O Janie Rubczaku – grafiku, malarzu i nauczycielu

Jan Rubczak był grafikiem i malarzem związanym z Krakowem oraz środowiskiem polskiej kolonii artystycznej w Paryżu. Zginął w obozie Auschwitz-Birkenau – został rozstrzelany 27 maja 1942 roku.

W jego twórczości przeważały pejzaże, ale wykonywał również martwe natury oraz portrety. Brał udział w wystawach organizowanych w kraju i zagranicą. Jego ryciny i obrazy znajdują się dziś w zbiorach wielu muzeów w Polsce. Prace Rubczaka często pojawiają się też w ofercie domów aukcyjnych. Zapraszamy do lektury opowieści o niezwykłym artyście, którego dorobek znany jest dziś głównie muzealnikom, marszandom i kolekcjonerom sztuki.

Jan Rubczak Kanał w Martiques  |  niedatowany
olej, dykta, 48 × 68 cm, Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu

Jan Rubczak całe swoje życie poświęcił sztuce, stale zmagając się z brakiem pieniędzy. Mimo trudności, nie tracił jednak pogody ducha. We wspomnieniach przyjaciół i znajomych pozostał postacią obdarzoną poczuciem humoru i dzielnie stawiającą czoła przeciwnościom losu. Nawet w dramatycznych okolicznościach poprzedzających jego śmierć, gdy w wyniku łapanki trafił z innymi artystami do obozu Auschwitz-Birkenau, próbował dodać otuchy swym współbraciom w niedoli. Władysław Jarocki napisał: „Wspominam też Rubczaka, z którym kolegowałem [się] jeszcze w Akademii, zawsze włóczęgi, »cygana«, jak go nazywaliśmy, bardzo zdolnego malarza i grafika. […] Rubczak, jak ocaleli z masakry opowiadali – zachował się jak bohater, do końca podtrzymując na duchu współtowarzyszy męczeństwa…”¹.

Roman Kramsztyk Portret Jana Rubczaka  |  ok. 1910
olej, płótno, 115 × 88 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie

Zachowane obrazy i grafiki Rubczaka oraz nieliczne wzmianki o nim pozwalają częściowo na odtworzenie twórczej drogi artysty, ale również przyjrzeniu się jemu samemu – oddanemu sztuce artyście – podróżnikowi.

Pod skrzydłami Józefa Pankiewicza

Jan Rubczak urodził się 18 stycznia 1882 roku w Stanisławowie (dziś Iwano-Frankiwsk, Ukraina)². W latach 1904-1911 kształcił się w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie pod kierunkiem Floriana Cynka, a następnie Józefa Pankiewicza. Zapewne właśnie za namową drugiego z wymienionych profesorów Rubczak wyjechał po raz pierwszy do Paryża jeszcze w czasie studiów. Jak podkreślał w swych wspomnieniach inny uczeń profesora, Józef Czapski – „Pasja Pankiewicza do Paryża, jego przekonanie, że młody talent przejść powinien przez ten tygiel o najwyższym ciążeniu, wzmacnia »ciąg« młodych artystów do Francji”³. Sam Pankiewicz zaś twierdził, że „Francja jest dla malarzy prawdziwą ziemią obiecaną”⁴. Wizyta w stolicy Francji pozwoliła Rubczakowi zintegrować się ze środowiskiem polskiej kolonii artystycznej w Paryżu, podziwiać dzieła wielkich mistrzów eksponowane w Luwrze, zobaczyć przykłady nowoczesnej sztuki. Był to czas bogaty w doświadczenia, pełen pasji i twórczych eksperymentów.

Pracownia Olgi Boznańskiej przy ul. Wolskiej 21 w Krakowie. Widoczni na zdjęciu (od lewej): Jan Rubczak, Olga Boznańska, p. Mikucka z Krakowa, Franciszek Xawery Pusłowski, Zygmunt Przeorski, Kraków 1931, fot. Biblioteka Polska w Paryżu

To właśnie dzięki Pankiewiczowi Rubczak sięgnął po techniki graficzne. Z niezwykłą pasją młody artysta przedstawiał zakątki Krakowa, tamtejsze kościoły, uliczki, a także okolice miasta. Z łatwością i sprawnością potrafił oddać klimat uwiecznionych na akwafortach i akwatintach miejsc⁵. Talent graficzny Rubczaka został szybko doceniony. Student zdobył liczne nagrody w konkursach organizowanych w Akademii, ponadto debiutował w 1908 roku w krakowskim Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych (TPSP).

