Olga Boznańska „Portret Anny Saryusz Zaleskiej”

Olga Boznańska, Portret Anny Saryusz Zaleskiej, 1899
olej, tektura, 68 × 64 cm,
Muzeum Narodowe w Warszawie

Olga Boznańska, Portret Anny Saryusz Zaleskiej | 1899, Muzeum Narodowe w Warszawie

Najprawdopodobniej był rok 1897. Maria Konopnicka stanęła przed obiektywem aparatu Leopolda Budego prowadzącego na co dzień cenione atelier w Grazu. Pisarka zawitała do pracowni w ciemnej pelerynie z wydatnym kołnierzem, zdając sobie zapewne sprawę, że doskonale wypadnie ona w kontraście do jasnej cery literacki o szerokiej szczęce. Tradycyjnie towarzyszyły jej tkwiące na nosie okulary.

Portret Marii Konopnickiej, źródło: Biblioteka Narodowa, Polona.pl

Włosy Konopnickiej są starannie upięte pod kapeluszem, choć kilka krnąbrnych pasemek wystaje spod ronda. Wiele lat później jedna z odbitek na papierze albuminowym znajdzie się w kolekcji Biblioteki Narodowej¹. Trafi także do zbiorowej świadomości pokoleń Polek i Polaków czytających utwory wielkiej pozytywistki.

Niebezpieczne związki

Nie wszystkie osoby przedstawione na portretach Olgi Boznańskiej udało się zidentyfikować. Często pozostają tajemniczymi bytami, bez imienia i nazwiska, wiodącymi senne egzystencje malarskich bohaterów. Wśród historyków sztuki pokusa przypisania nazwiska do modela jest jednak wielka.

Olga Boznańska w monachijskiej pracowni | ok. 1898, ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie

Portret kobiety namalowany przez Boznańską w 1899 roku wydawał się przedstawiać kogoś znajomego. Muzealnicy mogli połączyć więc szeroką szczękę, wąskie usta, charakterystyczne binokle i wysoko upięte włosy modelki z fotografią datowaną na raptem dwa lata wcześniej. Trudno nie dostrzec pewnego podobieństwa między osobą na zdjęciu a bohaterką obrazu. Portret podpisano więc: „Maria Konopnicka”.

Tym tropem poszła monografistka artystki Helena Blumówna. Wydając w 1960 roku katalog prac Boznańskiej, pod numerem 50 umieszcza Portret Marii Konopnickiej², który opisuje jako:

„Półpostać młodej kobiety w czarnej sukni, siedzącej na wprost w fotelu z założonymi rękami, opartej prawym łokciem o płytę stołu. Tło jasnoszare”³.

Opis w kilku miejscach podejrzanie rozbieżny wobec dzieła, bo przecież kobieta nie wygląda na „młodą”, a „jasnoszara” jest tylko smuga. Czy możliwe zatem, że mówimy o innym obrazie? Blumówna podaje wymiary tektury: 68 × 64 cm, a zatem – co do centymetra wszystko się zgadza. Sygnatura umieszczona w prawym górnym rogu „Olga Boznańska / 99” również.

Gdyby jednak i to nie dawało komuś spokoju – wśród czarno-białych reprodukcji umieszczonych w publikacji z 1960 roku znajdziemy warszawski portret opisany jako wizerunek „Marii Konopnickiej”. Kiedy wczesną wiosną 1962 roku w Muzeum Mazurskim w Olsztynie organizowano pokaz prac Boznańskiej na co dzień znajdujących się w warszawskim Narodowym, nie ujęto w katalogu ani portretu Konopnickiej, ani żadnego innego datowanego na 1899 roku o wymiarach odpowiadających interesującej nas pracy⁴. Czyżby więc ktoś nabrał podejrzeń co do słuszności rozpoznania modelki? A może nie wysłano go na olsztyńską wystawę z innych powodów? Tego raczej już rozstrzygnąć nie sposób.

Olga Boznańska, Portret kobiety w niebieskiej bluzce | 1899, Muzeum Narodowe w Warszawie

Ewidentnie jednak Blumównę musiały najść wątpliwości, skoro w kolejnej monografii poświęconej malarce żadna Maria Konopnicka się już nie pojawiła⁵. Autorka opisuje co prawda Portret kobiety w niebieskiej bluzce, który przez niektórych badaczy był wiązany z naszym obrazem⁶, ale: po pierwsze, bluzka jest czarna, granaty pojawiają się w partii podłokietnika i tła, po wtóre Kobieta w niebieskiej bluzce ma zupełnie inne wymiary. Zwykło się więc nadal myśleć o obrazie z kolekcji warszawskiego Muzeum Narodowego jako portrecie autorki Roty⁷. Związek malarstwa z utrwaloną w społecznej świadomości fotografią okazał się tym razem bardzo niebezpieczny.

