Wiosna w malarstwie polskim

„Dzisiaj rano niespodzianie zapukała do mych drzwi
Wcześniej niż oczekiwałem przyszły te cieplejsze dni
Zdjąłem z niej zmoknięte palto, posadziłem vis-à-vis
Zapachniało, zajaśniało, wiosna, ach to ty (…)”
M. Grechuta Wiosna, ach to ty

Ożywione ćwierkanie ptaków, ciepło słonecznych promieni, pędzące po błękitnym niebie chmury, nowe pokłady energii i nowe nadzieje… jak tu nie kochać wiosny? Z pewnością lubili ją polscy artyści przełomu XIX i XX wieku. Poniżej krótkie zestawienie ich obrazów z wiosną w roli głównej.

Wiosenny krajobraz

Wiosna to dla malarza doskonały czas na podglądanie dynamicznie zmieniającej się natury. Do jej najbardziej wnikliwych obserwatorów należał Józef Chełmoński (1849-1914). Odkąd w 1889 r. przeprowadził się do Kuklówki, swoją uwagę skupiał na bardzo prostych motywach zaobserwowanych w najbliższej okolicy. Jego obrazy z tego okresu przedstawiają zwyczajne pola, łąki czy rzeczne zakola. Artysta bardzo chętnie podglądał wówczas ptaki, rzadko natomiast skupiał się na postaci ludzkiej. Wiosna to w jego ujęciu rozległy widok na podmokłą łąkę, gęsto porośniętą kwitnącymi kaczeńcami.

Józef Chełmoński, Kaczeńce (Wiosna) | 1908, Muzeum Narodowe w Warszawie

Chełmoński jawi się tu jako świetny kolorysta, który zaczerpniętą z natury paletę barw  przekształca w wysmakowany układ pasów zgaszonej zieleni, błękitu oraz intensywnej żółci. Statyczny układ urozmaicają jedynie sylwetki dwóch bocianów na tle spokojnego nieba. Poziomy układ kompozycji, płaskość krajobrazu i rozmyta linia horyzontu sprawiają, że łąka wydaje się nie mieć kresu. Widz staje wobec nieskończonej harmonii i wszechogarniającej potęgi natury, którą artysta postrzegał jako emanację Boga.

Podobnie panteistyczny stosunek do przyrody prezentował przedstawiciel młodszego pokolenia, Ferdynand Ruszczyc (1870-1936). On także uwielbiał obserwować przyrodę i najchętniej malował widoki ze swojego najbliższego otoczenia – w tym przypadku z Wileńszczyzny – jednak skupiał się przede wszystkim na budowaniu niezwykłego nastroju. Za pomocą nietypowej perspektywy czy stylizacji potrafił nadać najzwyklejszemu krajobrazowi walor tajemnicy, baśniowości, a nawet znaczenie symboliczne. Wśród interesujących go zagadnień znalazły się typowe dla artystów przełomu wieków wątki naturalnego cyklu życia i występujących w nim momentów przejściowych. Malując Ostatnie śniegi nie wybrał więc jej pełnego rozkwitu, kilkakrotnie powracając do motywu niewielkiej rzeki meandrującej wśród bezlistnych drzew. Przyroda pozostaje uśpiona, lecz w nagich gałęziach potajemnie pulsuje życie, które za chwilę wybuchnie z całą mocą.

Ferdynand Ruszczyc, Ostatnie śniegi | 1898-99, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Właściciel: Fundacja im. Raczyńskich przy Muzeum Narodowym w Poznaniu

Aby pełną piersią poczuć wiosenne powietrze, najlepiej spojrzeć na Wiosnę w Gościeradzu Leona Wyczółkowskiego (1852-1936). Obraz ukazuje wnętrze pokoju w dworku, w którym artysta mieszkał przez kilka ostatnich lat życia. W centrum kompozycji znajduje się okno, przez które gwałtownie wtargnął wiosenny wiatr, wzburzając białe firanki. Możemy niemal poczuć ciepły podmuch i zapach drzewa kwitnącego za oknem. Nutę melancholii w radosny nastrój wnosi brak ludzkiej obecności w pokoju, dobitnie podkreślony przez pusty fotel ustawiony pod oknem. Do tego motywu artysta powracał kilkakrotnie, tworząc monochromatyczne rysunki tuszem.

Leon Wyczółkowski, Wiosna – wnętrze pracowni artysty (Wiosna w Gościeradzu) | 1931, Muzeum Okręgowe w Bydgoszczy

Wiosna, ach to ty!