Jan Rubczak Most nad Sekwaną  |  1911
olej, płótno, 64 × 81 cm, Muzeum Narodowe w Szczecinie

Inspiracje sztuką japońską

W rycinach Rubczaka z lat około 1907-1911 dostrzec można inspiracje sztuką japońską (fascynację którą można było zaobserwować w Europie od drugiej połowy XIX wieku). W środowisku krakowskim postacią, która przyczyniła się do rozpowszechnienia wiedzy na temat sztuki Kraju Kwitnącej Wiśni był krytyk i kolekcjoner sztuki, Feliks „Manggha” Jasieński. To w jego mieszkaniu (róg ulicy św. Jana i Rynku) organizowano wiele spotkań, w których uczestniczyli przedstawiciele świata kultury i sztuki. Jednym z przyjaciół Jasieńskiego był Józef Pankiewicz. Być może właśnie za pośrednictwem profesora, Rubczak poznał „Mangghę”, a kilka jego prac graficznych znalazło się w zbiorach kolekcjonera.

Jednym z charakterystycznych rozwiązań, zaczerpniętych z japońskich drzeworytów, jest chociażby zaakcentowanie pierwszego planu za pomocą linii drzew, tworzących rodzaj kurtyny, czy sieci, co dostrzec można m.in. w akwaforcie Brama Floriańska od strony Plant z około 1908 r.

Jan Rubczak, Brama Floriańska od strony Plant | 1908, akwaforta, papier, 31,3 × 24,8 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie

Wiele prac z okresu studiów utrzymanych jest w duchu sztuki młodopolskiej – nastroju osamotnienia, pustki, melancholii (przykładem mogą być akwaforty z 1909 r.: Sad w zimie oraz Cisza wieczorna). Wpływ na twórczość Jana Rubczaka odegrała również sztuka Jana Stanisławskiego i Władysława Ślewińskiego (czego dowodzi m.in. obraz pt. Morze, ok. 1910-1912).

Jan Rubczak, Cisza wieczorna | 1909, akwaforta, akwatinta, papier, 17,2 × 8,7 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie

Jan Rubczak, Drzewa w zimie | 1909, Gabinet Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie

Jan Rubczak Morze  | 
olej, tektura, Muzeum Górnośląskie w Bytomiu

Malarz eksperymentował z kolorem oraz sposobem oddania na płótnie efektów światła i cienia (Pont Neuf w Paryżu, 1908 oraz Pont-Neuf – Deszczowy dzień, 1909).

Jan Rubczak Pont-Neuf – Deszczowy dzień  |  1909
olej, płótno, 81 × 65 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie

Paryż

Twórczość Rubczaka to zapis jego podróży. Najpierw Kraków i okolice, a następnie Francja. Po ukończeniu studiów przeniósł się na stałe do Paryża. Mieszkał przy ulicy Campagne-Première 9, w XIV dzielnicy na Montparnassie. Być może tam właśnie poznał Marię Anastazję Wieczorkiewicz, malarkę która wystawiała pod pseudonimem Guy Bertin. Jan i Maria pobrali się w maju 1911 roku. Para doczekała się potomka – w 1913 roku na świat przyszedł ich syn, Jerzy. Małżeństwo mieszkało w okolicy Ogrodu Luksemburskiego, który Rubczak kilkakrotnie przedstawiał na swoich obrazach.

Rubczak Jan, Pejzaż z kamiennym domem | 1914, Muzeum Sztuki w Łodzi, Muzeum Pałac Herbsta

Malarz aktywnie uczestniczył w życiu artystycznym polskiej kolonii w Paryżu. Należał do Towarzystwa Artystów Polskich (TAP). Przyjaźnił się m.in. z: Olgą Boznańską, Xawerym Dunikowskim, Gustawem Gwozdeckim, Władysławem Jarockim, Mojżeszem Kislingiem, Romanem Kramsztykiem, Tadeuszem Makowskim, Franciszkiem Rerutkiewiczem. Pozostawał również w ścisłym kontakcie z Polską, regularnie wystawiając m.in. w TPSP w Krakowie i Lwowie. Dzięki wzajemnym kontaktom w umysłach twórców rodziły się nowe inspiracje, nowe artystyczne pomysły.