Rachunki i prawdopodobieństwa

Hipotetyczny seans portretowy urządzony przez Boznańską poczytnej pisarce był sytuacją zdecydowanie prawdopodobną. Za sztalugą artystki zasiadali wielcy twórcy i twórczynie, dość wspomnieć, że malarka portretowała noblistę Henryka Sienkiewicza, literatkę i tłumaczkę Julię Rylską, a nawet Stanisława Wyspiańskiego, choć z tym ostatnim sprawa również nie wydaje się tak oczywista.

Olga Boznańska, Portret Henryka Sienkiewicza | 1913, Muzeum Narodowe w Krakowie, Zbiory.mnk.pl/pl/wyniki-wyszukiwania/katalog/55618

Olga Boznańska, Portret Julii Rylskiej | ok. 1930, Muzeum Narodowe w Warszawie

Olga Boznańska, Portret Stanisława Wyspiańskiego | 1905, Muzeum im. prof. Stanisława Fischera w Bochni

Portret namalowany farbą olejną na płótnie około 1905 roku, znajdujący się dziś w Bochni, wcześniej był częścią kolekcji zaprzyjaźnionego z Boznańską malarza Marcina Samlickiego. Reprodukowano go w miriadach egzemplarzy, nieodmiennie jako Portret Stanisława Wyspiańskiego. W 2014 roku pojawiło się jednak stwierdzenie, że „jest to mało prawdopodobne, ponieważ Boznańska, według relacji jej przyjaciółki, Janiny Getterowej, nie lubiła artysty”⁸. Jak przyznają autorzy katalogu, przezornie tytułujący bocheński obraz jako Portret mężczyzny: „Wzajemna relacja artystów wymaga jednak dalszych badań”⁹.

Tektura za oceanem

W 1984 roku sale Institute of Arts w Detroit zapełniły się gośćmi. Przy wtórze politycznych fanfar otwierano wystawę Symbolism in Polish Paintings 1890–1914. Na ścianach zawisły najchlubniejsze osiągnięcia młodopolskiej sztuki, wśród nich portret kobiecy autorstwa Olgi Boznańskiej z 1899 roku. Nikt nie myślał już o nim jako wizerunku Marii Konopnickiej. W katalogu opisany jest jako wizerunek Anny Sariusz[!]-Zaleskiej¹⁰. Trudno powiedzieć, czy tożsamość modelki ustalono podczas przygotowań do wystawy. W żadnym wcześniejszym tekście nie udało mi się znaleźć przypisania rysów twarzy damy w okularach Annie Saryusz-Zaleskiej, szkolnej przyjaciółce Olgi Boznańskiej¹¹.

Anna Saryusz Zaleska, Róże | ok. 1880–1863, kolekcja prywatna

Anna Saryusz-Zaleska malowała przede wszystkim rośliny. Na rynku antykwarycznym pojawiła się w 2021 roku pochodząca z kolekcji spadkobierców artystki malowana olejno na płótnie kompozycja W ogródku. Rok temu natomiast w ofercie jednego z domów aukcyjnych pojawiły się Białe róże, interesujące studium ukazujące malarską wrażliwość artystyczną pokrewną stylowi Boznańskiej.

Interes psychologiczny

W połowie lat 90. XX wieku dama w okularach została doceniona. Jej portret zawisł na stałej ekspozycji Muzeum Narodowego w Warszawie, a towarzysząca wystawie publikacja informowała, że wizerunek przedstawia Annę Saryusz-Zaleską¹². Jak widać, podtrzymano ustalenia katalogu z Detroit, choć zmieniła się forma pisowni nazwiska. W nocie o obrazie znalazła się nawet informacja, że wizerunek „wydają się przepełniać serdeczne uczucia”¹³. To uwiarygodnia tezę, że sportretowana została zaprzyjaźniona malarka, a nie pisarka. Takie rozpoznanie bohaterki obrazu podtrzymywane jest do dziś:

„Boznańska w mistrzowski sposób zapisała więź, jaka musiała istnieć pomiędzy malarką i modelką, kierując uwagę widza na oczy i dłonie portretowanej”¹⁴.

