„Boska Sarah” (La divine Sarah), „złoty głos” (Le voix d’or) – w taki sposób określano na sześciu kontynentach aktorkę Sarę Bernhardt. Ekscytowano się tym, że spała w trumnie, mieszkała z pumą i stadem innych egzotycznych zwierząt, latała balonami i miała ponad tysiąc kochanków. Była pierwszą aktorką, która osiągnęła status globalnej gwiazdy, i wzbudzała emocje nie mniejsze, niż kilkadziesiąt lat później zespół The Beatles.
Budowana na skandalach i ekscentrycznych pomysłach kariera trwała ponad 60 lat i przypadała na okres drugiej połowy XIX wieku i fin de siècle’u. Co najbardziej zadziwiające, miarą wielkości Sary Bernhardt nie było bogactwo, ale niezależność i wolność, jakich nigdy nie udało się osiągnąć największym aktorkom nawet w XX wieku.
Félix Nadar Sarah Bernhardt | 1864, źródło: Wikipedia.org
Dzieciństwo Sary, dziewczynki drobnej i chorowitej, nie zapowiadało wspaniałej przyszłości. Rosine Henriette Bernardt (innej pisowni nazwiska zaczęła używać w trakcie kariery aktorskiej) urodziła się 22 października 1844 roku w Paryżu. Jej matka – urodzona w Holandii Żydówka Julie Bernardt (1821-1876) – była ekskluzywną paryską prostytutką, świadczącą usługi najznamienitszym arystokratom. Córeczka zaraz po narodzinach została oddana pod opiekę mamki w dalekiej Bretanii, gdzie dorastała, tęskniąc za matką.
Mała Sarah Bernhardt z matką / © Collection Roger-Viollet / Roger-Viollet
Od wczesnych lat dziecięcych dziewczynka marzyła o czułości i bliskości matki; ta jednak nigdy nie była w stanie zaspokoić emocjonalnych potrzeb delikatnego i słabego dziecka. Po kilkunastomiesięcznym pobycie u sióstr zakonnych, Sarah, już jako nastolatka, została wreszcie zabrana przez matkę do Paryża, gdzie jako młoda dziewczyna zaczęła świadczyć usługi seksualne klientom matki i ciotki. Była ładna, chociaż słaba i bardzo niestabilna emocjonalnie – przejawiała skłonności do ataków histerii i teatralnych zachowań. Jako piętnastolatka, czując, że jej życie będzie krótkie, uprosiła matkę o zakup trumny z różanego drzewa, w której sypiała albo odpoczywała. Nawyk ten praktykowała nawet w okresie rozkwitu kariery i swego czasu informacja prasy o tym ekscentrycznym nawyku wywołała skandal, który – rzecz jasna – sprytna Sarah umiała przekuć w swój sukces.
Sarah Bernhardt w swojej słynnej trumnie, o której rozpisywała się prasa | 1882, fot.: theredlist.org
Prowadząc życie kokoty, w wieku osiemnastu lat Sarah zgodziła się na sugestię jednego z kochanków matki, hrabiego de Morny, i wstąpiła do konserwatorium z zamiarem szkolenia gry aktorskiej. Szybko dostała angaż w prestiżowej Komedii Francuskiej, jednak jej wczesna kariera zakończyła się wydaleniem z teatru, gdy Sarah wywołała skandal, policzkując inną aktorkę, która uderzyła w twarz siostrę panny Bernhardt za nadepnięcie na jej tren.
Sarah Bernhardt jako Kleopatra | 1891, źródło: Wikipedia.org
Z okresu wczesnych prób aktorskich pochodzą zdjęcia wykonane Sarze przez słynnego Nadara. Młodziutka Bernhardt wygląda na nich intrygująco. Zwraca uwagę powściągliwy, nieco zblazowany wyraz twarzy kobiety, która zdaje się być naga pod obszerną, zsuwającą się z jej ramion peleryną. Nadarowie – zarówno ojciec, jak i syn, wielokrotnie mieli fotografować aktorkę.
