Paul Signac „Opus 217” (Portret Félixa Fénéona)

Paul Signac, Opus 217 (Portret Félixa Fénéona), 1890
olej, płótno, 73,5 × 92,5 cm
Museum of Modern Art, Nowy Jork

Paul Signac, Opus 217. Against the Enamel of a Background Rhythmic with Beats and Angles | 1890, Museum of Modern Art, Nowy Jork

Ubrany w długi płaszcz mężczyzna z kozią bródką, cylindrem, laską w jednej dłoni i kwiatem o geometrycznym kształcie w drugiej, a za nim wirujące tło niczym w zabawkowym kalejdoskopie. Kolorowe wzory, linie, półkola, zygzaki, gwiazdy i koła przypominające planety składają się na niesamowity, magiczny efekt. Mężczyzna na obrazie przypomina czarodzieja, który właśnie wyciągnął z kapelusza szaro-różowy kwiat. To jednak nie magika namalował Paul Signac, autor tego obrazu. Kim był więc ten dandys z kozią bródką? To krytyk sztuki Félix Fénéon.

Félix jako krytyk sztuki i pisarz

Chociaż trudno w to uwierzyć, Félix Fénéon przez wiele lat swojego życia nie miał nic wspólnego ze sztuką. Urodził się 1861 roku w Turynie, jednak większą część swojego dzieciństwa spędził we Francji. Jego ojciec był komiwojażerem, a on sam po skończeniu dwudziestu lat przeniósł się do Paryża, gdzie w Ministerstwie Wojny przepracował aż trzynaście lat jako urzędnik¹. Równolegle intensywnie uczestniczył w paryskim życiu artystycznym. Był współautorem trzech czasopism: „La Libre Revue”, „La Revue Indépendante” oraz „La Cravache”. Uprawiał krytykę artystyczną, a także pisał eseje o literaturze i polityce do kilkunastu innych gazet i czasopism². Fénéon jest jednak najbardziej znany ze swojej recenzji ósmej i ostatniej wystawy impresjonistów, w której ukuł termin „neoimpresjonizm”³, próbując opisać nowy kierunek w sztuce. To on pierwszy zdefiniował także technikę pointylizmu zapoczątkowaną przez Georgesa Seurata i gorąco kibicował artystom, którzy szli w tym nowo odkrytym artystycznym kierunku, prócz Seurata takim jak Paul Signac, Camille Pissarro i inni. Gdy Seurat zmarł przedwcześnie w 1891 roku, Fénéon poświęcił wiele lat na szczegółowe skatalogowanie jego dzieł i umieszczenie ich w najważniejszych francuskich muzeach⁴.

Georges Seurat, Niedzielne popołudnie na wyspie Grand Jatte | 1884–1886, Art Institute of Chicago

Gdy w 1894 roku Fénéon stracił pracę w Ministerstwie Wojny, został sekretarzem, a w 1896 roku redaktorem naczelnym w prestiżowym czasopiśmie „La Revue Blanche”, które wydawał Thadée Natanson, mąż Misi Natanson (później Sert), z domu Godebskiej, córki polskiego rzeźbiarza Cypriana Godebskiego.

Felix Vallotton, Félix Fénéon at „La Revue blanche” | 1896, kolekcja prywatna

I Misia, i Thadée byli zaangażowanymi w życie artystyczne Paryża protektorami artystów, a sama Misia była ukochaną modelką wielu malarzy – Henriego de Toulouse-Lautreca i Pierre-Auguste’a Renoira czy nabistów: Pierre’a Bonnarda, Édouarda Vuillarda i Félixa Vallatona. Nabistów cenił sobie także Félix Fénéon. Gdy w 1906 roku objął posadę w słynnej Galerie Bernheim-Jeune, to właśnie nabistom zorganizował wiele wystaw. W galerii pracował aż do emerytury, na którą przeszedł w 1924 roku⁵.

Félix jako anarchista-wywrotowiec

Przypomnijmy pewien fakt z życia Félixa. Przez trzynaście lat pracował jako urzędnik w Ministerstwie Wojny, wspinając się po drabinie urzędniczej, będąc modelowym pracownikiem. A jednak 25 kwietnia 1894 roku Fénéona aresztowano w związku z serią… zamachów bombowych. Tak, tak, ten paryski urzędnik, po godzinach parający się sztuką, pozostał w więzieniu przez kolejne trzy miesiące aż do procesu, zwanego procesem trzydziestu.

