Caravaggio „Głowa Meduzy”

Caravaggio, Głowa Meduzy, ok. 1597
olej, płótno, deska (drewniana tarcza), 55 cm (średnica)
Gallerie degli Uffizi, Florencja

Caravaggio, Głowa Meduzy | ok. 1597, Gallerie degli Uffizi, Florencja

Dawno, dawno temu, w czasach, które dziś określamy mianem starożytnych, popularna była opowieść o morskich bóstwach – Keto i Forkosie. Choć byli rodzeństwem, stworzyli związek, którego owocem było liczne potomstwo. Należały do niego trzy gorgony – siostry straszące przerażającym wyglądem: groźnymi kłami, pazurami i wężami zamiast włosów. Nazywały się Euriale, Steno i Meduza. Ostatnia z sióstr jako jedyna była istotą śmiertelną i – jak możemy przeczytać w innych wersjach opowieści – początkowo odznaczała się niezwykłą urodą, skupiając na sobie uwagę dzięki pięknym, długim włosom. Jej atrybut stał się jednak przewrotnie symbolem nieszczęścia. Zjawiskowa Meduza dała się uwieść bogu mórz Posejdonowi, co rozwścieczyło Atenę. Bogini zemściła się na Meduzie, czyniąc z niej przerażającą postać o kłębowisku węży zamiast włosów i zabójczym spojrzeniu posiadającym zdolność petryfikowania, to jest zamieniania w kamień.

Gian Lorenzo Bernini, Głowa Meduzy | 1644–1648, Muzea Kapitolińskie, Rzym, fot. Paweł Nowosad

W końcu znalazł się śmiałek gotów stawić czoła okrutnej Meduzie, a był nim Perseusz. Do starcia z bestią ruszył wyposażony w uskrzydlone buty i błyszczącą tarczę, przypominającą lustrzaną taflę. Stojąc tyłem przed śpiącą Meduzą, oczekiwał jej przebudzenia. Gdy to nastąpiło, Meduza zdążyła wydać krzyk przerażenia, widząc swoje oblicze w tarczy, a Perseusz jednym ruchem miecza odciął jej głowę. I choć zmarło ciało Meduzy, jej głowa zachowała śmiercionośne moce. Perseusz podarował ją Atenie, która umieściła głowę na słynnej tarczy – egidzie. Od tej pory tarcza z głową Meduzy stała się symbolem ochrony i opieki, a historię o niej powielano w przekazach ustnych i pisemnych przez kolejne stulecia.

Gorgona, Meduza, Starożytna Grecja, Niezła Sztuka

Ergotimos i Kleitias, Gorgona | ok. 570 p.n.e., Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork

W centrum sztuki – Palazzo Madama

Moda na szeroko pojmowane starożytne utwory literackie, w tym również mity, powróciła z dużą siłą w XVI wieku. Wręcz obowiązkiem każdego intelektualisty było znać dzieła z tamtych czasów, czytywano je na dworach i w pałacach. Nie mogło ich więc zabraknąć również w zbiorach bibliotecznych rzymskiego Palazzo Madama, miejsca skupiającego ludzi sztuki i pióra. Wszystko to za sprawą wyjątkowego gospodarza pałacu. Był nim kardynał Francesco Maria Bourbon del Monte, który w 1589 roku został domownikiem rezydencji zgodnie z wolą jej właściciela, Wielkiego Księcia Toskanii, Ferdynanda I Medyceusza. Jako ambasador księcia przy Stolicy Piotrowej del Monte dbał nie tylko o kwestie dyplomatycznie, ale również pielęgnował swoją wielką pasję, jaką była sztuka. Kardynał posiadał doskonały gust, czego dowodem była tworzona przez niego kolekcja dzieł sztuki, a także świetną intuicję względem początkujących artystów, których obdarzał swoją protekcją. Jednym z jego podopiecznych pod koniec lat 90. XVI wieku stał się Michelangelo Merisi, dziś znany wszystkim jako Caravaggio.