Félix Nadar, Sarah Bernhardt | 1865, źródło: Wikipedia.org
Kiedy ta skończyła 20 lat, wyjechała do Belgii wraz ze swoim kochankiem – Henrim de Ligne. W 1864 roku urodziła swoje jedyne dziecko – syna Maurice’a, którego darzyła ogromnym uczuciem i wszędzie go ze sobą zabierała. Ponieważ arystokrata, z uwagi na sprzeciw rodziny, nie uznał syna, Sarah powróciła do Paryża i znalazła pracę jako aktorka w Théâtre de L’Odéon, gdzie zaczęła święcić pierwsze triumfy. W trakcie wojny francusko-pruskiej w teatrze zorganizowano lazaret, w którym Sarah opiekowała się rannymi żołnierzami.
Sarah Bernhardt z synem Maurycym
Była nadopiekuńczą matką, która rozpieszczała syna do granic możliwości. Maurice był prawą ręką aktorki, również próbował swoich sił w działalności teatralnej. Od młodzieńczych lat był uzależniony od hazardu i matka nieustannie spłacała jego długi.
W latach 70. XIX wieku Bernhardt zdobyła wielką sławę. Jej role w tragediach wywoływały szaleństwo zachwyconej widowni. Grając w napisanej przez Victora Hugo (jednego ze swoich licznych kochanków) sztuce Ruy Blas, podobała się tak bardzo, iż tłum wielbicieli okupował teatr, a potem poniósł jej karetę ulicami Paryża. Sarah stała się gwiazdą, mogła przebierać w rolach, które pisano specjalnie z myślą o niej. Boska Sarah rozwijała swoją karierę jeżdżąc na tournée do Anglii czy USA, gdzie traktowano ją jak największą gwiazdę.
Sarah Bernhardt w sztuce Ruy Blas Viktora Hugo, fot.: theredlist.org
Na scenie wprost elektryzowała widzów. Jej wibrujący, przepełniony egzaltacją głos poruszał do głębi. Słynne kreacje sceniczne w tragediach Sardou, Dumasa, Szekspira (grywała też role męskie, między innymi Hamleta) stworzyły jej legendę. W budowaniu kariery zapewne pomógł Sarze jej skandaliczny tryb życia, liczne plotki i sensacyjne fakty z jej życia, które opisywała prasa. Bernhardt uwielbiała zwracać na siebie uwagę i umiejętnie wykorzystywała zainteresowanie swoją osobą. Ani szykany z powodu żydowskiego pochodzenia, ani fakt posiadania pozamałżeńskiego dziecka nie były w stanie zatruć jej życia – Sarah umiała uwieść swą grą rzesze zwykłych ludzi i skutecznie wykreować wizerunek eterycznej tragiczki. Jak lubiła mówić o sobie: „jest tak szczupła, iż suchą stopą przemyka między kroplami deszczu”.
Sarah Bernhardt jako Hamlet | 1899, źródło: Wikipedia.org
Jej specjalnością stało się odgrywanie śmierci na scenie. Chcąc wywierać na widzach jak największe wrażenie, Sarah oglądała zwłoki, przyglądała się, jeszcze w XIX wieku, publicznym egzekucjom. Jej warsztat wykorzystywany w tragicznych rolach nie miał sobie równych, a efekt sceniczny wzruszał i elektryzował publikę.
Nadar Sarah Bernhardt jako Pierrot | 1883, fot.: en.yellowkorner.com
Spoglądając na fotografie aktorki, trudno uznać ją za wielką piękność. Jej sceniczne kreacje musiały mieć ogromną moc oddziaływania na wyobraźnię, skoro Bernhardt była jedną z najbardziej pożądanych kobiet świata. Co ciekawe, we Francji powszechnie uważano, że rudowłosa Sarah jest „słowiańska, jak to tylko możliwe”.
W latach największych triumfów, prawdziwej „saromanii”, Bernhard zdołała zbudować sobie pozycję diwy, która żyła zgodnie z własnymi kaprysami, wspierana przez dwór wielbicieli i zaufanych służących. Ekscentryczna aktorka lubiła otaczać się luksusem, brylować po spektaklu w eklektycznie urządzonych paryskich apartamentach, pełnych zwierząt, na punkcie których miała obsesję. Uwielbiała nie tylko psy, ale też zwierzęta egzotyczne. O wielu podopiecznych Sary krążyły legendy. Małpy, kameleony, wąż boa, nawet mały aligator, który – jak opowiadano – zdechł napojony szampanem, to tylko niektóre z pupilów Sary. Kiedyś nawet udało jej się sprowadzić do Paryża własnego lwa, jednak pozbyła się go, bo odór był niemożliwy do zniesienia.