Félix Fénéon, fot. Alphonse Bertillon | 1894–1895, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork

Fénéon stanął przed sądem razem z dwudziestoma dziewięcioma anarchistami. Rodzący się pod koniec XIX wieku anarchizm był odpowiedzią na przemiany społeczno-polityczne i nierówności ekonomiczne spowodowane rewolucją przemysłową. Anarchiści byli przeciwni rządowi, klerowi, burżuazji, kapitalizmowi, nacjonalizmowi i kolonializmowi, odrzucając wszelkie formy kontroli⁶. Anarchistyczne sympatie były popularne w środowisku artystycznym, w którym obracał się Fénéon. W późniejszym życiu on sam definiował się jako komunista. Wszystkich oskarżonych w procesie trzydziestu uniewinniono.

Félix Vallotton, Atak | 1893, Museum of Modern Art, Nowy Jork

Félix jako kolekcjoner

Fénéon zaczął kolekcjonować dzieła sztuki jeszcze w trakcie swojej pracy w Ministerstwie Wojny w latach 80. XIX wieku i kontynuował przez kolejne prawie pięćdziesiąt lat⁷. Félix nie pochodził z bogatej rodziny i nie miał majątku, który mógłby inwestować w dzieła sztuki. Jego ogromna kolekcja powstała głównie dzięki jemu wybitnemu oku. Ten szósty zmysł pozwalał mu na pozyskiwanie dzieł artystów, zanim stali się oni znani⁸. W jego ogromnej kolekcji znajdowały się dzieła Seurata, Signaca, Pissarra, Bonnarda, Vuillarda, Vallottona, Matisse’a, Raoula Dufy’ego, Modiglianiego oraz Maxa Ernsta⁹.

Henri Matisse, Czytająca dziewczynka | 1905–1906, Museum of Modern Art, Nowy Jork

Amedeo Modigliani, Jeanne Hébuterne w żółtym swetrze | 1918–1919, Solomon R. Guggenheim Museum, Nowy Jork

Co najważniejsze jednak, Félix Fénéon był jednym z pierwszych europejskich kolekcjonerów zbierających sztukę z Afryki, Oceanii i obydwu Ameryk. Pierwsze obiekty znalazły się w jego kolekcji prawdopodobnie w 1904 roku, a więc przed tym, jak sztuką z innych kontynentów zainteresowali się Picasso czy Matisse¹⁰. Jako zagorzały przeciwnik kolonializmu Fénéon był także pierwszym, który postulował zwracanie zagrabionych przez państwa europejskie w koloniach obiektów archeologicznych i dzieł sztuki krajom, z których pochodziły.

Jako antysystemowiec nigdy nie chciał przekazać swojej kolekcji żadnemu muzeum. Pod koniec życia sprzedał wiele dzieł na kilku aukcjach, dzięki czemu wraz z żoną komfortowo żyli aż do śmierci. Félix zmarł w 1944 roku, a Fanny dwa lata później¹¹.

Félix i Fanny Fénéon w ich mieszkaniu | ok. 1924–1926, The Hilla von Rebay Foundation Archives, Nowy Jork

Dekoracyjny Félix

To właśnie ten człowiek o tak wielu obliczach zafascynował Paula Signaca na tyle, że stworzył jeden z najoryginalniejszych portretów w historii sztuki. Portret, który enigmatycznie nazywa się: Opus 217. Sur l’émail d’un fond rythmique des mesures et d’angles, de tons et des teintes, portrait de M. Félix Fénéon en 1890, czyli Opus 217. Na tle emalii tła rytmicznego z taktami, kątami, tonami i odcieniami, portret pana Féliksa Fénéona w 1890. Ich znajomość rozpoczęła się w 1884 roku, gdy obydwaj byli jeszcze dość młodzi. Obracając się w tych samych kręgach, mieli sporo okazji do rozmów i wymiany myśli.

Georges Seurat, Portret Paula Signaca | 1890, prywatna kolekcja

List, który Paul Signac napisał do Félixa Fénéona | 1890, Institut national d’histoire de l’art, Paris

I Signac, i Fénéon byli zafascynowani ówczesnymi teoriami koloru, między innymi autorstwa chemika Michela Eugène’a Chevreula, czy ich wspólnego znajomego, matematyka Charlesa Henry’ego. To właśnie ich dzieła o długich, skomplikowanych tytułach zainspirowały Paula Signaca do nadania obrazowi takiego dziwacznego, żartobliwego tytułu. O samym zresztą Charlesie Henrym Félix kpiarsko wypowiadał się, że chciałby „[…] zredukować obrazy Degasa do matematycznych równań”¹². Jak stwierdził Fénéon w jednym z listów do Signaca, kolorystyczne teorie Henry’ego zbyt naukowo próbowały opisać neoimpresjonistyczną technikę pointylizmu, chociaż warto zaznaczyć, że jego pisma wpłynęły na innych teoretyków koloru ważnych dla twórczości neoimpresjonistów.