Wiosnę ukazać można nie tylko dosłownie. Od najdawniejszych czasów tworzono jej alegoryczne wizerunki, ze słynną Primaverą Sandro Botticellego na czele. Najczęściej przybierała postać pięknej kobiety z naręczem kwiatów. Do tej tradycji ikonograficznej nawiązuje wizerunek autorstwa Teodora Axentowicza (1859-1938). Uosobieniem pory roku jest tu rudowłosa, naga piękność. W prawej dłoni trzyma żółtego tulipana, a w lewej niewielkie lusterko, w którym się przegląda. Zwierciadło to atrybut bogini Wenus, uosabiającej zmysłowość i płodność, ale także urodę, której nie brakuje ukazanej na obrazie kobiecie. Ognistowłosa krakowianka Ata Zakrzewska należała do ulubionych modelek Axentowicza, doskonale wpisując się w młodopolski ideał magnetyzującej femme fatale.

Teodor Axentowicz, Wiosna | ok. 1900, Muzeum Mazowieckie w Płocku

Wiosna jest kobietą również w ujęciu Jacka Malczewskiego (1854-1929). Na utrzymanym w mocnych kolorach obrazie ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie przedstawiona została z profilu. Energiczna, uśmiechnięta, o pełnych kształtach – całą sobą demonstruje wiosenną witalność. Z jej pleców wyrastają motyle skrzydła w jaskrawożółtym kolorze. Do piersi przytula ptaka – skowronka, którego powrót po zimie spędzonej w ciepłych krajach jest jednym ze zwiastunów wiosny. Symboliczne znaczenie można przypisać także elementom pejzażowego tła. Rzeka wiązana jest z płodnością i odradzaniem się. Analogicznie interpretować można rosnącą nad wodą wierzbę, która w każdych warunkach wypuszcza nowe pędy.

Jacek Malczewski, Wiosna | 1900, Muzeum Narodowe w Warszawie

Bardzo podobne dzieło znajduje się w zbiorach prywatnych. Tutaj też wiosnę uosabia kobieta trzymająca ptaka, w tle zaś płynie rzeka. Tym razem jednak ukazany z ptasiej perspektywy krajobraz jest znacznie bardziej rozległy i bogatszy w szczegóły, między innymi stojące nad brzegiem zabudowania.

Na stworzenie bardziej rozbudowanej alegorii zdecydował się Witold Pruszkowski (1846-1896). Ten prekursor symbolizmu w polskim malarstwie kreował fantastyczne wizje osnute najczęściej dookoła ludowych tradycji. Do swoich tajemniczych krajobrazów wprowadzał rusałki i zjawy. Kompozycja obrazu Wiosna (Tchnienie wiosny) podzielona jest na dwie części, a granica przebiega po przekątnej płótna. Z lewej strony energicznie kroczy naga dziewczyna z rozwianymi włosami. W jednej ręce trzyma pokaźny bukiet kwiatów, drugą sięga do kwitnących nad głową gałęzi drzewa. Jej nadejście zwiastują lecące przed nią motyle. W prawej, dolnej części obrazu znajduje się druga postać: blada kobieta, która osuwa się ku ziemi, a wręcz się z nią stapia. To uosobienie zimy, która musi ustąpić wraz z topniejącym dookoła śniegiem.

Witold Pruszkowski, Wiosna | 1887, Lwowska Galeria Sztuki

Czas miłości

Wiosna często uważana jest za porę zakochanych, czego wyrazy odnaleźć można w sztuce, na przykład na obrazie Umizgi huculskie Wacława Szymanowskiego (1859-1930). Artysta, zanim całkowicie poświęcił się rzeźbie, malował dzieła inspirowane huculskim folklorem. W okresie powszechnej fascynacji ludowością, karpaccy górale byli dla malarzy szczególnie atrakcyjni ze względu na swoje barwne obrzędy, dekoracyjne stroje, a także swoistą egzotyczność. Tym razem Szymanowski nie skupiał się jednak na etnograficznych detalach, ale na uniwersalnym temacie młodzieńczej miłości. Widzimy więc chłopaka, który czule obejmuje dziewczynę.

Wacław Szymanowski, Umizgi huculskie | 1892, Muzeum Narodowe w Krakowie

Ona uśmiecha się, lecz odwraca twarz i skromnie spuszcza wzrok. Scen przedstawiających chłopskie zaloty powstało w XIX w. bez liku, ale praca Szymanowskiego wyróżnia się umieszczeniem zakochanej pary w odrealnionym krajobrazie, rodem ze snu. Niebo zlewa się z łąką, delikatne drzewa mają dekoracyjnie powyginane gałązki, a wśród trawy rosną delikatne, ulotne dmuchawce.

