządzeń zasilanych przez te zwierzęta. Za takim przybliżonym znaczeniem imienia architekta przemawia dodatkowo wzmianka zawarta w inskrypcji łacińskiej w tympanonie wieńczącym sarkofag mistrza Busketosa na fasadzie katedry pizańskiej, gdzie figuruje on jako magister cum machinis¹².

Katedra Santa Maria Assunta w Pizie, Epitafium mistrza Busketosa na fasadzie, fot. Bartłomiej Bartelmus

Niezaprzeczalnie ta sama inskrypcja upamiętnia Busketosa jako osobistość obdarzoną nieprzeciętnym talentem (ingenium) – do tego stopnia, że porównano go do mitycznych postaci Ulissesa i Dedala (sic!).

Realizację projektu katedry pizańskiej, sporządzonego przez mistrza Busketosa rozpoczęto w 1064 r., a prace budowlane trwały przynajmniej do końca 1. dekady XII w.¹³. W 1092 r. nieukończoną jeszcze świątynię podniósł do rangi kościoła prymasowskiego papież Urban II (1088–1099), a pierwszym prymasem Pizy mianowany był biskup Dagobert (Daimbert, ok. 1050–1105). Dokumenty z 12 lutego 1104 r. i 2 kwietnia 1110 r. informują, że magister imieniem Busketos był nie tylko głównym budowniczym katedry Santa Maria Assunta w Pizie, ale pełnił również rolę administratora warsztatu budowlanego¹⁴. Z tego samego czasu pochodzą wzmianki o działalności innego znanego z imienia kamieniarza, mianowicie Rainaldusa¹⁵. Imię jego upamiętniono w inskrypcji ponad gzymsem międzypiętrowym na fasadzie katedry pizańskiej, której treść brzmi: „Dzieło to niezwykłe, tak zdumiewające i wartościowe mądry Rainaldus, rzemieślnik i tym samym mistrz rozbudował w sposób nadzwyczajny, pomysłowy i twórczy”¹⁶.

Katedra Santa Maria Assunta w Pizie, Inskrypcja na fasadzie, ponad gzymsem międzypiętrowym, fot. Bartłomiej Bartelmus

Krótko po 1110 r. mistrz Busketos prawdopodobnie zmarł, a nieukończoną katedrę konsekrował 26 września 1118 r. papież Gelazjusz II (1118–1119)¹⁷. Kościół katedralny w Pizie miał wówczas plan zbliżony do krzyża greckiego, którego przecięcie ramion wieńczyła kopuła wywyższona na tamburze¹⁸.

Katedra pizańska reprezentuje styl oparty na różnorodnych źródłach inspiracji, z pobrzmiewającym echem zarówno współczesnych rozwiązań w romańskiej architekturze na Półwyspie Apenińskim, jak i znacznie odleglejszych z terenu Cesarstwa Bizantyjskiego, a nawet… z architektury islamu.

Katedra Santa Maria Assunta w Pizie, widok ogólny, fot. Bartłomiej Bartelmus

Czyli z jednej strony kościół służyć miał upamiętnieniu spektakularnego sukcesu militarnego Pizańczyków jako zwycięstwa chrześcijaństwa nad islamem, z drugiej… jednym ze źródeł inspiracji dla architektury kościoła katedralnego stała się paradoksalnie architektura wrogiego świata arabskiego (!). Wyeksponowanie kopuły nad skrzyżowaniem naw, dobitnie świadczy o wzorowaniu się na rozwiązaniach bizantyjskich, z kolei galeryjki u nasady czaszy kopuły pobrzmiewają nutą romanizmu lombardzkiego ¹⁹.

Katedra Santa Maria Assunta w Pizie, kopuła nad skrzyżowaniem naw, fot. Bartłomiej Bartelmus

Centralny plan krzyża greckiego, z zamknięciem wschodniego ramienia apsydą na planie półkola może mieć precedens we wczesnochrześcijańskich kościołach na podobnych planach, wznoszonych na Bliskim Wschodzie.