Podczas jednej z takich listownych wymian na temat teorii kolorów, Félix Fénéon wysłał Paulowi Signacowi jego biografię, którą sam napisał. Zachwycony tym malarz złożył krytykowi propozycję: „Mam zamiar namalować portret tej zimy – naturalnej wielkości biografię Félixa Fénéona. Co sądzisz?”¹³. Z właściwą sobie swadą Fénéon odpisał: „[…] nie miałbym nic przeciwko, aby uwiecznić ją dla muzeów przyszłości […]”¹⁴. List z zaproszeniem na pozowanie Signac napisał kolorowymi kredkami – żółtą, która stopniowo zmieniała się w pomarańczową, a potem w czerwoną, fioletową, niebieską i zieloną. To listowna zapowiedź kolorów, które miały się znaleźć na obrazie!

Signac kazał przyjść Fénéonowi w żółtym płaszczu, w którym uchwycił jego smukłą sylwetkę na obrazie. Malarz wykonał zaledwie trzy szkice do obrazu¹⁵, dlatego Félix nie napozował się za bardzo. Trochę więcej czasu poświęcił za to Signac przyprawiającemu o zawrót głowy tłu. Inspirując się teoriami Charlesa Henry’ego, stworzył „samonapędzającą się energię arabeski”¹⁶. Podobnie jak sylwetkę krytyka, także ornamentalne zawijasy, spirale i zygzaki artysta namalował w technice pointylizmu. Jednak drobne regularne plamki koloru są tutaj nakładane bardziej w formie prostokątnych pociągnięć pędzla niż okrągłych kropek.

Paul Signac, szkic do obraz Opus 217. Against the Enamel of a Background Rhythmic with Beats and Angles | 1890, kolekcja prywatna

Paul Signac, studium do obrazu Opus 217… | 1890–1891, kolekcja prywatna

Motyw z japońskiego kimona, ok. 1866–1880, prywatna kolekcja, fot. Autojauneblog.fr

Dominującemu kolorowi – czy to czerwonemu, niebieskiemu, czy fioletowemu – towarzyszą także plamy barwne w innych kolorach. Przy spoglądaniu na obraz z odpowiedniej odległości mamy wrażenie unikatowej świetlistości płótna, właśnie dzięki tym barwnym dodatkom do koloru głównego. „To nie będzie zwyczajny portret”¹⁷ – zapowiadał Signac w liście do Fénéona i miał rację – „lecz z dbałością skomponowany obraz z dokładnie zaaranżowanymi kolorami i liniami […]. Dekoracyjny Félix, wchodzący z kapeluszem lub kwiatem w dłoni”¹⁸.

Podziw dla krytyka, przyjaciela, który pomógł mu w karierze i osiągnięciu sukcesu, jest widoczny w każdym pociągnięciu pędzla na tym obrazie – obrazie-symbolu neoimpresjonizmu.

W polskich zbiorach również możemy podziwiać dzieła Signaca na ekspozycji w Muzeum Pałac Herbsta (Oddział Muzeum Sztuki w Łodzi) czy w Muzeum Narodowym w Warszawie.

Paul Signac, Widok Złotego Rogu w Konstantynopolu | 1907, Muzeum Pałac Herbsta (Oddział Muzeum Sztuki w Łodzi)

Paul Signac, Antibes – Ranek | 1914, Muzeum Narodowe w Warszawie

Bibliografia:
1. Figura S., Cahn I., Peltier P., Félix Fénéon. The Anarchist and The Avant-Garde, Nowy Jork 2020.

• Info
• Lista artykułów

» Michalina Peruga

Absolwentka historii sztuki na Uniwersytecie Warszawskim i filmoznawstwa na Uniwersytecie Łódzkim. Uwielbia twórczość Alfreda Hitchcocka, film noir, malarstwo średniowieczne i sztukę włoskiego renesansu. Fascynuje ją faktura obrazu – dlatego wszystkie dzieła ogląda z nosem przy podobraziu (stresując tym muzealnych pracowników). Niejeden alarm udało jej się uruchomić w ten sposób. Niechcący oczywiście.

• Gdy nie politykuję, maluję. Winston Churchill jako artysta - 4 sierpnia 2023
• Suzanne Valadon. Modelka, która została malarką - 16 września 2022
• Sofonisba Anguissola „Gra w szachy” - 6 czerwca 2022
• Paul Signac „Opus 217” (Portret Félixa Fénéona) - 29 kwietnia 2022
• Ostatnie obrazy genialnych artystów - 6 lutego 2022
• Czy można powąchać obraz? Zapach w sztuce - 29 sierpnia 2021
• Sandro Botticelli „Portret Simonetty Vespucci jako nimfy” - 20 sierpnia 2021
• Zdrada inspiracją dla sztuki – historia Louise Bourgeois - 6 lipca 2021
• Lucas Cranach starszy „Madonna pod jodłami” - 21 lutego 2021
• Kordegarda, na straży sztuki - 10 grudnia 2020