„Jeżeli porcelana, to wyłącznie taka,
której nie żal pod butem tragarza lub gąsienicą czołgu;
jeżeli fotel, to niezbyt wygodny, tak aby
nie było przykro podnieść się i odejść;
jeżeli odzież, to tyle, ile można unieść w walizce,
jeżeli książki, to te, które można unieść w pamięci,
jeżeli plany, to takie, by można o nich zapomnieć,
kiedy nadejdzie czas następnej przeprowadzki
na inną ulicę, kontynent, etap dziejowy
lub świat:
kto ci powiedział, że wolno ci się przyzwyczajać?
kto ci powiedział, że cokolwiek jest na zawsze?
czy nikt ci nie powiedział, że nie będziesz nigdy
w świecie
czuł się jak u siebie w domu?”¹.

Jacek Malczewskiego, Eloe | 1909, Lwowska Galeria Sztuki im. Borysa Woźnickiego, Lwów

Polacy docierali na odległe tereny położone w głębi Rosji w charakterze jeńców wojennych już w trakcie walk toczonych na początku XVII wieku z Państwem Moskiewskim². Intensyfikacja obecności Polaków w Rosji, sprowadzanych tu siłą w ramach represji, wiąże się z procesem utraty przez Polskę niepodległości, a w szczególności z wydarzeniami konfederacji barskiej³. Zjawisko zesłania i syberyjskiej katorgi jako metody walki z niepokornymi przedstawicielami narodu polskiego zaistniało jednak na masową skalę dopiero w ramach represji po upadku powstania listopadowego i zniesieniu Konstytucji Królestwa Polskiego.

Artykuł 25 tego dokumentu zawierał bowiem wzmiankę, na podstawie której obywatel Królestwa Polskiego powinien być sądzony i poddawany karze wyłącznie na terenie Kongresówki⁴. Po 1830 roku przestała ona obowiązywać. Szczególne nasilenie represji, przyjmujących formę zesłania na Syberię bądź na tereny położone w europejskiej części Rosji, nastąpiło w wyniku powstania styczniowego i bezpośrednio poprzedzających ten zryw burzliwych wydarzeń w 1861 roku. To one wyzwoliły gigantyczne zainteresowanie artystów zesłaniami na Syberię.

Jacek Malczewski, Wigilia na Syberii | 1892, Muzeum Narodowe w Krakowie

Czytaj dalej →