Teofil Kwiatkowski „Polonez Chopina (Bal w Hôtel Lambert)”

Mecenasem artykułu jest:

Teofil Kwiatkowski, Polonez Chopina (Bal w Hôtel Lambert), 1859
akwarela, gwasz, papier, płótno, 61,5 × 125,7 cm,
Muzeum Narodowe w Poznaniu

Teofil Kwiatkowski, Bal w Hôtel Lambert w Paryżu (Polonez Chopina) | 1859, Muzeum Narodowe w Poznaniu

Polonez Chopina to najsłynniejszy obraz Teofila Kwiatkowskiego. Zawarł on w nim wycinek realiów życia przedstawicieli Wielkiej Emigracji, swoje uwielbienie dla wybitnego kompozytora, a przede wszystkim romantyczną wizję, w której uczestnicy balu kostiumowego są równocześnie duchami przeszłości.

Portrecista Chopina

Andrzej Zajkowski, Portret Teofila Kwiatkowskiego, Muzeum Regionalne w Pułtusku

Aby zrozumieć treść akwareli Kwiatkowskiego, musimy choć trochę poznać jego biografię – dość typową dla całego pokolenia. Artysta urodził się 21 lutego 1809 roku w Pułtusku, w rodzinie szlacheckiej. Jako szesnastolatek zaczął studia na Oddziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie korzystał ze wskazówek Antoniego Brodowskiego i Antoniego Blanka. Gwałtowną odmianę losu młodego malarza przyniósł rok 1830 i wybuch powstania listopadowego. Kwiatkowski służył w 4. Pułku Piechoty Liniowej, który brał udział w zdobyciu Arsenału.

Po upadku powstania jedyną drogą dla wielu jego uczestników okazał się wyjazd za granicę. Ruch był tak duży, że doczekał się miana Wielkiej Emigracji. Kwiatkowski w 1832 roku osiadł w Paryżu, gdzie kontynuował edukację w pracowniach: Armanda Toussainta, Pierre’a Sentiesa i Jeana-Louisa Dulonga, a później u Léona Cognieta.

Malarz nie był w stolicy Francji osamotniony. „Na paryskim bruku” tworzyli w tym czasie swoje najlepsze dzieła Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki czy Fryderyk Chopin. Paryska Polonia utrzymywała ze sobą ścisłe kontakty, a Kwiatkowski był w tym towarzystwie dość lubiany. Szczególne bliskie więzi łączyły go z Chopinem, z którym znał się prawdopodobnie od lat 30. Niestety nie zachowało się wiele materiałów dokumentujących tę przyjaźń. Jednym z nielicznych jest autograf pieśni Wiosna z dedykacją dla Kwiatkowskiego: „Kochanemu Teofilowi Kwiatkowskiemu FChopin 4. Sept. 1847. Paryż”¹.

Autograf pieśni Wiosna z dedykacją dla Kwiatkowskiego: „Kochanemu Teofilowi Kwiatkowskiemu FChopin 4. Sept. 1847. Paryż”, fot. dzięki uprzejmości Muzeum Chopina w Warszawie

Tak o Teofilu Kwiatkowskim pisał Henryk Biegeleisen:

„Była to natura bujna i wielostronna, artysta malarz, śpiewał i opowiadał z nieporównanym humorem. Chopin czerpał z przyśpiewek mazowieckich „Kurpia” motywów ludowych do swych kompozycji, a Mickiewicz lubił słuchać jego opowiadań”².

O tym, że artyści spędzali sporo czasu razem, świadczą też liczne portrety Chopina autorstwa Kwiatkowskiego. Na najstarszej znanej podobiźnie z 1843 roku kompozytor ubrany jest w strój domowy. Malarz towarzyszył muzykowi także w ostatnich chwilach, 17 października 1849 roku.

