Św. Łucja i św. Otylia w sztuce

Ślepota tak jak inne nowotestamentowe przypadki chorób wzroku uleczone przez Chrystusa posiadała głęboki sens teologiczny. Uzdrowienie wzroku symbolizowało wewnętrzne oświecenie, bowiem Chrystus jest światłością świata, jest światłem prawdziwym ¹.

Izydor z Sewilli widział w uzdrowieniu ślepoty alegorię oświecenia człowieka, który dzięki Chrystusowi wychodzi ze śmiertelnego cienia, inni Ojcowie Kościoła m.in. św. Ireneusz i św. Augustyn interpretowali odzyskanie wzroku jako symbol zmartwychwstania kojarzonego z jasnością boskiej wspaniałości. Według św. Hildegardy z Bingen oko jest organem wrażliwym, czułym, ale potrafiącym się samooczyszczać za pomocą łez, dzięki temu usuwa ono wszelkie brudy i ciała obce. Może więc być utożsamiane z oczyszczającą się duszą, a idąc dalej z symbolem czystości.

Zarówno fizyczno-duchowy aspekt pojmowania widzenia jak i odczuwalna w poprzednich stuleciach złowroga obecność chorób oczu zyskała odbicie w kulcie patronów od schorzeń wzroku. Popularność świętych leczących rosła wraz z kolejnymi stuleciami wieków średnich, co ostatecznie doprowadziło do bogatej „specjalizacji leczniczej” patronów od chorób. Specjalizacja ta mogła wynikać z cierpień jakich święty doznał podczas męczeńskich tortur, mogła nawiązywać do chorób, które święty najczęściej uzdrawiał za życia, bądź kojarzono ją na podstawie analogii słownej między nazwą schorzenia a imieniem świętego. Największą grupę stanowili święci reprezentujący pierwszą kategorię – należący do tzw. „zranionych uzdrowicieli”, którzy leczące umiejętności zyskiwali poprzez własne doznanie bólu bądź napiętnowanie symboliczną raną.

Do zranionych uzdrowicieli należały też główne patronki od schorzeń wzroku – św. Łucja (czczona przede wszystkim na południu Europy) i św. Otylia (popularna w Europie Północnej i Środkowej).

Św. Łucja

Święta Łucja żyła na przełomie III i IV wieku w Syrakuzach. Mimo niezwykłej urody odrzucała kolejne propozycje zaręczyn. Zaś po odwiedzeniu Katanii, miejsca kultu św. Agaty, gdzie wyzdrowiała jej matka powierzyła życie Bogu, poświęcając się posłudze ubogim. Wydana rzymskiemu prefektowi Pascasiowi, poddana została licznym męczarniom, by na koniec zostać uśmierconą przez przebicie gardła mieczem. Opieka nad schorzeniami wzroku, którą roztaczała, wynikała z faktu, iż święta sama oszpeciła się wyłupiając sobie oczy. Gest ten wpisywał się w akt chrześcijańskiego odrzucenia zmysłowej urody (fizyczne piękno Łucji wzbudzało zachwyt mężczyzn i zakłócało duchową drogę, jaką wybrała w życiu). Poza tym samo imię Łucja wywodzące się ze słowa lux (światło) jednoznacznie wiązało się z jej patronatem.

Św. Otylia

Zupełnie inne powody wpłynęły na patronat świętej Otylii, która przyszła na świat w VII wieku, jako córka księcia Alzacji Adalryka i księżnej Persindy. Urodziła się niewidoma. Książę widząc w tym znak gniewu bożego rozkazał ją uśmiercić, jednak przed okrutnym wyrokiem Otylię uratowała matka. Przez krótki czas ukrywała chore dziecko, później zaś natchniona Duchem Świętym oddała je pobożnej służącej. Chcąc zabezpieczyć życie dziewczynki kobieta powierzyła wkrótce dziecko opactwu w Balma. Tam, po chrzcie przyjętym z rąk biskupa Erharda Otylia odzyskała wzrok. Uzdrowiona nadal żyła w klasztorze pomagając chorym. Dopiero po kilku latach postanowiła wrócić do rodzinnego domu. Pogodziła się z ojcem i uprosiła o fundację klasztoru w Hohenburgu, gdzie wkrótce zamieszkała, a w 720 roku zmarła.

