Sofonisba Anguissola „Gra w szachy”

Sofonisba Anguissola, Gra w szachy, 1555
olej, tempera, płótno, 72 × 97 cm
Muzeum Narodowe w Poznaniu, wł. Fundacja Raczyńskich

Sofonisba Anguissola, Gra w szachy | 1555, Muzeum Narodowe w Poznaniu, wł. Fundacja im. Raczyńskich

„Sztuce z większą niż ktokolwiek pilnością i z dużymi rezultatami, bardziej niż jakakolwiek niewiasta za naszych czasów, poświęciła się Sofonisba z Cremony […], widziałem w domu jej ojca obraz jej ręki wykonany z wielką umiejętnością, będący portretem jej trzech sióstr podczas gry w szachy, a z nimi ich starej piastunki, co wszystko wymalowane jest z taką starannością i podobieństwem, że wydaje się jak żywe i nie brak im nic tylko mowy”¹.

Sofonisba Anguissola, Autoportret przy sztaludze | ok. 1556, Muzeum-Zamek, Łańcut

W takich słowach wypowiadał się Giorgio Vasari w 1566 roku o obrazie Gra w szachy autorstwa Sofonisby Anguissoli. Mimo to znany historyk nie poświęcił malarce osobnego biogramu. Grę w szachy Sofonisba Anguissola namalowała, mając zaledwie dwadzieścia trzy lata. Choć to jeden z jej pierwszych obrazów, do dzisiaj pozostaje jednym z najciekawszych, i na nasze szczęście znajduje się w Muzeum Narodowym w Poznaniu. Słowa Giorgio Vasariego o tożsamości sportretowanych na obrazie kobiet potwierdza napis na brzegu szachownicy namalowanej na obrazie: „SEPHONISBA ANGUSSOLA VIRGO AMILCARIS FILIA EX VERA / EFIGIE TRES SUAS SORORES ET ANCILAM PINXIT MDLV”, a więc w tłumaczeniu: „Sofonisba Anguissola panna córka Amilcara swe trzy siostry i piastunkę namalowała z prawdziwej postaci / z natury / 1555”².

Sofonisba Anguissola, Szachy, detal | 1555, Muzeum Narodowe w Poznaniu, wł. Fundacja im. Raczyńskich

Trzy siostry

Tylko czy wiemy, które siostry sportretowała na obrazie Sofonisba? Malarka miała bowiem aż pięć sióstr (i jednego brata) i była najstarsza z rodzeństwa. Wiadomo, że dzieło nie przedstawia Eleny, która w momencie powstawania obrazu przebywała już w zakonie w Mantui. Nie widać tu też najmłodszej Anny Marii, której w tamtym czasie nie było jeszcze na świecie. Zostają więc Lucia – po lewej stronie obrazu, Minerva – po prawej stronie, i Europa – pośrodku obrazu. W prawym górnym rogu, zza pleców Minervy, wychyla się opiekunka dziewcząt, która z ciekawością spogląda na rozgrywaną przez siostry partię szachów.

Dzieło Sofonisby wydaje się na pierwszy rzut oka zwyczajną scenką rodzajową, conversation piece³. Europa radośnie szczerzy zęby, obserwując rozgrywkę sióstr. Minerva właśnie otwiera usta i wznosi do góry rękę, jakby chciała wnieść sprzeciw na widok ruchu na szachownicy, który wykonuje siostra naprzeciwko niej…  A Lucia? Lucia spogląda w naszą stronę, a więc patrzy również, a może przede wszystkim, na swoją siostrę Sofonisbę, malującą ten obraz.

Sofonisba Anguissola, Gra w szachy, detal | 1555, Muzeum Narodowe w Poznaniu, wł. Fundacja im. Raczyńskich

Sofonisba Anguissola, Gra w szachy, detal | 1555, Muzeum Narodowe w Poznaniu, wł. Fundacja im. Raczyńskich

Nic tu nie jest przypadkowe. W tle majaczy krajobraz, jednak po bliższym przyjrzeniu się dostrzeżemy elementy charakterystyczne dla architektury z rodzinnej miejscowości Sofonisby – Cremony.