Plan Katedry Santa Maria Assunta w Pizie, źródło: wikipedia.org

Jako przykład możliwej inspiracji wymienić można datowany na czas ok. 464-465 kościół śś. Proroków, Apostołów i Męczenników w Gerazie/Dżerasz (Jordania)²⁰.

Dzisiejszy plan katedry w Pizie, o kształcie krzyża łacińskiego jest owocem rozbudowy nawy środkowej o dodatkowe trzy przęsła i (zgodnie ze znamiennym dla romańskiej architektury Italii systemem wiązanym), dwóch naw bocznych o dodatkowych sześć przęseł, czego w trzeciej ćwierci XII w. dokonali znani z imienia architekci Rainaldus i Diotisalvi²¹. Temu samemu mistrzowi Rainaldusowi przypisuje się budowę ozdobnej fasady zachodniej, gdzie obok trzech otworów wejściowych mamy cztery ślepe półkoliste arkady, wsparte na delikatnych, smukłych pilastrach ²².

Katedra Santa Maria Assunta w Pizie, Fasada, fot. Bartłomiej Bartelmus

Pozostając wiernym stylowi pizańskiemu, architekt wkomponował w podniebia ślepych arkad motywy romboidalne. Trzy symetrycznie posadowione portale mogą wywierać mylące wrażenie trójnawowości kościoła, podczas gdy w rzeczywistości katedra ma pięć naw. Kiedy mistrz Rainaldus przystąpił do rozbudowywania kościoła dokładnie nie wiadomo: część badaczy sądzi, iż nastąpiło to jeszcze za życia mistrza Busketosa na początku 1. dekady XII w.²³. Za taką tezą pośrednio przemawiać może kontekst historyczny, wiążący się z triumfującym dla Pizy okresem pod względem zarówno politycznym, jak i kościelnym. W następstwie pierwszej wyprawy krzyżowej wcześniej wspomniany biskup i prymas Dagobert przybrał jednocześnie rolę patriarchy Jerozolimy, pozostając tym samym jedynym hierarchą Kościoła Katolickiego, władającym w dwóch zaiste odległych miastach (!).

Wiadomo, że ostateczne ukończenie budowy katedry Santa Maria Assunta w Pizie miało miejsce w 1180 r., kiedy mistrz Bonannus Pisanus (ok. 1150–ok. 1200) wstawił brązowe drzwi do Porta di San Ranieri – wejścia do katedry we wschodniej ścianie południowego ramienia transeptu, w pobliżu wolno stojącej Krzywej Wieży (torre pendente)²⁴. Wbrew oczywistym przypuszczeniom, główne wejście do katedry nie znajdowało się pierwotnie od zachodu, lecz aż do momentu rozbudowy korpusu nawowego i wzniesienia nowej fasady – w południowym ramieniu transeptu.

Katedra Santa Maria Assunta w Pizie, Portal we wschodniej ścianie południowego ramienia transeptu, fot. Bartłomiej Bartelmus

Fasada zachodnia katedry pizańskiej jest jedną z nowszych części świątyni. Dolną jej strefę akcentuje szereg siedmiu półkolistych arkad, ponad którymi wznoszą się cztery kondygnacje galeryjek arkadkowych, a ich wąskie półkoliste arkadki spoczywają na smukłych, antykizujących kolumienkach. Galeryjki arkadkowe na fasadzie kościoła katedralnego w Pizie przywodzą nieco na myśl architekturę romańską północnych Włoch, jakkolwiek motyw ten zyskał ogromną popularność również w środkowej Italii, co więcej – stał się obok charakterystycznych ślepych arkad z motywami rombów lub kół w ich podniebiach jednym z wyróżników romanizmu pizańskiego.

Katedra Santa Maria Assunta w Pizie, Fasada, fot. Bartłomiej Bartelmus

Zewnętrzne ściany katedry Santa Maria Assunta w Pizie, wykonane z kamienia rozmaitej barwy, znamienne są dla architektury romańskiej w środkowej Italii, zaś we wnętrzu katedry – arkady międzynawowe, spoczywające na smukłych kolumnach – to ponowny ukłon w stronę rozwiązań bizantyjskich.