Jan Rubczak Kanał w Martiques  |  niedatowany
olej, dykta, 48 × 68 cm, Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu

Obok Paryża, wielu artystów rozwijało swe pasje i doskonaliło umiejętności w Bretanii. Położony na północy kraju region fascynował swym surowym krajobrazem oraz interesującą kulturą. Z krainą tą związany był m.in. Władysław Ślewiński, którego dzieła inspirowały Rubczaka.

W latach ok. 1910-1914 artysta namalował kilka interesujących obrazów, w których nawiązywał do sztuki z Kraju Kwitnącej Wiśni oraz do dzieł Paula Cézanne’a, jak chociażby w Pejzażu z Lannion z 1914 r., gdzie Rubczak zgeometryzował przedstawiony krajobraz i za pomocą konturu zaakcentował poszczególne jego elementy.

Jan Rubczak Pejzaż z Lannion  |  1914
olej, płótno, 73 × 82 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie

Wybór Bretanii nie był przypadkowy, zarówno ze względu na zainteresowanie twórców tym regionem, ale także z powodu dużo niższych kosztów utrzymania, niż w Paryżu. Można się wiec domyślać, że borykający się z finansowymi problemami Rubczakowie chętnie odwiedzali północe tereny Francji.

Na podstawie zachowanych dzieł wiemy, że Rubczak w 1914 roku wyjeżdżał na północ i południe kraju (z 1914 roku pochodzi Pejzaż ukazujący krajobraz z południa Francji, zdradzający bardzo wyraźne inspiracje japońskimi drzeworytami). Najprawdopodobniej wraz z bliskimi w czasie I wojny światowej przebywał także w stolicy Francji. W 1915 roku będąc w Paryżu, objął stanowisko gospodarza w Towarzystwie Artystów Polskich.

Jan Rubczak Pejzaż  |  1914
olej, płótno, 101 × 100 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie

W kolejnych latach Rubczak wyjeżdżał kilkakrotnie na południe Francji. Skupił się przede wszystkim na malarstwie. W latach dwudziestych wykonał wiele obrazów przedstawiających motywy nadmorskie. W tym czasie powstały między innymi serie ukazujące port w Audierne oraz port w Martigues.

Jan Rubczak, Krajobraz prowansalski – port w Martigues | lata 20. XX w., Muzeum Morskie w Gdańsku

Jan Rubczak Nad kanałem w Martigues | ok. 1920, fot. Agra Art

Do Polski Jan Rubczak powrócił na początku 1923 roku. W 1925 roku wraz z przyjaciółmi: Janem Hrynkowskim, Felicjanem Szczęsnym Kowarskim oraz Janem Wacławem Zawadowskim założył Cech Artystów Plastyków „Jednoróg”, którego znakiem był jednorożec. Jak wyjaśniał Adam Szembek we wstępie do katalogu wystawy „Jednoroga”: „jeden róg, by iść przebojem ku prawdzie”⁶. Ugrupowanie nie posiadało określonego programu. Sami artyści zaś mówili o sobie, że są rzemieślnikami, a „sztuka jest ich rzemiosłem”. Artyści „Jednoroga” koncentrowali się przede wszystkim na procesie twórczym, pozostając otwartymi na tradycję, ale również nie negując nowych rozwiązań w sztuce. W latach dwudziestych i trzydziestych Jan Rubczak tworzył przede wszystkim realistyczne pejzaże, chętnie sięgał po technikę akwareli.

Jan Rubczak Portret Rydla  |  przed 1942
olej, płótno, 24,5 × 41,5 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie

Ponadto, artysta prowadził kurs grafiki w Wolnej Szkole Malarstwa i Rysunku Ludwiki Mehofferowej w Krakowie⁷, która mieściła się w pracowni Olgi Boznańskiej przy ulicy Wolskiej 21. Jedna z uczennic Rubczaka, malarka Hanna Krzetuska, w książce 15% abstrakcji wspomniała swego profesora, podkreślając, że zwracał on szczególną uwagę na bardzo dobre opanowanie warsztatu oraz wiedzę techniczną⁸, cenił przy tym kreatywność i dawał uczniom wiele twórczej swobody. W książce Krzetuskiej czytamy: „Pojawienie się Rubczaka w naszej uczelni wywołało ogromny zamęt. Z wyglądu samego był wspaniałym okazem bohemy, i to bohemy z okresu Młodej Polski. Niedużego wzrostu, mocnej budowy, o małych, trochę skośnych oczach, czarnych jak dwa węgielki, dość długich czarnych włosach i wysokim czole, był Rubczak od samego początku bardzo atrakcyjnym profesorem”⁹.