Już w 1912 roku lwowski recenzent zaznaczał jednak, że:

„Poza wielkim interesem psychologicznym, który wzbudza subtelna ta sztuka, trzeba także podziwiać przepiękną formę malarską, pełne wyrazu akordy i wyrafinowanie tonów”¹⁵.

Ta muzyczna metaforyka nie powinna nas dziwić. To nie tylko wypadkowa poetyki ówczesnej krytyki artystycznej, ale również poglądów samej Boznańskiej.

„Swoją twórczość, jak wielu artystów czasów modernizmu, porównywała Boznańska z muzyką, w przeświadczeniu, że kluczem malarstwa jest gama barwna. Stosowane przez nią tonacje były ściszone; w wielu przypadkach wchodziły w grę półtony, odważane z wyjątkową wrażliwością”¹⁶.

Olga Boznańska w pracowni przy Boulevard Montparnasse 49 w Paryżu | ok. 1900, Muzeum Narodowe w Krakowie

A o subtelności opalizującej palety malarki napisano całe tomy, choć bodaj żadne stwierdzenie komentatorów nie oddaje estetycznych zalet tego malarstwa. Portret Anny Saryusz Zaleskiej – jak inne dzieła malowane przez Boznańską około 1900 roku – cechuje „żywa, choć ostrożna, raczej swobodna faktura”¹⁷, i także w tym przypadku widzów „malarstwo to urzeka szlachetnością koloru. Obchodziło się bez linii, bez konturu, poprzestając na samej masie barwnej”¹⁸, co doskonale widać w zestawieniu z innymi obrazami artystki powstającymi na przełomie wieków.

Olga Boznańska, Portret Elzy Krausowej | 1912, Muzeum Narodowe w Krakowie

Olga Boznańska, Portret pani Buyko | ok. 1907, Muzeum Narodowe w Warszawie

Dzieło – choć szczególne – doskonale wpisuje się w estetykę Olgi Boznańskiej i stosowane przez nią rozwiązania kompozycyjne. Odsunięcie bohaterki na lewo od osi obrazu znajdziemy w licznych wizerunkach powstałych nie tylko około 1900 roku, by wspomnieć wspaniały Portret pani Buyko – notabene także łączący głębokie czernie ze smugami błękitu – czy wizerunek Elzy z Sarów Krauzowej, z kolekcji krakowskiego Muzeum Narodowego.

Olga Boznańska, Portret Władysława Chmielarczyka | 1907, Muzeum Narodowe w Krakowie

Analogiczny układ rąk modela, z dłońmi o palcach delikatnie splecionych na podołku, odnajdziemy także w portrecie Władysława Chmielarczyka ze zbiorów krakowskich oraz bardzo późnym konterfekcie pani Drzewieckiej. Najbliższą analogią wydaje się jednak portret innej malarki – Marii Koźniewskiej-Kalinowskiej w szafirowej bluzce. Czy podobieństwo formalne i powinowactwa kolorystyczne wizerunków obu malarek stanowi argument na korzyść uznania modelki za Saryusz-Zaleską, a nie Konopnicką? Raczej wątpię, ale oba są wyjątkowo piękne. Z końcem lata 2019 roku portret damy w okularach znów powędrował za ocean. Tym razem do São Paulo, gdzie eksponowany był na wystawie Histories of women¹⁹. Jednak podróż do Ameryki nie stała się rewolucją w badaniach nad obrazem.

Olga Boznańska, Portret Marii Koźniewskiej-Kalinowskiej | 1903, Muzeum Okręgowe w Toruniu

Pasy, szkice, Maria Konopnicka

Portret rozpoznany dziś jako wizerunek Anny Saryusz-Zaleskiej znalazł się w kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie w 1948 roku²⁰. Instytucja nabyła go od niejakiej Czernic-Żalińskiej, sygnującej się inicjałem imienia W. ²¹. Kolekcjonerka sprzedała muzeum kilka bardzo cennych obiektów, między innymi pastelowy portret polskiej arystokratki zgilotynowanej podczas Rewolucji Francuskiej – Rozalii z Chodkiewiczów Lubomirskiej, rysunki tuszem i ołówkowe szkice Witolda Wojtkiewicza, osiemnastowieczny jedwabny pas kontuszowy oraz – malowany przez Marię Dulębiankę portret… Marii Konopnickiej.