Cremona

Gambit królowej

Czy jest to alegoria czterech etapów ludzkiego życia – dzieciństwa, młodości, dojrzałości i starości – jak sugeruje wielu badaczy obrazu? Co tu się tak naprawdę dzieje i dlaczego kobiety grają w szachy? Od XV wieku szachy cieszyły się ogromną popularnością, choć były uważane za intelektualną rozrywkę przede wszystkim dla mężczyzn z wyższych sfer. Zmiany wprowadzone w szachach pod koniec XV wieku, polegające na zmianach w ruchach gońca i królowej, sprawiły, że wzrosła rola pionka królowej, mającego w szachach największą swobodę ruchu, dzięki czemu gra stała się bardziej dynamiczna. Z tego też powodu szybko zaczęto ją nazywać w różnych krajach „szachami królowej” lub „szachami damy” – queen’s chess, scacchi de la donna, axedrez de la dama czy eschés de la dame⁴, a szachy stały się również rozrywką odpowiednią dla kobiet. Chętnie sięgały po nie europejskie władczynie i arystokratki. Fankami gry były królowe Francji, Anna Bretońska i Katarzyna Medycejska, a także Małgorzata Austriaczka, namiestniczka Niderlandów⁵. Ponadto grę w szachy postrzegano jako bezpieczną dworską rozrywkę dla młodych kobiet i mężczyzn, która jednocześnie była dowodem na zdolności intelektualne płci żeńskiej⁶.

W sztuce szachy w dość oczywistej metaforze często stanowią symbol wojny, politycznych rozgrywek czy relacji dyplomatycznych. Podkreślają intelekt, mądrość i doświadczenie grającego, z reguły mężczyzny⁷. Tak jest na obrazie Dwóch szachistów (1550–1555) Parisa Bordonego.

Paris Bordone, Dwóch szachistów | ok. 1540, Gemäldegalerie, Berlin

Grający w szachy, racjonalni, opanowani mężczyźni ukazani na pierwszym planie skontrastowani są z nieokiełznanymi, nałogowymi karciarzami (gra w karty była uważana za mało lotną rozrywkę równą hazardowi), a także z kobietami przebywającymi na łonie natury. „Męska racjonalność gry skontrastowana jest z intelektualną niższością i frywolnością zarówno innych gier, jak i samych kobiet”⁸ – słusznie zauważa badaczka Naomi Yavneh. Jeśli kobiety pojawiały się na obrazach czy freskach jako graczki, to zawsze w kontekście romantycznym, a gra w szachy pomiędzy kobietą a mężczyzną symbolizowała odwieczny w sztuce motyw wojny płci, a także seksualnej gry – o miłość kobiety, a nawet o jej dziewictwo. Na obrazie Gra w szachy Giulio Campiego, który w przeszłości często był przypisywany samej Sofonisbie Anguissoli, jako pierwsza w oczy rzuca nam się główna bohaterka tego dzieła.

Giulio Campi, Gra w szachy | ok. 1530–1532, Museo Civico d’Arte Antica/Palazzo Madama, Turyn

Ma na sobie zieloną ekstrawagancką suknię, głęboki dekolt, skórę z sobola zawieszoną na ciężkim złotym łańcuchu, po włosku zwaną zibellino. Na stole przed nią leży róża – czyżby prezent od rycerza, jej przeciwnika, odwróconego tyłem do widza? Kobietę skutecznie rozprasza błazen w dolnym prawym rogu. Odwracając głowę od szachownicy, kobieta ryzykuje przegraną, a więc tym samym utratę swojej cnoty. W wielu interpretacjach tego obrazu kobietę uznawano za przedstawienie bogini miłości, Wenus, zaś mężczyznę za Marsa, boga wojny. W tej interpretacji obraz Campiego symbolizuje triumf miłości nad wojną⁹.

W obrazie nie brakuje zresztą symboli miłosnych. Soból był alegorią kobiecej płodności, a odznaka na czapce mężczyzny siedzącego obok anonimowego rycerza przedstawia Wenus lub Dianę, boginie miłości i płodności¹⁰. Według badaczki Patricii Simons gra, jaka toczy się na obrazie, to gra… w uwodzenie¹¹. Trochę inną interpretację proponuje Mary D. Garrard. Według niej obraz Campiego ilustruje szachowe zmiany z końca XV wieku i wzrost znaczenia pionka królowej – postawna kobieta szybkim ruchem wydaje się strącać pionek męskiego przeciwnika¹². W świetle ikonografii szachów w sztuce renesansowej obraz Sofonisby Anguissoli jest więc zupełnie unikatowy. Nie jest ani metaforą wojny, ani metaforą walki płci. Grające w szachy kobiety nie toczą rozgrywki o miłość ani swoje dziewictwo. Są równe mężczyznom na obrazie Parisa Bordonego. Czy właśnie to chciała nam przekazać Sofonisba Anguissola?