Ottavio Leoni, Michelangelo Merisi da Caravaggio, portret artysty, Niezła Sztuka

Ottavio Leoni, Michelangelo Merisi da Caravaggio | ok. 1621, Biblioteca Marucelliana, Florencja

Awanturnik malarzem

Według najnowszych badań Caravaggio przyjechał do Rzymu około połowy lat 90. XVI wieku. Posiadał doświadczenie zdobyte w mediolańskiej pracowni Simonego Peterzano, niewykluczone również, że przez pewien czas mieszkał w Wenecji, co wpłynęło na jego świadomość artystyczną. Rzym czasów Caravaggia był miastem trudnym, pełnym skrajności, ale także potencjalnych perspektyw. Caravaggio liczył, że uda mu się zyskać przychylność jednego z wpływowych mecenasów, i tak też się stało. Dzięki podjęciu współpracy ze sprzedającym za bezcen dzieła młodych twórców Giuseppem Cesarim Caravaggio został dostrzeżony przez kardynała del Monte. Czujne oko purpurata bezbłędnie dostrzegło geniusz mediolańskiego malarza. Caravaggio został zaproszony do Palazzo Madama i objęty opieką kardynała. Oto przed malarzem hulaką, skłonnym do bijatyk i scysji, ocierającym się o kryminalny półświatek, otworzyła się zupełnie nowa perspektywa. Caravaggio zyskał szansę symbolicznego wymazania swoich grzechów poprzez sztukę, przystąpił więc do pracy.

Caravaggio, Niewierny Tomasz, Niezła Sztuka

Caravaggio, Niewierny Tomasz | ok. 1595–1596, Bildergalerie Sanssouci, Poczdam, fot. Hans Bach, dzięki uprzejmości Stiftung Preußische Schlösser und Gärten Berlin-Brandenburg

Caravaggio, Dawid z głową Goliata | ok. 1609–1610, Galeria Borghese, Rzym

Caravaggio, Narcyz | 1597–1599, Palazzo Barberini, Galleria Nazionale d’Arte Antica, Rzym

Zmaterializowana tarcza Perseusza

Około 1597 roku Caravaggio stworzył jedno z najbardziej niezwykłych dzieł w swoim dorobku – Głowę Meduzy. Zdecydował się na niezwykle oryginalne odniesienie do greckiego mitu, bo wręcz zmaterializował scenę, w której Meduza, przerażona swoim odbiciem w tarczy Perseusza, krzyczy przeraźliwie po odcięciu głowy. Zastygły grymas twarzy Meduzy niepokoi, ale jednocześnie w niezwykły sposób przyciąga uwagę. Wrzask dobiegający z rozwartych szeroko ust zdaje się niemal słyszalny. Oczy Meduzy zioną przerażeniem, a z odciętej szyi wytryskują strugi krwi. Demonicznego obrazu całości dopełnia kłębowisko węży otaczających głowę Meduzy zamiast włosów. Wiją się konwulsyjnie we wszystkich kierunkach, jakby nie pojmując zaistniałej sytuacji.

Obraz namalowany na płótnie został naklejony na wypukłą tarczę wykonaną z drewna topolowego. Jej kształt powoduje, że oglądający dzieło widz ma wrażenie, jakby postać Meduzy wyłaniała się wręcz z obrazu i przenikała do rzeczywistości. Malowidło Caravaggia zachwyca realizmem, więc przed rozpoczęciem pracy artysta musiał poczynić dokładne przygotowania. Zapewne korzystał z bogatych zbiorów kardynała, który zgodnie z ówczesną modą gromadził liczne publikacje i ryciny z przedstawieniami fauny i flory. Znany jest również przekaz o nietypowym prezencie, jaki kardynał del Monte otrzymał od zakonu jezuitów w 1599 roku. Był nim wąż indyjski (lub też jego skóra). Istnieje więc prawdopodobieństwo, że podobne obiekty trafiały do kardynalskiej kolekcji już wcześniej, co umożliwiałoby Caravaggiowi wykonywanie szkiców z natury.

