Jacek Malczewski i jego słynne słowa: „Malujcie tak, by Polska zmartwychwstała”

Mecenasem projektu jest: 

„Malujcie tak, by Polska zmartwychwstała” – tak, jak głosi anegdota, Jacek Malczewski strofował swoich uczniów, kiedy wychodził z konsultacji ich malarskich prac. Sam był twórcą zaangażowanym, jego obrazy przepełnione są romantyczną martyrologią i patriotycznymi ideałami. Mówił o sobie: „Gdybym nie był Polakiem, nie byłbym artystą”¹.

Jacek Malczewski, Ojczyzna (Uczucie), Tryptyk Prawo – Ojczyzna – Sztuka | 1903, Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Dopełnia swój wizualny świat motywami baśniowymi, mitologicznymi, przekuwa obrazy w czystą, wizualną poezję. „Jest to głęboki poeta – pisał Witkiewicz-ojciec o Malczewskim – i ogromny, do samego dna oryginalny talent malarski, złączeni w jednym człowieku. Niekiedy przychodzi żałować, że z tej głębokiej poezji, z tego bogactwa myśli i uczuć nie można znać nic więcej nad to, co z wielkim talentem, lecz zacieśnionymi środkami malarstwa, ukazują jego obrazy”². Te słowa rozumiemy najpełniej, stając oko w oko z dziełami Malczewskiego. Tryptyk Prawo-Ojczyzna-Sztuka jest tak piękny, że oszałamia, zapiera dech i prawdziwie czujemy, co znaczy „syndrom Stendhala” (ten francuski pisarz podczas pobytu we Florencji ujrzał tak dużo pięknych dzieł sztuki, że dostał gorączki z zachwytu).

Jacek Malczewski, Prawo (Między życiem a śmiercią), Tryptyk Prawo – Ojczyzna – Sztuka | 1903, Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Jacek Malczewski, Ojczyzna (Uczucie), Tryptyk Prawo – Ojczyzna – Sztuka | 1903, Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Jacek Malczewski, Sztuka (Fantazja), Tryptyk Prawo – Ojczyzna – Sztuka | 1903, Muzeum Narodowe we Wrocławiu

To niezwykła wizualna opowieść nie tylko o Ojczyźnie, ale szerzej – o człowieku, o artyście i jego misji, o wątpliwościach jakie człowiekiem targają i o wyborach, które każdy z nas musi podjąć. Tryptyk, namalowany przez Malczewskiego na desce, składa się z 3 części zatytułowanych kolejno: „Prawo”, „Ojczyzna” i „Sztuka”.

„Prawo”

Jacek Malczewski Prawo. (Tryptyk Prawo, Ojczyzna, Sztuka)  |  1903
olej, deska, 69,5 × 98 cm, Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Malczewski na tym obrazie sportretował samego siebie z profilu, pomiędzy Faunem a Śmiercią. Faun – bóg płodności, pół mężczyzna, pół kozioł z rogami i wieńcem liści na głowie, wygrywający na drewnianej piszczałce melodię – stanowi alegorię życia i przyjemności z nim związanych. Za artystą stoi kobieta, która katowską rękawicą przytrzymuje kosę. Jest to niewątpliwie personifikacja Śmierci. W jej postaci jest coś niepokojącego, z głowy wyrastają jej skrzydła nietoperza, a twarz oblewa zielone światło, zdaje się przypominać – „Memento mori”³.

Wizja realności śmierci w okresie powstania tryptyku jest artyście bliska. W 1884 roku umiera w Gardzienicach ojciec, a w 1898 w Wielgiem – matka malarza; nadchodzi czas nostalgii i monumentalnych pytań.

Fantastyczne postacie z lewego skrzydła tryptyku, wzięte z baśniowych światów odzwierciedlają moralne i egzystencjalne dylematy artysty, który świadomy jest przemijalności ludzkiego życia, ale zdecydowanie wysuwa się w stronę życia. Patrzy jednak gdzieś dalej, patrzy na sąsiednią część tryptyku – Ojczyznę.