Teofil Kwiatkowski Ostatnie chwile Fryderyka Chopina | po 1849, fot. dzięki uprzejmości Muzeum Chopina w Warszawie

Wykonał wtedy kilka jego pośmiertnych portretów. W kolejnych latach stał się opiekunem pamiątek po Chopinie, powierzanych mu przez rodzinę. Kwiatkowski portretował Chopina nawet lata po jego śmierci, powtarzając wcześniejsze wizerunki. Operował najczęściej akwarelą, co nadaje jego pracom intymny, subtelny charakter. Wielu współczesnych podkreślało, że to właśnie one najwierniej ukazywały kompozytora. Ta część spuścizny Kwiatkowskiego była tak często reprodukowana, że po jakimś czasie zaczął być on kojarzony wyłącznie jako portrecista Chopina, choć inne jego prace – przede wszystkim pejzaże – również zasługują na uwagę.

Teofil Kwiatkowski, Portret pośmiertny Fryderyka Chopina | 1849, fot. dzięki uprzejmości Muzeum Chopina w Warszawie

Polonez Chopina

Najsłynniejszym „chopinowskim” dziełem Kwiatkowskiego jest Polonez Chopina znany także pod tytułem Bal w Hôtel Lambert. W zasadzie nie jest to jeden obraz, a cała seria kompozycji osnutych na tym samym motywie. Malarz tworzył je przez kilkanaście lat po śmierci przyjaciela. W zbiorach publicznych przechowywane są szkice przygotowawcze przedstawiające poszczególne postacie lub grupy, a także kilka pełnych kompozycji: jedna w technice olejnej (Biblioteka Polska w Paryżu) oraz trzy akwarelowe (Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie, Muzeum Narodowe w Warszawie i Muzeum Narodowe w Poznaniu)³.

Teofil Kwiatkowski, Bal w Hôtel Lambert w Paryżu (Polonez Chopina) | 1859, Muzeum Narodowe w Poznaniu

Teofil Kwiatkowski, Bal w Hôtel Lambert w Paryżu (Polonez Chopina), szkic | ok. 1849–1860, Muzeum Narodowe w Poznaniu

Wersja uważana za najpełniejszą przechowywana jest w Poznaniu. Chopina odnajdziemy na niej po prawej stronie, zajętego graniem tytułowego poloneza. Wśród towarzyszących mu osób można zidentyfikować Adama Mickiewicza, zdolną uczennicę Chopina, pianistkę Marcelinę Czartoryską, partnerkę George Sand i samego autora obrazu, ukrytego skromnie w półcieniu.

Teofil Kwiatkowski, Bal w Hôtel Lambert w Paryżu (Polonez Chopina), detal | 1859, Muzeum Narodowe w Poznaniu

Na tle eleganckiego towarzystwa wyróżnia się zapatrzona w muzyka bosa dziewczynka z długimi warkoczami opadającymi na białą, prostą sukienkę (na drugiej wersji z Muzeum Narodowego w Poznaniu zastępuje ją chłopiec w historycznym stroju). Dziecko wygląda jak przybysz z innego świata, a dokładniej z polskiej wsi, która inspirowała Chopina i za którą tak mocno tęsknili emigranci.

Teofil Kwiatkowski, Bal w Hôtel Lambert w Paryżu (Polonez Chopina), detal | 1859, Muzeum Narodowe w Poznaniu

Bal w Hôtel Lambert

Książe Adam Jerzy Czartoryski, źródło: PauArt

Druga wyrazista grupa została umieszczona po przeciwnej stronie obrazu. Na jej czele stoi starszy mężczyzna w długiej szacie, wpatrzony wprost w Chopina. To książę Adam Jerzy Czartoryski, w owym czasie senior rodu Czartoryskich i jeden z najważniejszych polityków Wielkiej Emigracji. Syn Adama Kazimierza Czartoryskiego i Izabeli z Flemingów w swoim długim życiu uczestniczył w wielu kluczowych dla losów Polski wydarzeniach. Po wybuchu powstania listopadowego wszedł w skład Rady Administracyjnej, a później został prezesem Rządu Tymczasowego i Rządu Narodowego. Był jednym z senatorów, którzy podpisali akt detronizacji Mikołaja I, za co car skazał go na śmierć. W Paryżu osiadł w 1833 roku. Za Adamem Jerzym Czartoryskim zgromadzili się przedstawiciele jego rodziny. Widzimy żonę księcia – Annę z Sapiehów, ich córkę Izabellę Działyńską z mężem Janem, syna Władysława z żoną Marią Amparo Muñoz oraz drugą synową – Marię z Grocholskich Witoldową Czartoryską.