Caravaggio, Meduza, Uffizi, Florencja, Włochy, Niezła Sztuka

Meduza Caravaggia na ekspozycji w Gallerie degli Uffizi, źródło: Uffizi.it

Benvenuto Cellini, Perseusz z głową Meduzy, manieryzm, rzeźba, Niezła Sztuka

Benvenuto Cellini, Perseusz z głową Meduzy | 1545–1554, Loggia dei Lanzi, Florencja

Obraz Caravaggia fascynuje nie tylko ze względu na swój niezwykły charakter, ale również na liczne niedopowiedzenia związane z jego historią. Badacze do dziś nie są jednomyślni, w jakim celu praca została zamówiona przez kardynała del Monte. Czy obraz początkowo był planowany jako obiekt mający wyłącznie wzbogacić jego prywatną kolekcję, czy też powstał z intencją jego dalszego przekazania, jak to finalnie miało miejsce? Nieznana pozostaje również sama data przekazania dzieła. Faktem jest, że w 1631 roku obraz znajdował się już we Florencji. Został podarowany przez del Montego Medyceuszom, lecz nie trafił pierwotnie do ich kolekcji malarskiej, ale do zbrojowni, gdzie traktowany był jako tarcza paradna i w takim charakterze przechowywano go aż do końca XVIII wieku. Żartobliwie uznać go więc można za medycejską egidę, doskonale wpisującą się w popularny nurt ikonograficzny przedstawień z Meduzą. Wszak blisko osiemdziesiąt lat wcześniej Kosma I Medyceusz zamówił u Benvenuto Celliniego rzeźbę z brązu przedstawiającą Perseusza dzierżącego w dłoni odciętą głowę Meduzy. Dzieło, pierwotnie interpretowane jako symbol politycznego zwycięstwa medycejskiej potęgi nad mieszczańskimi knowaniami, w czysto dosłownym ujęciu stanowi mistrzowski przykład włoskiej rzeźby manierystycznej, do dziś będąc jednym z symboli Florencji.

Zamiast zakończenia: jeszcze jedna dekapitacja

Podziwiając Głowę Meduzy we florenckiej Galerii Uffizi, warto pamiętać, że obraz nie jest jedynym ujęciem tego motywu, jaki wykonał Caravaggio. Michelangelo Merisi stworzył dwa niezwykle podobne do siebie przedstawienia mitologicznego potwora. Pierwsza wersja tego motywu, stworzona w 1596 roku nosi tytuł Medusa Murtola i znajduje się we włoskich zbiorach prywatnych.

Caravaggio, Medusa Murtola, niezła sztuka

Caravaggio, Medusa Murtola | ok. 1596, kolekcja prywatna

Caravaggio, Głowa Meduzy | ok. 1597, Gallerie degli Uffizi, Florencja

Bibliografia:
1. Kawecki W., Tajemnice Caravaggia, Kielce 2019.
2. Kubiak Z., Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 2005.
3. Parandowski J., Mitologia: wierzenia i podania Greków i Rzymian, Warszawa 1982.
4. Waźbiński Z., „Meduza” Michała Anioła da Caravaggio – manifest siedemnastowiecznego naturalizmu?, w: Sztuka a natura. Materiały XXXVIII Sesji Naukowej Stowarzyszenia Historyków Sztuki przeprowadzonej 23–25 listopada 1989 roku w Katowicach, Katowice 1991.
5. Zuffi S., Caravaggio: zbliżenia, tłum. Ł. Szulim, Warszawa 2019.

A może to Cię zainteresuje:

Info
Lista artykułów

» Maria Milanowska

Absolwentka historii sztuki, zawodowo muzealnik. Uwielbia sztukę epoki średniowiecza oraz sztukę polską drugiej połowy XIX wieku. Zakochana we Włoszech pod każdą postacią.