Potrafił zainteresować swych podopiecznych: „Lata przeżyte w Paryżu wśród największych artystów dawały mu niesłychane atuty do ręki – opowiadania! Opowiadać umiał niestrudzenie. Jeżeli tylko było wspomnieć jakiegoś artystę, Rubczak z miejsca opowiadał jakiś kawał lub anegdotę”¹⁰. Opowieści te fascynowały uczniów. Tak, jak dawniej Pankiewicz inspirował swych podopiecznych do podróżowania i zarażał ich sztuką, tak i Rubczak zaszczepiał w swych uczniach miłość do sztuki i chęć wyjazdów. Jego barwne historie o Paryżu i twórcach tam działających wywoływały w słuchających opowieści młodych artystach tęsknotę za ciekawym miastem i pragnienie jak najszybszego znalezienia się w tym niezwykłym miejscu.

Jan Rubczak, Nad urwiskiem | ok. 1914-1915, Muzeum Morskie w Gdańsku

„Tematy paryskie, nigdy nie wyczerpane i bez końca powtarzane, wypełniały czas przerwy między godzinami i wszystkie wolne chwile. Przegradzane dykteryjkami i zdarzeniami fantastycznymi, zawierały jednak duży ładunek wiedzy o sztuce współczesnej i orientacji w tym labiryncie”¹¹ Sposób, w jaki Rubczak mówił o sztuce wywoływał entuzjazm młodych słuchaczy. Z barwnych wspomnień Hanny Krzetuskiej wyłania się więc obraz Jana Rubczaka – nauczyciela z pasją, entuzjasty sztuki. Kilka lat później, od października 1931 do lipca 1932, Rubczak pełnił funkcję asystenta na Wydziale Grafiki Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie.

Od drugiej połowy lat dwudziestych do końca lat trzydziestych Rubczak swą uwagę poświęcił przede wszystkim malarstwu. Odbył wiele podróży po kraju. Z tego czasu pochodzą barwne pejzaże ukazujące m.in. motywy z Helu, Bobolic, Kazimierza Dolnego, Warszawy, Szaflar, Czorsztyna, Żegiestowa, Odrzykonia, przedstawienia kościołów w Radziejowie, Woźnicach, Haczowie. Artysta wiele krajobrazów wykonał w technice akwareli. Realizacje te odznaczają się bardzo dobrym wyczuciem koloru oraz dowodzą opanowania warsztatu.

Jan Rubczak Widok Szaflar  |  ok. 1930
olej, płótno, 50 × 70 cm, Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Aktywnie uczestniczył w wystawienniczym świecie, wciąż jednak borykał się z problemami finansowymi. Bywał w krakowskiej „Jamie Michalika”. Jak dowiadujemy się ze wspomnień prozaika i krytyka teatralnego Tadeusza Kudlińskiego, któregoś dnia grafik zjawił się w kawiarni, oznajmiając wszem i wobec brak gotówki¹². Przeprowadził zbiórkę pieniędzy wśród znajomych, skrzętnie odnotowując na kartce należności, które w przyszłości zamierzał zwrócić pożyczkodawcom. „Kiedy potem sprzedał jakąś akwafortę, zjawiał się w triumfie u Michalika i ogłaszał generalną wypłatę niedawnej subskrypcji. Zwracał każdemu akuratnie pożyczone kwoty, nawet groszowe, skreślając równocześnie zapis w skrypcie”¹³.