Cała rodzina angażowała się w życie paryskiej Polonii, także w roli mecenasów artystów tworzących na emigracji. Scena, którą oglądamy, zainspirowana jest jednym z balów, które Czartoryscy organizowali co roku na rzecz ubogich rodaków – stąd drugi tytuł obrazu Bal w Hôtel Lambert.

Hotel Lambert, architektura zewnętrzna, dzięki uprzejmości: Antyki d’Raculi

Hôtel Lambert był siedzibą rodu od 1843 roku. Budynek usytuowany na Wyspie św. Ludwika w centrum Paryża swoją historią sięga XVII wieku. Adam Jerzy Czartoryski kupił go dzięki informacji otrzymanej od Chopina, któremu z kolei o rezydencji wystawionej na sprzedaż powiedział malarz Eugène Delacroix. Hôtel Lambert był ważnym ośrodkiem politycznym na emigracji, a jego nazwę przejęło konserwatywno-liberalne stronnictwo polityczne, któremu przewodził Czartoryski. Przez lata budynek pełnił funkcję nieoficjalnej ambasady nieistniejącego państwa. Dom Czartoryskich był też ważnym miejscem dla polskiej kultury. Regularnie bywali tam, występowali, a nawet pomieszkiwali artyści.

Hôtel Lambert, antyszambr (przedpokój) na drugim piętrze | dzięki uprzejmości: Antyki d’Raculi

Hôtel Lambert, antyszambr (przedpokój) na drugim piętrze | dzięki uprzejmości: Antyki d’Raculi

Hotel Lambert, pokój na drugim piętrze, dzięki uprzejmości: Antyki d’Raculi

Wizja Chopina

Wnętrza Hôtel Lambert zachwycały bogatą dekoracją, a w czasach Czartoryskich pełne były cennych mebli i dzieł sztuki. W czasie organizowanych tam balów zyskiwały nową oprawę: „Cały dziedziniec [Hôtel Lambert] zamknięty trzema skrzydłami pałacu z obfitym w pośrodku wodotryskiem zmieniał się jakby za skinieniem różdżki czarodziejskiej w ogromną balową salę, pokrytą tymczasowym dachem i ubraną z tak wytwornym smakiem, że dekoratorowie z profesji podziwiali te zawsze nowe, a zawsze zachwycające pomysły”⁴.

Ten opis nie bardzo pasuje do obrazu Kwiatkowskiego. O ile niektóre z wersji Poloneza Chopina rozgrywają się w nieokreślonej przestrzeni, to wariant z Muzeum Narodowego w Poznaniu za tło ma romańską kryptę o sklepieniach wspartych na masywnych filarach. Taka scenografia mogła być inspirowana inscenizacjami teatralnymi doby romantyzmu. Często interpretuje się ją także jako odwołanie do klasztoru kartuzów w Valldemossie na Majorce, gdzie Chopin i George Sand zatrzymali się w zimie 1839 roku.

Valldemossa, Majorka

To właśnie tam muzyk skomponował Poloneza A-dur i tam miał doznać wizji triumfalnego pochodu polskich rycerzy w takt utworu. Z pewnością utwór miał dla niego specjalne znaczenie – „Tradycja głosi, że Polonez A-dur wyobrażał sobie Chopin – jak się komuś zwierzył – w funkcji poloneza koronacyjnego”⁵ – czytamy na stronie Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina. Dzięki temu kontekstowi korowód przebranych uczestników balu w centrum obrazu staje się zarazem pochodem zjaw wywołanych przez muzykę Chopina.