Edward Okuń, Upojenia wiosenne| ok. 1906, obraz zaginiony

Takie otoczenie odrywa scenę od geograficznego kontekstu, bo czy pierwsza miłość nie wygląda zawsze podobnie?

Niemal identyczną pozę przybrali kochankowie z Upojeń wiosennych Edwarda Okunia (1872-1945). Oni również ukazani zostali wśród kwitnących drzew, na tym jednak zbieżności się kończą. Śmiało spoglądająca na widza kobieta nie ma w sobie ani trochę dziewczęcej nieśmiałości. Nic dziwnego, bo to nie prosta chłopka, a tajemnicza kobieta-paw. Tym, kto zuchwale całuje jej obnażone piersi, nie jest zaś młody parobek, a rycerz w czarnej zbroi. Obie postaci doskonale wpisują się w inspirowaną średniowieczem, baśniową ikonografię Okunia. Kobiety na jego obrazach i ilustracjach to wyniosłe księżniczki, tajemnicze femmes fatales w bogato dekorowanych sukniach lub – jak w tym przypadku – ludzko-zwierzęce hybrydy. Dopełnieniem bajkowej sceny jest stojący na wzgórzu zamek, być może inspirowany widokiem z ukochanych przez artystę Włoch.

Ver sacrum

Przedstawicieli modernizmu fascynowały momenty graniczne, stany przejściowe. Stąd pojawienie się w sztuce ok. 1900 r. grupy motywów, które można połączyć w jedną – bardzo obszerną i nie do końca precyzyjną – kategorię „świętej wiosny”. Wiesław Juszczak opisuje ją następująco: „Rozwija się tu obraz doznań i stanów elementarnych, obraz budzącego się życia i wyzwalania się pierwotnych popędów. I temu wszystkiemu nadany jest wymiar tajemniczy, wszystko to dokonuje się w jakiejś wyjętej spod praw czasu „sakralnej” sferze, przybiera misteryjny ton. (…) Nawet pogodny temat wiosny nabiera w takim kontekście ostrego, dramatycznego wyrazu”.

Jacek Malczewski, Wiosna | 1898, Muzeum Narodowe w Krakowie

Do kategorii tej zaliczyć można akwarelę Podmuchy wiosenne Witolda Wojtkiewicza (1879-1909). Artysta przedstawił na niej dzieci w – jak to zwykle u niego bywa – zupełnie nie-dziecięcych sytuacjach i kontekstach. Głównymi bohaterami rozgrywającego się na obrazie dramatu są chłopiec i dziewczynka. Tego pierwszego niewidzialna siła – tytułowy wiosenny podmuch – pcha wprost ku dziewczynce. Ona odchyla się wyciągając ręce w obronnym geście, ale nie jest w stanie uciec, w przeciwieństwie do swoich towarzyszek. Na twarzy obojga maluje się przestrach i dezorientacja wobec nieznanej im mocy – budzącego się wraz z wiosną erotyzmu. Malując tę scenę Wojtkiewicz pozostawał pod wpływem teorii Stanisława Przybyszewskiego, który w popędzie płciowym widział energię napędzającą świat, a jednocześnie wyniszczającą jednostkę. Obserwujemy więc moment nieświadomej przemiany dziewczynki w przyciągającą i niszczącą mężczyzn femme fatale. Zastosowanie delikatnych, rozmytych plam koloru odziera sytuację z realizmu, przenosząc w sferę sennych majaków.

Witold Wojtkiewicz, Podmuchy wiosenne | 1905, Muzeum Narodowe w Warszawie

Wątek budzącej seksualności i wpływy Przybyszewskiego pojawiają się także na obrazie Wiosna Wojciecha Weissa (1875-1950). Na pierwszym planie widzimy nagiego chłopca trzymającego gałązki z baziami. Stoi z lekko przymkniętymi oczyma, jakby wsłuchiwał się w naturę. Jak pisał Stanisław Lack, jest „(…) to dziwna chwila w przyrodzie, chwila, w której wszystko szmerami wykluwa się i dąży ku światłu, w której na miljardową część sekundy następuje jakiś zastój, obłęd, obłąkanie, jakieś rozpaczne i ciężkie bez wyjścia, ponad którem niebo jaśnienie niepokalanie czystą i przejrzystą gazą, przenikające rosą i świeżością: teraz wszystko nagle zawisło w przestworzach i już w gruzy się rozwali, pogrąży w gęstwach ciemności”. Chłopiec sam jest częścią natury, co podkreśla jego poza dopasowana do kształtów widocznych w tle drzew. Zgodnie z rytmem przyrody następuje jego przebudzenie. Erotyczny kontekst podkreślają widoczne w tle postacie: naga kobieta uciekająca przed faunem.

