Caspar David Friedrich „Wędrowiec nad morzem mgły”

Caspar David Friedrich, Wędrowiec nad morzem mgły, ok. 1817
olej, płótno, 94,8 × 74,8 cm,
Hamburger Kunsthalle, Hamburg

Caspar David Friedrich Wędrowiec nad morzem mgły | ok. 1817, Hamburger Kunsthalle, Hamburg

Romantyzm narodził się w Anglii i Niemczech w połowie XVIII wieku. Był to ruch artystyczny oparty na indywidualizmie, wolności jednostki i narodu, braku uprzedzeń. Romantycy uznawali dominację uczuć nad rozumem. Kierowali swoją uwagę ku życiu wewnętrznemu człowieka – największe znaczenie miał dla nich świat duchowy, emocje. Romantycy zaczęli też na nowo doceniać naturę. Chcieli widzieć przyrodę w stanie pierwotnym, bujną i nieokiełznaną, taką, która może pobudzać wyobraźnię. Fascynowali się doświadczeniami mistycznymi, kulturą ludową i orientalizmem. Romantyczne dzieła były przesiąknięte tajemniczością, niepokojem, uczuciowością, symbolizmem. W malarstwie szczególnie upodobano sobie przedstawianie pejzaży, w których natura miała wymiar duchowy. Najczęściej wykorzystywano motyw ruin, cmentarzy, mórz, gotyckich budowli. Za najwybitniejszego artystę tamtej epoki uważa się niemieckiego malarza Caspara Davida Friedricha, który w swoich obrazach najlepiej potrafił wyrażać romantyczne idee.

Caspar David Friedrich, Opactwo w dębowym lesie | 1809–1810, Alte Nationalgalerie, Berlin

Caspar David Friedrich przyszedł na świat 5 września 1774 roku w Greifswaldzie, a zmarł w Dreźnie 7 maja 1840 roku. W latach 1794–1798 studiował na Akademii Sztuk Pięknych w Kopenhadze. Później przeprowadził się do Drezna, gdzie również uczył się na Akademii Sztuk Pięknych. Początkowo Friedrich chciał zostać ilustratorem i tworzył głównie grafiki. Pierwszy obraz olejny pt. Krzyż w górach namalował dopiero w 1808 roku. Dzieło wywołało poruszenie wśród krytyków i publiczności, a Friedrich postanowił oddać się malarstwu.

Caspar David Friedrich, Krzyż w górach | 1807/1808, Galerie Neue Meister, Drezno

Uwielbiał samotność i ciszę, często podróżował na Rugię oraz w góry – Karkonosze, Góry Olbrzymie. Górskie pejzaże stanowiły dla niego źródło największych inspiracji. Podczas samotnych podróży tworzył liczne szkice, rysunki i akwarele, które później wykorzystywał przy malowaniu obrazów. Nie odtwarzał wiernie oglądanych krajobrazów, szkice przypominają raczej zlepek pejzaży, charakterystycznych elementów różnych miejsc.

Gerhard von Kügelgen, Portret Caspara Davida Friedricha | ok. 1810-1820, Hamburger Kunsthalle, Hamburg

Caroline Bardua, Portret Caspara Davida Friedricha | 1810, Alte Nationalgalerie, Berlin

Malarstwo Friedricha jest nastrojowe, przepełnione melancholią. Pejzaże zdają się otulać i pochłaniać widza. Wydają się spokojne, ale zarazem wyczuwa się w nich napięcie, niepokój, tajemnicę. Silny ładunek emocjonalny zawarty w obrazach Friedricha mógł mieć związek z jego osobistymi przeżyciami – malarz stracił matkę w wieku siedmiu lat, a jeden z jego braci utonął pod lodem na Bałtyku. Traumatyczne przeżycia doprowadziły do próby samobójczej młodego artysty: chciał podciąć sobie gardło. Później zawsze nosił brodę, aby ukryć bliznę.

Jednym z najbardziej znanych obrazów Caspara Davida Friedricha jest Wędrowiec nad morzem mgły namalowany około roku 1817. Stał się on znakiem rozpoznawczym i symbolem malarstwa romantycznego.

Caspar David Friedrich Wędrowiec nad morzem mgły, detal | ok. 1817, Hamburger Kunsthalle, Hamburg

Na pierwszym planie widać tytułowego wędrowca – to elegancko ubrany mężczyzna stojący na skalistym urwisku. Jest odwrócony plecami do widza, spogląda w dal. Jego blond włosy są potargane przez wiatr i nasuwają skojarzenie podobieństwa do jasnych kędzierzawych włosów samego Friedricha. Ciemna postać mężczyzny i zarys skał wybijają się ponad gęste chmury i mgłę, które do złudzenia przypominają morze, przybierają kształt fal podczas sztormu. Otwierająca się przed wędrowcem przestrzeń wygląda na nieskończoną, niedostępną i niebezpieczną. W oddali rozciągają się kolejne strome i wysokie góry. Krajobraz sprawia wrażenie majestatycznego, wzniosłego.