Dla obu świętych najważniejszym i natychmiast rozpoznawalnym atrybutem są oczy – jako znak dobrowolnie wybranego męczeństwa (św. Łucja) lub symbol pierwotnej, pogańskiej ciemności usuniętej za pomocą chrztu (św. Otylia).

W przypadku przedstawień św. Łucji oczy stają się fantazyjnym tworem, owocem zawieszonym na wytwornej, delikatnej gałęzi bądź zastępnikiem eucharystii umieszczonym na półmisku, paterze czy w kielichu. Doskonałym przykładem powyższej ikonografii jest obraz Francesco del Cosy (XV w.), na którym Łucja – młoda kobieta, ubrana w wykwintny strój wyrafinowanym gestem prezentuje tajemną roślinę z „ocznym kwiatem”.

Drugą formę atrybutu Łucji mógł stanowić półmisek ze spoczywającymi na nim oczami! Na XV-wiecznym obrazie Carlo Crivellego taki właśnie talerz czy też półmisek znajduje się w lewej dłoni świętej. Jeszcze mocniej i intensywniej atrybut ów oddziaływuje w pięknym, XVII-wiecznym nokturnowym dziele hiszpańskiego malarza Francisco Zurbarána. Artysta „wydobywa” z tajemnego mroku postać świętej, ubraną w suknię, falbaniasty gorset, nazbyt ostentacyjny perłowy naszyjnik i koronę z żywych kwiatów nasuwającą skojarzenia z „kwietnymi martwymi naturami”.

Święta trzyma w lewej dłoni palmę męczeństwa. W prawej zaś prezentuje cynowy talerz na którym widnieją oczy wraz z powiekami. Sama święta spogląda w bok z pewną wyniosłością, prawdą ukrytą w chłodnym zdystansowanym spojrzeniu. Z kolei oczy – spoczywające na półmisku niczym owoce – zerkają bezpośrednio na nas, są uporczywe i bezlitosne…

Ów surrealistyczny atrybut w formie półmiska czy patery z oczami przypominający lustro z odbijającą się w nim twarzą karze zwrócić uwagę na jeszcze jeden aspekt, wiarę w tzw. magiczne zwierciadło. Miało ono działać leczniczo na patrzących i uwalniać od chorób oraz bólu głowy. W rękopisie wrocławskim z 1574 roku zachowała się formuła liturgicznego poświęcenia takiego lustra, które zalecano wykonywać w Środę Popielcową. Brzmi ona następująco: „Wszechmogący wieczny Boże racz pobłogosławić to lustro, aby, ktokolwiek z wiernych na to właśnie lustro popatrzy i twoje imię święte przywoła, a w słowach tych świętych pokładał będzie nadzieję i w ciebie mocno wierzył, uwolniony został zupełnie od wszelakiej choroby i bólu oczu i ślepoty, a również od więzów i pokus diabelskich oswobodzony został”.

Poświęcone lustro nabiera cech magicznych, a kuracja opiera się na połączeniu leczniczego środka naturalnego z pozaziemskimi mocami, co potwierdza wielowiekowy, kulturowy odbiór zwierciadła, jako obiektu w którym „odbija się świat realny i stwarza świat nadrealny”. Tak pojęte zwierciadło przemienia się w obiekt chroniący przed tzw. „złym spojrzeniem”, uwalnia od niego i broni, wspierane świętymi siłami.

Św. Otylię ukazywano w skromniejszym uniformie mniszego stroju, z Biblią w dłoniach, na której spoczywały spoglądające oczy. Tego typu ujęcie spotykamy m.in. w kwaterze Ołtarza Słodowników z kościoła p.w. św. Mikołaja w Elblągu (pocz. XVI w.) czy na predelli ołtarza Jodocusa Krella (XV w.) z kościoła p.w. św. Wawrzyńca w Norymberdze. Pewnym przełamaniem schematu jest XVIII-wieczna rzeźba ołtarzowa z niemieckiego kościoła pielgrzymkowego w Gößweinstein. Św. Otylia prezentuje tam otwartą księgę, a jej święta treść zdominował „oczny ornament”, który w całości wypełnia jej karty.