Wojciech Weiss, Wiosna | 1898, Muzeum Narodowe w Warszawie

Wiosna życia

Dzieci kojarzono z wiosną ze względu na ich młodość i witalność. Tak jest na przykład u Wlastimila Hofmana (1881-1970). Ten nieodrodny uczeń Jacka Malczewskiego akcję swoich obrazów umieszczał na polskiej wsi, wprowadzając w swojskie otoczenie postaci fantastyczne lub wątki religijne. Chcąc ukazać wiosnę sięgnął po zaczerpnięty od swojego nauczyciela motyw małego fauna. Siedzi on zamyślony na murku wśród bezlistnych gałęzi, pod pochmurnym niebem. W skupieniu przygląda się wyciągniętemu z budki pisklakowi, który jest zwiastunem nadchodzącej pory roku.

Wlastimil Hofman, Wiosna | 1918, Muzeum Narodowe w Krakowie

Również na projekcie witraża autorstwa Kazimierza Sichulskiego (1879-1942) dzieci odgrywają główną rolę. Praca została skomponowana jak tryptyk. Artysta lubił to rozwiązanie budzące skojarzenia z dawnymi ołtarzami. W tym przypadku w centrum nie znajdują się jednak święci, a dwie spoglądające w górę dziewczynki. Starsza trzyma młodszą za ramiona. W bocznych częściach umieszczeni zostali dwaj chłopcy z rękami złożonymi do modlitwy, także wpatrzeni w niebo. Sichulski, podobnie jak Szymanowski, należał do miłośników huculskiego folkloru. Dzieci ubrane są więc w stroje typowe dla karpackich górali. Otaczają je stylizowane, polne kwiaty: malwy, lilie, dmuchawce. Gesty dzieci oraz zastosowanie formy tryptyku wskazują, że Sichulski traktował wiosnę jak sacrum, rokrocznie powtarzający się cud, który za każdym razem zasługuje na nabożny zachwyt.

Kazimierz Sichulski, Tryptyk Wiosna I (projekt witraża – część lewa) | 1909, Muzeum Narodowe w Warszawie

Kazimierz Sichulski, Tryptyk Wiosna I(projekt witraża – część środkowa) | 1909, Muzeum Narodowe w Warszawie

Kazimierz Sichulski, Tryptyk Wiosna I„ (projekt witraża – część prawa) | 1909, Muzeum Narodowe w Warszawie

Wiosna wszędy życie budzi!

Źródła inspiracji malarzy na przełomie XIX i XX w. były bardzo różne. Malując obraz Wiosna – Krajobraz z Tobiaszem Jacek Malczewski sięgnął po motyw zaczerpnięty z biblijnej Księgi Tobiasza. Opowiada ona historię pobożnego Tobiasza, który w wyniku wypadku stracił wzrok.

Jacek Malczewski, Wiosna – Krajobraz  z Tobiaszem | 1904, Muzeum Narodowe w Poznaniu

Wobec problemów finansowych postanowił wysłać swojego syna – również Tobiasza – po odbiór zaległego długu w innym mieście. Chłopak wyruszył w drogę w towarzystwie ukrytego pod ludzką postacią Archanioła Rafała, zesłanego przez Boga w odpowiedzi na modlitwy ojca. Po drodze Archanioł wielokrotnie pomaga Tobiaszowi: przede wszystkim wskazuje cudowne remedium – żółć ze złowionej ryby – na ślepotę ojca.