Katedra Santa Maria Assunta w Pizie, Widok od południa, fot. Bartłomiej Bartelmus

Pięć naw tworzących korpus oraz trzy nawy transeptu wydają się świadczyć o inspiracjach wczesnochrześcijańskimi bazylikami pięcionawowymi w Rzymie²⁵. Przestronność wnętrza z gęstym lasem kolumn oraz lekko zaostrzone arkady zmontowane z klińców z białego i czarnego marmuru przywodzą na myśl wnętrza meczetów.

Katedra Santa Maria Assunta w Pizie, Wnętrze korpusu nawowego, fot. Bartłomiej Bartelmus

Obecność empor ponad nawami bocznymi, nieznanych w architekturze bazylik wczesnochrześcijańskich Zachodu pośrednio świadczy o recepcji wzorów orientalnych, bowiem w tamtejszych miejscach kultu większy nacisk kładziono na separację poszczególnych rodów w czasie nabożeństwa²⁶. Owalny kształt kopuły badacze uznają za inspirację syryjską. Samo skrzyżowanie pięcionawowego korpusu z trójnawowym transeptem ma rzut poziomy podłużnego prostokąta, zatem nie było możliwe przesklepienie go ani kopułą o kształcie półkuli ani oktogonalnego spłaszczonego ostrosłupa²⁷. Prostokątne skrzyżowanie zostało przekształcone w wydłużony oktogon o niejednakowej długości bokach, a naroża oktogonalnego tamburu są zaokrąglone, w wyniku czego rzut poziomy kopuły katedry pizańskiej zyskał kształt eliptyczny²⁸.

Katedra Santa Maria Assunta w Pizie, Skrzyżowanie korpusu nawowego z transeptem, fot. Bartłomiej Bartelmus

Sama kopuła hipotetycznie powstała w latach 1090-1100, a fakt wywyższenia jej wydaje się nie mieć precedensu w architekturze Europy zachodniej²⁹. Korzeni podobnych rozwiązań można szukać w architekturze islamu w Afryce północnej i na Bliskim Wschodzie – możliwym źródłem inspiracji jest pochodząca z IX w. kopuła nad niszą modlitewną zwaną mihrab Wielkiego Meczetu w Al-Kajruanie w Tunezji, budowanego w znacznej rozpiętości czasowej pomiędzy ok. 836, 862 a 875 r.³⁰.

Al-Kajruan, Wielki Meczet, Kopuła nad niszą modlitewną mihrab od wewnątrz, zdjęcie wg: Henri Stierlin, Islam. From Baghdad to Cordoba. Early Architecture from the 7th to the 13th Century, Milan–Cologne–Cambridge 1996, fot. Bartłomiej Bartelmus

Niektóre arkady międzynawowe we wnętrzu katedry pizańskiej mają krój ostrołukowy, co może być również ukłonem w stronę architektury islamu. Precedensu skrzyżowania korpusu nawowego z transeptem, o kształcie podłużnego prostokąta przechodzącego w wydłużony oktogon można jednak poszukiwać także w architekturze przedchrześcijańskiej i chrześcijańskiej na Bliskim Wschodzie. Zbliżone rozwiązanie zastosowano przykładowo w kopule pochodzącego z V w. Pałacu Sasanidzkiego w Sarwestanie (Iran) czy trójnawowej, datowanej na koniec V w. bazylice z pseudotranseptem, zwanej Kościołem Wschodnim Klasztoru Alahan (Koja Kalessi) w Cylicji, na terenie Azji Mniejszej ³¹.

Sarwestan, Pałac Sasanidzki, Rekonstrukcja, źródło: wikipedia.org

Koja Kalessi, Bazylika zwana Kościołem Wschodnim w klasztorze Alahan, zdjęcie wg: Richard Krautheimer, Early Christian and Byzantine Architecture, New Heaven–London 1986, fot. Bartłomiej Bartelmus

Powracając do artykulacji ścian zewnętrznych katedry Santa Maria Assunta w Pizie, należy zwrócić uwagę na obecność ślepych półkolistych arkad wspartych na smukłych pilastrach lub lizenach. Artykulacja ta przysparza elewacjom katedry wrażenia lekkości, a w podniebiach tych samych arkad umieszczono zdobnicze motywy romboidalne lub koliste. Ta ostatnia cecha jest jednym z wyróżników stylu pizańskiego, odróżniającym ten nurt od innych odmian romanizmu w architekturze Italii³².