Jan Rubczak Zatoka w Cassis  |  1913/1914
olej, płótno, 82 × 83 cm, Muzeum Narodowe w Gdańsku

Rubczak był również częstym bywalcem Kawiarni Plastyków przy ulicy Łobzowskiej 3 w Krakowie. Kawiarnia Plastyków w okresie okupacji była dla wielu twórców rodzajem azylu, pozwalała na utrzymywanie kontaktu z przedstawicielami krakowskiego środowiska artystycznego. Miejsce to pozostawało pod nadzorem Niemców. 16 kwietnia 1942 roku gestapowcy zorganizowali w kawiarni łapankę. Wanda Kochanowska, żona malarza Mikołaja Kochanowskiego, pracująca w tamtym czasie jako kelnerka w Kawiarni Plastyków była świadkiem dramatycznego zdarzenia: „O godzinie 6 po południu tego dnia do kawiarni wpadli gestapowcy. Sala była przepełniona. Wszystkim mężczyznom kazano stanąć pod oknami z podniesionymi do góry rękoma. Kobiety ustawiono z drugiej strony, pod ścianą. Esesmani przeglądali dokumenty i mężczyznom, których przeznaczyli do wywiezienia, rysowali kredą na plecach krzyż. Wśród zatrzymanych była grupa plastyków.

Rubczak, przezroczysto blady, wypił ostatni kieliszek i stanął z podniesionymi rękoma”¹⁴. Sześćdziesięcioletni wówczas grafik chorował na serce i jak wynika z kolei ze wspomnień Juliusza Kydryńskiego, jego wizyta u Plastyków była pierwszą po długiej chorobie¹⁵.

Zaaresztowanych artystów, w gronie których znalazł się Jan Rubczak, przewieziono do więzienia przy ulicy Montelupich. Stamtąd więźniowie zostali przetransportowani do obozu w Auschwitz-Birkenau. Rubczak wraz z kilkunastoma innymi więźniami został rozstrzelany 27 maja 1942 roku¹⁶.

Po śmierci artysty odbyły się dwie wystawy prezentujące jego twórczość. Pierwsza, w 2004 roku w Narodowym Muzeum Morskim w Gdańsku zatytułowana Kolory morza. Twórczość Jana Rubczaka, której kuratorkami były Liliana Giełdon i Monika Jankiewicz-Brzostowska, druga zaś w 2014 roku, w Muzeum Sztuki w Łodzi, zatytułowana – Jan Rubczak (1884-1942) – marynista w podróży. Aneks jednego Mistrza, Muzeum Miasta Łodzi, kuratorką której była Monika Nowakowska. Ryciny i obrazy autorstwa Rubczaka przechowywane są dziś w zbiorach m.in. Muzeum Narodowego w Krakowie, Muzeum Narodowego w Warszawie, Muzeum Mazowieckiego w Płocku czy Narodowego Muzeum Morskiego w Gdańsku.

Olga Boznańska Portret Jana Rubczaka  |  ok. 1930
olej, tektura, 47,7 × 27 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie

Bibliografia:
1. Czapski J., Józef Pankiewicz. Życie i dzieło. Wypowiedzi o sztuce, Lublin 1992.
2. Katalog działu sztuki. Powszechna Wystawa Krajowa, Poznań 1929.
3. Katalog pierwszej wystawy Cechu Artystów Plastyków „Jednoróg”, kwiecień – maj, TPSP, Kraków 1925.
4. Kossowska I., Narodziny polskiej grafiki artystycznej 1897-1917, Kraków 2000.
5. Krzetuska H., 15% abstrakcji, Wrocław 1966.
6. Kydryński J., Był potrzebny (O Ludwiku Pugecie), Kraków 1972.
7. Prędski A., Malarze polscy we Francji. Rozmowy z prof. Pankiewiczem, Kislingiem i Menkesem, „Wiadomości Literackie” 1926, nr 46, s. 1.
8. Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.). Malarze, rzeźbiarze, graficy, red. M. Biernacka, t. 9, Warszawa 2013.
9. Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie III: panie z dworów i pałaców III sesji naukowej zorganizowanej w Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, red. H. Łaszkiewicz, Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, 11-13 października 2006, t. 1, Lublin 2007.
10. Wystawa prac Jana Rubczaka i Leopolda Gottlieba z Paryża, październik, TPSP, Lwów (kat. wystawy).

• Info
• Lista artykułów

» Katarzyna Anna Kesling

Absolwentka historii sztuki na Uniwersytecie Warszawskim. Zawodowo związana z Instytutem Sztuki PAN. Interesuje się sztuką końca XIX wieku i pierwszej połowy wieku XX. Miłośniczka muzyki i spacerów w pochmurne dni.

• O Janie Rubczaku – grafiku, malarzu i nauczycielu - 29 kwietnia 2020