Maria Dulębianka, Portret Marii Konopnickiej | przed 1896, Muzeum Narodowe w Warszawie

Czy to właśnie przez wizerunek malowany ręką Dulębianki muzealnicy identyfikowali bohaterkę obrazu Boznańskiej jako Konopnicką? Byłby to świetny argument podtrzymujący tę tezę. Być może sama Czernic-Żalińska w obrazie Boznańskiej widziała postać pisarki?

Maria Dulębianka, Portret Marii Konopnickiej | ok. 1910, Muzeum Marii Konopnickiej w Żarnowcu

Wielka nieobecna

Ciekawi mnie, dlaczego Portret Anny Saryusz Zaleskiej nie wszedł do kanonu najchętniej eksponowanych portretów malowanych przez Olgę Boznańską. Z pewnością nie ustępuje szlachetnością warsztatu, sugestywnością nastroju ani wirtuozerią kolorytu innym arcydziełom. Wizerunek szkolnej koleżanki nie był eksponowany na monograficznej wystawie artystki w Legnicy w 2001 roku²² ani w Stalowej Woli dwa lata później²³, nie był także bohaterem wielkich wystaw w Krakowie w 2014 roku i Warszawie rok później²⁴. Być może czas dobyć z magazynowych czeluści niedocenione arcydzieło.

Olga Boznańska w pracowni w domu rodzinnym

Nawet jeśli na przestrzeni dekad portret przechodził z rąk do rąk, a przypuszczenia co do tożsamości modelki ewoluowały, to jedno wydaje się niezmienne. Mieczysław Treter określił Boznańską słowami „wytworna malarka”²⁵ i po upływie niemal stulecia nie straciło to na aktualności.

Bibliografia:
1. Blumówna H., Olga Boznańska. Katalog wystawy, Kraków 1960.
2. Bobrowska E., Kozakiewicz-Zaucha U., Olga Boznańska, Kraków 2014.
3. Dobrowolski T., Malarstwo polskie ostatnich dwustu lat, Wrocław 1976.
4. Galeria malarstwa polskiego, red. E. Charazińska, Warszawa 1995.
5. Gradowska A., Olga Boznańska. Katalog wystawy, Olsztyn 1962.
6. Król A., Olga Boznańska. Malarstwo, Legnica 2001.
7. Król A., Olga Boznańska – malarstwo. Portrety, wnętrza, pejzaże, Stalowa Wola 2003.
8. Portret Anny Saryusz Zaleskiej, https://cyfrowe.mnw.art.pl/pl/katalog/509574.
9. Treter M., Najnowsze malarstwo polskie w Galerii Miejskiej we Lwowie, Lwów 1912.
10. Treter M., Rozwój sztuki polskiej 1863–1930, Warszawa 1932.
11. Symbolism in Polish Paintings 1890–1914, The Detroit Institute of Arts, Detroit 1984.

• Info
• Lista artykułów

» Paweł Bień

Urodzony w 1994 roku, poeta, historyk sztuki, kulturoznawca. Absolwent Międzyobszarowych Indywidualnych Studiów Humanistycznych i Społecznych (MISH) na uniwersytetach Wrocławskim i Warszawskim. Pracownik Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina i Muzeum Narodowego w Warszawie. Autor książki poetyckiej „Światłoczułość” (Łódź 2021).

• Witold Wojtkiewicz „Portret Lizy Pareńskiej” - 15 marca 2024
• Stanisław Masłowski „Wschód księżyca” - 1 marca 2024
• Deszcz nad Como. Lombardzkie wojaże - 8 grudnia 2023
• Księżniczka na Parnasie. Bożki słowiańskie Zofii Stryjeńskiej - 17 września 2023
• Giovanni Francesco Penni zw. il Fattore „Święta Rodzina ze św. Janem Chrzcicielem i św. Katarzyną Aleksandryjską” - 7 września 2023
• Paris Bordone „Wenus i Amor” - 28 sierpnia 2023
• Co słychać u Vermeera? - 8 sierpnia 2023
• Rafał Malczewski „Rurociąg w polu” - 20 lipca 2023
• Alfons Karpiński „Jane z japońską laleczką” - 4 lipca 2023
• Wiedeńskie wojaże - 21 kwietnia 2023