Szkice, na podstawie których Friedrich namalował Wędrowca nad morzem mgły, pozwalają odgadnąć, jakie dokładnie miejsca zostały przedstawione. Skała, na której stoi wędrowiec, oraz pozostałe górskie szczyty prawdopodobnie są wzorowane na wzniesieniach Szwajcarii Saksońskiej: Kaiserkrone, Gamrich oraz Wolfsberg. Formacja skalna w oddali po prawej stronie, której płaski szczyt znajduje się na tej samej linii co czubek głowy bohatera, to Zirkelstein.

Saksonia szwajcarska, źródło: Saechsische-schweiz.de

Wędrowiec wygląda na zamyślonego, zastygłego w bezruchu. Patrzy ku horyzontowi, nie widać jego twarzy. Przybrana poza świadczy o koncentracji, poczuciu godności, wewnętrznym spokoju, zadumie, sile. Niebo i ziemia rozpływają się we mgle. Granice przestały istnieć, a wędrowiec stoi jakby na skraju rzeczywistości i marzenia sennego. Krajobraz tonie w gęstej mgle, z której wynurzają się ostre ciemne urwiska.

Postacie z obrazów Friedricha często są odwrócone tyłem, wzrok mają skierowany ku nieskończoności.

Caspar David Friedrich, Kobieta w oknie | 1822, Alte Nationalgalerie, Berlin

Malarz podkreślał delikatność człowieka wobec nieokiełznanej natury. Jego bohaterowie wydają się świadomi własnej małości. Friedrich malował ich w pomniejszonej skali, w otoczeniu wszechogarniającej przyrody. Na obrazie Mnich nad brzegiem morza postać mężczyzny jest maleńka. Zakonnik, pogrążony w kontemplacji, nie może uczestniczyć w procesie tworzenia. Może jedynie biernie podziwiać i obserwować świat natury. Plaża, morze i niebo dominują nad mnichem. Ogrom krajobrazu potęguje wrażenie samotności i ziemskiej niemocy.

Caspar David Friedrich, Mnich nad brzegiem morza | 1808–1810, Alte Nationalgalerie, Berlin

Odwrócone albo pomniejszone sylwetki bohaterów obrazów Friedricha sprawiają, że widz z łatwością utożsamia się z tymi tajemniczymi postaciami. Przedstawiona plecami do widzów sylwetka wędrowca pozwala na to, by obserwujący wyobraził sobie, że sam stoi na skale, czuje porywisty wiatr i chłodną mgłę, która osiada na policzkach. Uwieczniony krajobraz ma dwóch widzów – tego na obrazie i tego, który stoi przed obrazem. Friedrich był mistrzem pejzażu. Umiał subtelnie przedstawić romantyczne motywy, nie odbierając im ogromnej siły wyrazu. Poprzez ukazanie natury chciał pokazać wewnętrzne życie człowieka. W obrazach niemieckiego malarza istotne są nastrój i otwierająca się nieskończona przestrzeń, która wywołuje wzniosłe uczucia. Człowiek czuje kruchość życia, ale również potęgę natury, której przecież jest częścią.

Bibliografia:
1. Caspar David Friedrich, praca zbiorowa, Warszawa 2007.
2. Della Ch., Arcydzieła i mistrzowie. Siedemdziesiąt spotkań ze sztuką, tłum. A. Binder, M. Tomaszewska, W. Gadowski, Olszanica 2010.
3. Farthing S., 1001 obrazów, które warto w życiu zobaczyć, tłum. P. Lewiński, M. Szubert, J. Winiarski, Warszawa 2011.
4. Jerzakowska B., Posłuchać obrazów, Poznań 2016.
5. Osińska B., Sztuka i czas. Od klasycyzmu do secesji, Warszawa 2005.
6. Wrotkowski J., Dzieła. Style. Epoki. Architektura, rzeźba, malarstwo i muzyka w popularnym zarysie, Gdynia 1994.

• Info
• Lista artykułów

» Agata Dobosz

Absolwentka twórczego pisania i edytorstwa, magister antropologii literatury, teatru i filmu. Interesuje się kulturą szeroką pojętą, szczególnie sztuką i literaturą XIX i XX wieku. Nie wyobraża sobie dnia bez książki, muzyki, kilku obrazów i sportu.

• William Turner „Ostatnia droga Temeraire’a” - 14 kwietnia 2023
• Frederic Leighton „Flaming June” - 9 stycznia 2023
• Frida Kahlo „Dwie Fridy” - 16 września 2022
• Lepiej późno niż wcale. Życie i twórczość Babci Mojżesz - 29 maja 2022
• Johann Heinrich Füssli „Nocna mara” - 18 marca 2022
• Wojciech Weiss „Melancholik” - 30 grudnia 2021
• Georges de La Tour „Święty Józef cieśla” - 13 listopada 2021
• Rafael Santi „La Fornarina” - 17 września 2021
• Hokusai Katsushika „Wielka fala w Kanagawie” - 6 sierpnia 2021
• Salvador Dalí „Galarina” - 30 lipca 2021