Sofonisba Anguissola, Portret grupowy: ojciec Amilcare Anguissola i rodzeństwo Sofonisby – Minerva i Asdrubale | ok. 1559, Nivaagaards Malerisamling, Nivå

Chociaż w Żywotach Vasariego Anguissola doczekała się jedynie wzmianki, za swojego życia była wychwalana przez wielu pisarzy, a Filippo Baldinucci uważał, że w sztuce portretowej dorównywała Tycjanowi¹³. Sofonisba urodziła się w rodzinie arystokratycznej, obydwoje jej rodzice pochodzili ze znanych rodów z Cremony. Amilcare Anguissola i Bianca Ponzoni zgodnie z ówczesnymi humanistycznymi ideałami dbali o edukację wszystkich swoich siedmiorga dzieci. Kierowali się myślą płynącą z popularnego wówczas Dworzanina Baldassarego Castiglionego i byli świadomi, jak ważna jest edukacja kobiet. Sofonisba Anguissola jako nastolatka uczyła się więc w pracowniach Bernardina Campiego, a potem Bernardina Gattiego.

Chociaż okres jej nauki był krótszy niż u mężczyzn, to wspierana przez ojca wyjechała do Rzymu studiować dzieła Michała Anioła. Ze słynnym artystą korespondował sam Amilcare, prosząc go o wsparcie w edukacji artystycznej jego utalentowanej córki¹⁴. W 1559 roku Sofonisba wyjechała do Madrytu na dwór królewski, gdzie do 1573 roku była nadworną malarką i damą dworu dwóch królowych, Elżbiety de Valois i Anny Austriaczki¹⁵. Jej pozycja na dworze była wysoka, bo w 1561 roku otrzymała od króla dożywotnią pensję¹⁶, a kilka lat później wyszła za mąż za syna wicekróla Sycylii¹⁷.

Sofonisba Anguissola, Portret królowej Anny Austriaczki | ok. 1570, Prado, Madryt

Sofonisba Anguissola, Portret młodej kobiety | ok. 1580, Museo Lázaro Galdiano, Madryt

Wbrew temu, co moglibyśmy sądzić, wykształcone Włoszki nie były wówczas rzadkością, a zgodnie z opinią Katarzyny Drozdowskiej-Sawińskiej z Muzeum Narodowego w Poznaniu¹⁸ – po prostu za mało o nich dzisiaj wiemy. Również siostry Sofonisby były świetnie wykształcone (przedstawione na obrazie Lucia i Minerva zostały nawet malarkami), nic więc dziwnego, że artystka postanowiła sportretować je przy partii szachów podkreślającej ich zdolności intelektualne.

Lucia Anguissola, Portret Europy | 1556-1558, Fondazione Brescia Musei, Brescia

Znając malarskie konwencje swego czasu, Sofonisba doskonale wiedziała, jaki wydźwięk będzie miało sportretowanie sióstr podczas rozgrywki. Przyjacielem jej ojca był biskup i humanista Marco Girolamo Vida, autor poematu dydaktycznego Szachy. Sam Vida był przekonany o konieczności edukowania kobiet, dlatego niewykluczone, że Sofonisba była zaznajomiona z jego pismami, w tym także i Szachami, które wpłynęły na ikonografię tematu w malarstwie¹⁹. Sofonisba Anguissola wykorzystała więc szachy po to, aby zaświadczyć o wykształceniu, intelekcie i arystokratycznym pochodzeniu swoich sióstr.

Lucia, Minerva i Europa są ubrane, jak przystało na arystokratki. Z ogromną dbałością o detal Sofonisba oddała skomplikowane zdobienia jedwabnych i aksamitnych sukien swoich sióstr, zdobionych koronkami i haftami. Podkreślające ich urodę klejnoty świadczą o statusie dziewcząt. Lucia ma na głowie opaskę z pereł, a szyję Minervy zdobi perłowy naszyjnik ze złotym wisiorem. Dzięki innemu obrazowi Sofonisby wiemy, że to klejnoty rodowe, bo w nich sportretowała swoją matkę, Biankę Ponzoni, na jej portrecie wiszącym dzisiaj w Gemäldegalerie w Berlinie.