Fotografia Fryderyka Chopina | przed 1847, fot. Louis-Auguste Bisson, źródło: Biblioteka Narodowa, Polona.pl

Z pewnością motyw Poloneza Chopina był dla malarza istotny, skoro powracał do niego tak wiele razy. Kamilla Pijanowska zauważa, że „[…] artysta zawarł w tym dziele swój program ideowy, wskazując, że twórcy i arystokracja obarczeni są obowiązkiem odpowiedzialności za ojczyznę”⁶. Odpowiadało to legendzie, jaką obudowane były już w tym czasie postacie niedawno zmarłych wieszczów. Kwiatkowski, pozostający zawsze w cieniu wybitniejszych artystów, aktywnie uczestniczył w konstruowaniu tego mitu.

Teofil Kwiatkowski, Portret Fryderyka Chopina, fot. dzięki uprzejmości Muzeum Chopina w Warszawie

Polonez Chopina powstał lata po upadku powstania listopadowego, które wygnało Wielką Emigrację z kraju. Nadzieja na odzyskanie niepodległości wydawała się wówczas coraz bardziej odległa, dominowały zmęczenie i zniechęcenie. Zwraca na to uwagę monografistka Kwiatkowskiego, Aleksandra Melbechowska-Luty: „Rozegrane w scenerii teatru romantycznego wielkie widowisko narodowe, na poły realne, na poły symboliczne, oddaje (zapewne wbrew intencjom artysty) atmosferę rezygnacji i przemijania. Ukostiumowany korowód cieni, który miał być znakiem przymierza między przeszłością a dniem dzisiejszym, stał się mimowolnym symbolem odchodzenia i schyłku, a także swoistym pożegnaniem epoki romantyzmu. Ani polonez Chopina, ani fanfary orkiestry nie są w stanie obudzić zastygłych w niemej rezygnacji, bierności, milczeniu głównych aktorów widowiska”⁷.

Teofil Kwiatkowski, Bal w Hôtel Lambert w Paryżu (Polonez Chopina), detal | 1859, Muzeum Narodowe w Poznaniu

Polonez Chopina jest wizją głęboko zanurzoną w romantycznej wyobraźni Kwiatkowskiego. Zarazem stanowi obraz przemijającego już w tamtym czasie świata. Zmarły w 1891 roku malarz był jednym z ostatnich jego świadków.

Bibliografia:
1. Melbechowska A., Teofil Kwiatkowski – malarz Chopina, „Biuletyn Historii Sztuki” 1961, nr 2, s. 118–131.
2. Melbechowska-Luty A., Teofil Kwiatkowski 1809–1891, Wrocław–Warszawa–Kraków 1966.
3. Pijanowska K., Teofil Kwiatkowski – malarz akwarelista, przyjaciel Chopina, w: Chopin i przyjaciele. Wystawa czasowa 29.12.2020–11.04.2021, red. M. Tabakiernik, Ł. Kaczmarowski, Warszawa 2020, s. 32–36, https://cms.pmp.edu.pl/_plik/file_manager/files/229a9c631abb2d710d92cba9f801832c.pdf (dostęp 21.03.2021).
4. Pijanowska K., opis obrazu na stronie Muzeum Narodowego w Warszawie, https://cyfrowe.mnw.art.pl/pl/katalog/756355 (dostęp: 28.03.2021).
5. Poprzęcka M., Chopin i malarstwo, w: Romantyzm – malarstwo w czasach Fryderyka Chopina, red. A. Morawińska, Warszawa 1999, s. 23–31.
6. Tomaszewski M., Polonez A-dur op. 40 nr 1, https://chopin.nifc.pl/pl/chopin/kompozycja/236_polonez-a-dur (dostęp: 28.03.2021).

Mecenasem artykułu
jest:
Muzeum Fryderyka Chopina

Muzeum Fryderyka Chopina, dzięki uprzejmości Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina

Muzeum Fryderyka Chopina sprawuje pieczę nad największą na świecie, niezwykle zróżnicowaną kolekcją chopinianów – pamiątek związanych z życiem i twórczością kompozytora – która liczy ponad 7500 obiektów.