Proweniencji owych dodających lekkości ślepych arkad, akcentujących elewacje, spoczywających na smukłych pilastrach lub lizenach, z wkomponowanymi w podniebia motywami rombów lub kół poszukiwać można w średniowiecznej architekturze Armenii, a najbliższą analogią wydaje się datowana na przełom X i XI w. katedra w Ani (obecnie prowincja Kars w Turcji, przy granicy z dzisiejszą Armenią)³³.

Ani, Katedra Króla Gagika I, źródło: wikipedia.org

Inspiracje odległymi wzorami ormiańskimi przenieść mógł do architektury romanizmu pizańskiego mistrz Busketos, „przefiltrowawszy” je jednak przez rozwiązania z architektury islamu. Motywy rombów poniżej ślepych arkad na elewacjach mogą mieć precedens w datowanym na czas 990-1013 r. meczecie kalifa-imama Al-Hakima w Kairze ³⁴.

Kair (Al-Kahira), Meczet kalifa-imama Al-Hakima, fragment elewacji przy wejściu głównym, źródło: wikipedia.org

O inspiracjach orientalnych w przypadku katedry pizańskiej świadczy nie tylko obecność rombów i kół pod ślepymi arkadami. Jeśli chodzi o pięcionawowe prezbiterium kościoła katedralnego, analogii dlań również należy szukać we wczesnochrześcijańskich i wczesnobizantyjskich kościołach Wschodu, na przykład w bazylice św. Jana Ewangelisty w Efezie ³⁵.

Lubisz nas czytać? Wesprzyj nas »

Budowle sakralne, które można postrzegać jako hipotetyczne źródła inspiracji dla katedry Santa Maria Assunta w Pizie wzmacniają hipotezę o ormiańskim pochodzeniu mistrza Busketosa, a zarazem są dowodem na częściowo orientalną proweniencję szerzej rozumianego nurtu romanizmu pizańskiego. Pozwala to zaryzykować stwierdzenie, iż mistrz Busketos, po opuszczeniu Armenii wędrował przez Azję Mniejszą, a następnie, być może także przez Afrykę północną i mógł ulec inspiracji tamtejszą architekturą. Osiadłszy w Pizie przeszczepił rozwiązania z architektury odległych wzorów z Bliskiego Wschodu i Afryki północnej na teren Toskanii i spożytkował w zaprojektowanej przez siebie katedrze Santa Maria Assunta.

Zapoczątkowany przez mistrza Busketosa nurt stylistyczny kontynuowali mistrzowie Rainaldus i Diotisalvi. Jednakowoż kwestia kierunku wędrówki mistrza Busketosa z Armenii (?) do Włoch jest i na długo pozostanie dyskusyjna.