Sofonisba Anguissola, Portret matki artystki – Bianki Ponzoni | 1557, Gemäldegalerie, Berlin

Malarka podkreśla więc status i pochodzenie swoich sióstr, a szachami dodaje im jedynie intelektu. Łatwo możemy dostrzec, że to najstarsza Lucia po lewej stronie obrazu jest najbardziej doświadczona w grze w szachy. W dłoni trzyma, nie bez przypadku, właśnie pionek królowej. Lucia wygrała partię i z pewnym siebie uśmiechem spogląda na Sofonisbę, szukając w oczach siostry uznania dla swoich intelektualnych zdolności. Druga co do starszeństwa na obrazie Minerva wciąż uczy się gry w szachy i chyba nie jest do końca zadowolona z przebiegu partii i wygranej starszej siostry. Najmłodsza Europa jeszcze nie posiadła sztuki gry w szachy. Wesoło szczerzy się, ciesząc się z wygranej Lucii, a może z przegranej Minervy. W dłoni już trzyma pionek: to zapowiedź przyszłości najmłodszej, która jeśli tylko będzie pilnie się uczyć i szkolić swój umysł, posiądzie kiedyś mądrość i intelektualne umiejętności swoich sióstr – i tak jak najstarsza Lucia stanie się mistrzynią gry w szachy.

Sofonisba Anguissola udowadnia swoim obrazem, jak fantastyczne są jej siostry – świetnie urodzone, dobrze ubrane, wychowane, wykształcone, mądre i inteligentne. To obraz skierowany nie tylko do przyszłych zalotników, ale przede wszystkim jest to wiadomość do całego świata: my, kobiety, zdaje się mówić za pomocą pędzla Anguissola, jesteśmy równe wam, mężczyznom.

Sir John Lavery, Grające w szachy | 1929, Tate Gallery, Londyn

Bibliografia:
1. Baird C., Games and Gaming in Early Modern Drama: Stakes and Hazards, Londyn 2020.
2. Broomhall S., The Game of Politics: Catherine de’ Medici and Chess, „Early Modern Women” t. 12, nr 1, 2017, s. 104–105.
3. Chadwick W., Kobiety, sztuka i społeczeństwo, tłum. E. Hornowska, Poznań 2015.
4. Garrard M.D., Here’s Looking at Me: Sofonisba Anguissola and the Problem of the Woman Artist, „Renaissance Quarterly”, nr 3, t. 47, 1994, s. 600.
5. Kutzner H., A. Michnikowska, B. Wrońska, Sofonisba Anguissola Gra w szachy. Konserwacja i badania obrazu, „Studia Muzealne” z. 23, 2018.
6. Miller N.J., Yavneh N. (red.), Sibling Relations and Gender in the Early Modern World: Sisters, Brothers and Others, Nowy Jork 2016.
7. Simons P., (Check) Mating the Grand Masters: The Gendered, Sexualized Politics of Chess in Renaissance Italy, „Oxford Art Journal” 16 (1), 1993, s. 59–74.
8. Vasari G., Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów, tłum. K. Estreicher, Warszawa–Kraków 1987, t. 7.

• Info
• Lista artykułów

» Michalina Peruga

Absolwentka historii sztuki na Uniwersytecie Warszawskim i filmoznawstwa na Uniwersytecie Łódzkim. Uwielbia twórczość Alfreda Hitchcocka, film noir, malarstwo średniowieczne i sztukę włoskiego renesansu. Fascynuje ją faktura obrazu – dlatego wszystkie dzieła ogląda z nosem przy podobraziu (stresując tym muzealnych pracowników). Niejeden alarm udało jej się uruchomić w ten sposób. Niechcący oczywiście.

• Gdy nie politykuję, maluję. Winston Churchill jako artysta - 4 sierpnia 2023
• Suzanne Valadon. Modelka, która została malarką - 16 września 2022
• Sofonisba Anguissola „Gra w szachy” - 6 czerwca 2022
• Paul Signac „Opus 217” (Portret Félixa Fénéona) - 29 kwietnia 2022
• Ostatnie obrazy genialnych artystów - 6 lutego 2022
• Czy można powąchać obraz? Zapach w sztuce - 29 sierpnia 2021
• Sandro Botticelli „Portret Simonetty Vespucci jako nimfy” - 20 sierpnia 2021
• Zdrada inspiracją dla sztuki – historia Louise Bourgeois - 6 lipca 2021
• Lucas Cranach starszy „Madonna pod jodłami” - 21 lutego 2021
• Kordegarda, na straży sztuki - 10 grudnia 2020