„Ojczyzna” – „Polska Chrystusem narodów”

Jacek Malczewski, Ojczyzna (Uczucie), Tryptyk Prawo – Ojczyzna – Sztuka | 1903, Muzeum Narodowe we Wrocławiu

To niezwykle piękna część tryptyku. Ojczyzna ukazana bardzo rzeźbiarsko, w popiersiu, jest kobietą, matką z dwojgiem dzieci. Jej twarz monumentalna, prosta zachwyca w swoim wyrazie macierzyńskiej troski. Kobieta-pielgrzym tuła się po świecie, wspierając się na kiju, wie, że przed nią jeszcze długa wędrówka. We włosy ma wpięte kwiaty dziewięćsiłu – symbol nieszczęścia i cierpienia. Nie wygląda jednak na żebraczkę. Zdobi ją biżuteria, a jej ramiona otulone są purpurowym płaszczem.

Jacek Malczewski, Ojczyzna (Tryptyk Prawo, Ojczyzna, Sztuka), detal | 1903, Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Ów królewski płaszcz kojarzy się z tym, który okrywał Jezusa przed ukrzyżowaniem – symbol męczeństwa. Przypomina się nam mickiewiczowskie „Polska – Chrystusem narodów”.

Jest w tym przedstawieniu jednak cień nadziei – dziewczynka z obrazu trzyma w rękach kajdany – symbol zniewolenia; ale kajdany nie oblekają już rąk Ojczyzny.

Jacek Malczewski, Ojczyzna (Tryptyk Prawo, Ojczyzna, Sztuka), detal | 1903, Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Kiedy Malczewski malował swój tryptyk w 1903 roku – Polska, podzielona pomiędzy trzech zaborców, nie istniała na mapie Europy. Malczewski wierzył, że sytuacja polityczna w kraju w końcu się zmieni, a Polska stanie się suwerennym krajem.

„Sztuka”

Jacek Malczewski Sztuka. (Tryptyk Prawo, Ojczyzna, Sztuka)  |  1903
olej, deska, 69,5 × 97,5 cm, Muzeum Narodowe we Wrocławiu

W „Sztuce”, prawej części tryptyku, tak jak w „Prawie”, Malczewski zwrócony jest w stronę „Ojczyzny”; odrzuciwszy pokusy, kroczy w jakimś pobożnym, smutnym zamyśleniu.

Widzimy tu 4 osoby – artystę, jego siostrę, młodą kobietę z gałązką laurową  i brodatego, niewidomego starca w szynelu⁴. W tle zaś pojawia się postać ogromnego pegaza, którego poskramia jedynie delikatny rzemyk, trzymany przez niewiastę kroczącą za artystą. Koniec rzemyka znajduje się zaś w prawej dłoni samego Malczewskiego. Kobieta to alegoryczne przedstawienie sławy. Rola artysty zdaje się być sporą odpowiedzialnością, bo Malczewski kroczy zasępiony. Artysta wiedzie za sobą pięknie uskrzydloną Sławę i starca – bohaterów swych obrazów – ku ojczyźnie; jej składa w opiekę swą sztukę. Ślepym starcem z obrazu może być postać z dramatu Lilla Weneda Juliusza Słowackiego – Derwid, król Wenedów – narodu, który prowadzi walkę z przeznaczeniem, z fatum, które skazało ich na zagładę⁵. Żółty pegaz z zielonymi skrzydłami oznacza natchnienie artysty. Znaczenie ma również rosyjski płaszcz wojskowy, w którym sportretował się Malczewski. Oznacza on niewolę i nawiązuje do powstania styczniowego w 1863 roku i zsyłki.

Jacek Malczewski – jako uczeń Matejki – kształtował historyczną wyobraźnię Polaków od początku swojej twórczości, początkowo w zupełnie realistyczny sposób pokazując sybirską katorgę na takich płótnach jak Umywanie nóg (1887), Sybiracy (1891), Wigilia na Syberii (1892) czy Na etapie (1890-92). Jednak po studiach w Paryżu wyzwolił się spod wpływów mistrza i odnalazł swoją drogę, swój własny język symboli, do którego inspirację czerpał z tradycji, folkloru, mitologicznych i baśniowych wątków. Teraz w swych dziełach wciąż opowiadał o historii, o życiu, ale robił to po swojemu.