długość 96 m, szerokość 72 m, wysokość wraz kopułą 51,30 m. ↩
M. Sorioni-Innocenti, Il Duomo di Pisa: “una maior ecclesia famosissima in tota Italia, que est Pisanorum oculus”, „Bollettino storico pisano”, 74 (2005), s. 539. ↩
G. Tigler, Toscana romanica, Milano 2006, s. 41. ↩
P. Schubring, Pisa, Leipzig 1902, s. 16. ↩
S. Dianich, Architettura viva, (w:) Anna Rosa Calderoni-Massetti, Salvatore Settis, Severino Dianich, Studi e ricerche sul Duomo di Pisa, Modena 2014, s. 12. ↩
A. McLean, Romańska architektura Włoch (w:) Sztuka romańska: architektura, rzeźba, malarstwo, pod red. Rolfa Tomana, Königswinter–Olszyn 2008, s. 95. ↩
G. Tigler, op. cit., s. 42. ↩
G. Scalia, L’impresa pisana del 1064 contro Palermo nella testimonianza del duomo di Pisa, (w:) Immagine di Pisa a Palermo. Atti del convegno di studi sulla pisanità a Palermo e in Sicilia nel VII centennario del Vespro, Palermo – Agrigento – Sciacca, 9-12 giugno 1982, Palermo 1983, s. 18. ↩
M. Salmi, L’Architettura romanica in Toscana, Milano–Roma 1928, s. 11. ↩
H. Swarzenski, Busketus, (w:) Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart, hg. Ulrich Thieme, Bd. 5-6, Leipzig 1999, s. 289. ↩
A. McLean, op. cit., s. 95. ↩
H. Swarzenski, op. cit., s. 289. ↩
M. Salmi, op. cit., s. 15. ↩
G. Tigler, op. cit., s. 43. ↩
Ibidem. ↩
A. Milone, Il Duomo di Pisa. Arte e città nel XII secolo, (w:) Storie di artisti, storie di libri. L’editore che inseguiva la bellezza. Scritti in onore di Franco Cosimo Panini, Roma 2008, s. 75. ↩
M. Salmi, op. cit., s. 12. ↩
G. Tigler, op. cit., s. 46. ↩
Ch. Smith, East or West in the 11th Century Pisan Culture: The Dome of the Cathedral and Its Western Counterparts, „Journal of the Society of Architectural Historians”, 43 (1984)/3, s. 196. ↩
Z. Kalinowski, ORIENT und ROM. Okcydentalność i orientalność kościołów antycznych. Architektura jako język polityki i teologii, Poznań 2013, s. 225, 227. ↩
G. Tigler, op. cit., s. 50. ↩
G. Tigler, op. cit., s. 51. ↩
M. Salmi, op. cit., s. 12. ↩
G. Tigler, op. cit., s. 54. ↩
M. Salmi, op. cit., s. 12. ↩
P. Schubring, op. cit., s. 20. ↩
Ch. Smith, op. cit., s. 197. ↩
Ibidem, s. 198. ↩
M. Salmi, op. cit., s. 12. ↩
Ch. Smith, op. cit., s. 200. ↩
M. Salmi, op. cit., s. 151. ↩
G. Tigler, op. cit., s. 46. ↩
M. Salmi, op. cit., s. 158. ↩
G. Tigler, op. cit., s. 48. ↩
M. Salmi, op. cit., s. 151. ↩

Dziękujemy Ci, że czytasz nasze artykuły. Właśnie z myślą o takich cudownych osobach jak Ty je tworzymy. Osobach, które lubią czytać i doceniają nasze publikacje. Wszystko, co widzisz na portalu jest dostępne bezpłatnie, a ponieważ wkładamy w to dużo serca i pracy, to również zajmuje nam to sporo czasu. Nie mamy na prowadzenie portalu grantu ani pomocy żadnej instytucji. Bez Waszych darowizn nie będziemy miały funduszy na publikacje. Dlatego Twoje wsparcie jest dla nas bardzo ważne. Jeśli lubisz czytać niezłosztukowe artykuły – wesprzyj nas.
Dziękujemy Ci bardzo, Joanna i Dana, założycielki Fundacji Niezła sztuka

A może to Cię zainteresuje:

Info
Lista artykułów

» Bartłomiej Bartelmus

Doktor historii sztuki, absolwent Uniwersytetu Wrocławskiego, aktualnie pełni obowiązki kierownika Biblioteki Międzynarodowej Wyższej Szkoły Logistyki i Transportu we Wrocławiu. Dodatkowo tłumacz techniczny języka niemieckiego, związany z biurem translatorskim „Skřivanek” oraz serwisem dogadamycie.pl. W centrum jego zainteresowań znajduje się architektura i sztuka Italii w średniowieczu i czasach nowych, której arkana zgłębia drogą podejmowanych podróży do Włoch. Ponadto - miłośnik kolei; lepidopterolog-amator - z zaangażowaniem i pasją poznający motyle dzienne Polski, Europy i krajów pozaeuropejskich. Prowadzi blog poświęcony podróżom do Włoch i innym swoim zainteresowaniom: www.kochamwlochy.blogspot.com, a także publikuje zdjęcia na portalu fotograficznym www.italus.flog.pl.