Kolekcja zawiera rękopisy muzyczne, wydania dzieł Chopina, jego korespondencję, ikonografię historyczną i współczesną, drogocenne przedmioty osobiste, a także dokumenty związane z biografistyką, komentarzami krytycznymi do utworów i szeroko pojętą recepcją osoby i twórczości kompozytora. W roku 1999 część kolekcji Muzeum Chopina została wpisana na listę UNESCO „Memory of the World”, na której znajdują się obiekty wymagające szczególnej ochrony ze względu na ich unikatową wartość kulturową.

Muzeum Fryderyka Chopina, fot. Wojciech Grzędziński, dzięki uprzejmości Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina

Muzeum Fryderyka Chopina, fot. Wojciech Grzędziński, dzięki uprzejmości Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina

Muzeum Fryderyka Chopina, fot. Wojciech Grzędziński, dzięki uprzejmości Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina

Historia kolekcji chopinowskich jest skomplikowana i burzliwa. Wiele pamiątek zaginęło bezpowrotnie, los wydawał się nie sprzyjać zachowaniu spuścizny po artyście – poczynając od licytacji majątku ruchomego pozostawionego w ostatnim mieszkaniu kompozytora, aż do spustoszeń i grabieży wojennych. Pomimo niesprzyjających wydarzeń historycznych pewna część spuścizny chopinowskiej ocalała, a pieczę nad nią objęło Muzeum Chopina.

Wystawa stała Muzeum Chopina, otwarta 1 marca 2010 roku w 200-lecie urodzin kompozytora, obejmuje dwanaście tematów zlokalizowanych na czterech poziomach zamku Ostrogskich (pałacu Gnińskich). Układ ekspozycji zaprojektowany został przez włoskie studio architektoniczne Migliore+Servetto, według scenariusza stworzonego przez zespół Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina. Wystawa wpisana jest w sposób wyrazisty i harmonijny zarazem w historyczne wnętrza odbudowanego po II wojnie światowej oraz zrewitalizowanego przed 2010 rokiem pałacu.

Każda z wysp tematycznych, oprócz obiektów oryginalnych i faksymile obiektów, które nie są pokazywane jako oryginały z przyczyn konserwatorskich albo z powodu pochodzenia z kolekcji obcych, zawiera treści audiowizualne i interaktywne. W większości przestrzeni, szczególnie w sali Kompozytor, obecna jest muzyka Fryderyka Chopina w nagraniach najwybitniejszych pianistów dokonanych na fortepianach pochodzących z czasów kompozytora, przywołujących oryginalne brzmienie dzieł Chopina.

• Info
• Lista artykułów

» Joanna Jaśkiewicz

Absolwentka historii sztuki i pedagogiki, zawodowo zajmuje się edukacją muzealną. Zafascynowana polskim malarstwem XIX w., a zwłaszcza twórczością kobiet w tym okresie. Miłośniczka autoportretów. Autorka bloga: Wycinki. Blog o sztuce

• Fryderyk Pautsch „Portret Leopolda Staffa” - 20 września 2024
• Józef Pankiewicz „Dziewczynka w czerwonej sukience” - 18 kwietnia 2024
• Mela Muter „Autoportret w świetle księżyca” - 4 kwietnia 2024
• Japoneczki, czyli kobiety w kimonach w polskiej sztuce - 8 stycznia 2024
• Skandal, konflikt, pojedynek, zabójstwo, czyli o wybuchowej naturze polskich artystów - 17 grudnia 2023
• Kolorowy ptak. O tragicznych losach niezwykłej malarki – Teresy Roszkowskiej - 29 października 2023
• Stanisław Wyspiański „Nasturcje” - 6 października 2023
• Stanisław Wyspiański „Portret pani Solskiej” - 12 września 2023
• Twarzą w twarz z Wyspiańskim, czyli o autoportretach artysty - 1 września 2023
• Jan Matejko „Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem” - 16 lutego 2023