Swój język wizualny budował na erudycji, na literaturze. Ojciec, Juliusz, zaszczepił w Jacku kult Juliusza Słowackiego, romantyczne ideały i wiarę w pojawienie się Mesjasza, który zbawi Polskę. Te inspiracje doskonale widać nie tylko w nawiązaniu do Lilli Wenedy, ale także w innych obrazach artysty, chociażby w Śmierci Ellenai, którą Malczewski malował pod wpływem poematu Anhelli Słowackiego.

Ludowość nosił w sobie od najmłodszych lat, które spędził na polskiej wsi w Wielgiem i Gardzienicach. Jego nauczycielem domowym był Adolf Dygasiński, autor Godów życia i uczestnik powstania styczniowego. To on zaszczepił w Malczewskim zainteresowanie ludowością, mistycyzmem, światem fantazji i baśni. Przyroda postrzegana przez pryzmat wierzeń ludowych wykiełkowała w nim w całkowicie unikalny świat symboli. Jak pisze Tadeusz Szydłowski: „By ów świat duszy odzwierciedlić  i możliwie go wyrazić, musiał Malczewski stworzyć swoją oryginalną malarską mowę, której słowami są pewne znaki, sugerujące nastrój konieczny, dotykające pokrewnych strun duszy widza i pobudzające ją do współczucia”⁶.

Ale Malczewski często bawi się z widzem, zwodzi go dwuznacznością symboli i trzeba by na koniec wrócić do słów Witkiewicza, że tylko spotkanie z Mistrzem mogłoby nam w pełni objaśnić tajniki jego sztuki.

Jacek Malczewski, Tryptyk: Prawo, Ojczyzna, Sztuka | 1903, Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Mecenasem projektu jest:

Mercure jest marką hoteli średniego segmentu należących do grupy AccorHotels, największego światowego operatora hotelowego obecnego w 92 krajach. Niezwykła gościnność i dbałość o każdy szczegół sprawia, że usługi są spersonalizowane i wykraczają poza potrzeby gości, a każdy hotel posiada własny styl i osobowość. Inspirowany otoczeniem hotelu wystrój opowiada autentyczną i ekscytującą historię. Połączenie klasycznego stylu z nutą nowoczesności lub współczesnego wzornictwa z historycznym dziedzictwem sprawia, że hotele Mercure to gwarancja udanego pobytu.

• Info
• Lista artykułów

» Paulina Łysak

Filolożka z dziennikarskim zacięciem, zakochana w książkach i sztuce współczesnej. Jej wymarzony dzień to dzień spędzony w muzeum. W sztuce najbardziej lubi to, że czasami wytrąca ją ze schematów i każe się zatrzymać.

• Camille Claudel i Auguste Rodin – pasja, namiętność, dramat - 13 lutego 2020
• Kochał sztukę i kochał kobiety. Witkacy i jego muzy - 17 stycznia 2020
• Sztuka Kobro sztuką przyszłości - 22 października 2017
• Wiedziałem, że zakochałem się w niezwykłej dziewczynie. Maria Stangret widziana oczami Tadeusza Kantora - 11 marca 2017
• „Boże! Odbierz mi wszystko, (…) ale za to daj mi możność wypowiedzenia się artystycznego i sławę.” Zofia Stryjeńska i jej walka o bycie artystką - 12 lutego 2017
• Jacek Malczewski i jego słynne słowa: „Malujcie tak, by Polska zmartwychwstała” - 13 listopada 2016
• Józefina Szelińska, jedyna kobieta, której oświadczył się Bruno Schulz - 9 sierpnia 2016
• Jeżeli Zakopane, to tylko Witkacy! - 10 czerwca 2016