Jacek Malczewski, Tobiasz z aniołem | ok. 1908, Muzeum Śląskie w Katowicach

Do opowieści o Tobiaszu Malczewski powracał wielokrotnie, wybierając różne jej fragmenty i przekształcając szczegóły. Tobiasz-syn to w jego ujęciu najczęściej mały chłopiec w towarzystwie anioła, a czasem kilku aniołów – nieraz w kobiecej postaci. Wiosna mocno wyróżnia się na tym tle. Dominującą rolę odgrywa tu niezwykle ascetyczny, wręcz zgeometryzowany krajobraz. Maleńkie postacie Tobiasza i anioła wędrują przez pagórkowate pola o ciepłej, różowawej barwie. Jedyną plamą zieleni jest regularny rów porośnięty trawą i drobnymi kwiatkami. Otoczenie urozmaicają rachityczne drzewa, widoczny w oddali dach i dwa bociany na błękitnym niebie. Tobiasz niesie w ręku rybę – lekarstwo, które wkrótce uzdrowi jego ojca. Obraz można uznać za syntezę rozmaitych myśli Malczewskiego o wiośnie, rozumianej jako pora przebudzenia, powrotu do życia i nadziei.

Nadzieja, którą przynosi ze sobą wiosna, wiązała się także z odrodzeniem ojczyzny. Tak interpretować można monumentalny pastel Rycerz wśród kwiatów autorstwa Leona Wyczółkowskiego. Tytułowy rycerz w złotej zbroi z husarskimi skrzydłami na plecach ukazany został na koniu pośrodku łąki gęsto porośniętej tulipanami. W tle widać odległe góry. Jest to przypomnienie, że obraz stanowi zwieńczenie cyklu Legendy tatrzańskie, w którym Wyczółkowski odwoływał się do historii o uśpionych w Tatrach rycerzach Bolesława Śmiałego.

Leon Wyczółkowski, Rycerz wśród kwiatów | 1904, Biblioteka Polska w Paryżu

Teraz rycerz przebudził się razem z naturą i złotym rogiem – atrybutem znanym z Wesela Wyspiańskiego – wzywa do przebudzenia Polaków. Jak napisał anonimowy recenzent „Tygodnika Ilustrowanego”: „Cała natura śpiewa razem z tatrzańskim bojownikiem, śpiewa o wolności, o przepychu wiecznie twórczego życia”. Impulsem do stworzenia obrazu były wydarzenia wojny rosyjsko-japońskiej z 1904 r., które w wielu Polakach rozpaliły nadzieję na rychłe odrodzenie ojczyzny.

Bibliografia:
1. Bednarski T. Z., Krakowskim szlakiem Teodora Axentowicza, Kraków 2004.
2. Jankowska-Marzec A., Między etnografią a sztuką. Mitologizacja Hucułów w Huculszczyzny w kulturze polskiej XIX i XX wieku, Kraków 2013.
3. Juszczak W., Młody Weiss, Warszawa 1979.
4. Juszczak W., Wojtkiewicz i nowa sztuka, Kraków 2000.
5. Koniec wieku. Sztuka polskiego modernizmu 1890-1914, red. E. Charazińska, Ł. Kossowski, Warszawa 1996.
6. Kossowska I., Kossowski Ł., Malarstwo polskie. Symbolizm i Młoda Polska, Warszawa 2010.
7. Lack S., Wojciech Weiss, „Życie” 1900, nr 1.
8. Micke-Broniarek E., Józef Chełmoński na wielkich łowach natury, Radziejowice 2012.
9. Symbolizm w malarstwie polskim 1890-1914, red. A. Morawińska, Warszawa 1997.

• Info
• Lista artykułów

» Joanna Jaśkiewicz

Absolwentka historii sztuki i pedagogiki, zawodowo zajmuje się edukacją muzealną. Zafascynowana polskim malarstwem XIX w., a zwłaszcza twórczością kobiet w tym okresie. Miłośniczka autoportretów. Autorka bloga: Wycinki. Blog o sztuce

• Fryderyk Pautsch „Portret Leopolda Staffa” - 20 września 2024
• Józef Pankiewicz „Dziewczynka w czerwonej sukience” - 18 kwietnia 2024
• Mela Muter „Autoportret w świetle księżyca” - 4 kwietnia 2024
• Japoneczki, czyli kobiety w kimonach w polskiej sztuce - 8 stycznia 2024
• Skandal, konflikt, pojedynek, zabójstwo, czyli o wybuchowej naturze polskich artystów - 17 grudnia 2023
• Kolorowy ptak. O tragicznych losach niezwykłej malarki – Teresy Roszkowskiej - 29 października 2023
• Stanisław Wyspiański „Nasturcje” - 6 października 2023
• Stanisław Wyspiański „Portret pani Solskiej” - 12 września 2023
• Twarzą w twarz z Wyspiańskim, czyli o autoportretach artysty - 1 września 2023
• Jan Matejko „Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem” - 16 lutego 2023