Georges Clairin, Portret Bernhardt | 1876, źródło: Wikipedia.org
Pozycja zawodowa i ogromne pieniądze, jakie Bernhardt zarabiała dla teatru, pozwoliły jej na swobodę obyczajową, jakiej nie mogła zaznać żadna inna kobieta-postać publiczna w II połowie XIX wieku. Mimo wielu propozycji składanych przez majętnych arystokratów, aktorka nie chciała wyjść za mąż, zdając sobie sprawę, iż to ograniczyłoby jej wolność.
Sypiała z każdym ze swoich partnerów scenicznych. Jej romanse z wieloma sławnymi artystami i arystokratami nie trwały długo. Miała też zwyczaj co wieczór po spektaklu wybierać, spośród grupy adoratorów czekających na nią w garderobie, kochanka na daną noc. Jej byli partnerzy z godnością znosili moment, gdy Sarah danego wieczoru wskazywała innego mężczyznę jako aktualnego towarzysza.
Paul Nadar Sarah Bernhardt, źródło: Wikipedia.org
Bezwzględnie oddana swojemu synowi, szczodra dla kochanków i znajomych, potrafiła w okrutny sposób traktować ludzi dla niej pracujących. Bezlitośnie zwalczała rywalki, które mogły zagrozić jej pozycji w teatrze. Jej kapryśne usposobienie poza sceną było powszechnie znane, wybuchy złości i ostentacyjnie okazywane niezadowolenie bywały trudne do wytrzymania, jednak znoszono jej trudny charakter – była „boską Sarah”, towarem eksportowym, kurą znoszącą złote jaja, która rozsławiła na cały świat nie tylko francuski teatr, ale i cały kraj.
Paul Berthon, Sarah Bernhardt | 1901, źródło: Wikipedia.org
W 1882 roku Sarah poznała mężczyznę, który zyskał nad nią ogromną władzę i niemal doprowadził aktorkę do katastrofy. Grek, Aristides Damalas, młodszy od Bernhardt o 12 lat, był typem Don Juana, bon vivantem, dyplomatą, oficerem i aktorem, który przybył do Paryża pełnić funkcję attaché kulturalnego Grecji. Jego celem było rozwinięcie we Francji kariery scenicznej. Występował w podrzędnych teatrach jako Jacques Damala. Był podobno bardzo miernym, pozbawionym talentu aktorem, w dodatku posługiwał się fatalnie brzmiącą francuszczyzną. Jednak miał w sobie jakiś nieopisany urok, który działał na kobiety, nawet tak silne i doświadczone jak Sarah.
Jacques Damala, źródło: Wikipedia.org
Przystojny Grek zawładnął sercem wielkiej aktorki, która z uwagi na niego zmieniła trasę swojego tournée i na 6 miesięcy udała się do Rosji, gdzie wówczas przebywał Damala. Zostali kochankami. Dla aspirującego aktora kontakty i możliwości kogoś takiego jak wielka Bernhardt były nie do przecenienia, dodatkowo majątek Sary był atrakcyjny dla uzależnionego od morfiny Damali. Jak potem twierdził Grek, to Sarah poprosiła go o zawarcie z nią małżeństwa, do którego doszło w Londynie jeszcze w 1882 roku. Syn aktorki, Maurice, był zdecydowanie przeciwny temu związkowi, jednak matka obsesyjnie pokochała młodego Greka.
Pierwszy konflikt między małżonkami dotyczył nazwiska – Sarah nie chciała się zgodzić na zmianę swojego, co doprowadziło Damalę do furii. By go udobruchać, po powrocie do Paryża aktorka kupiła własny teatr – uczyniła syna jego zarządcą, a Damalę głównym aktorem. Oboje występowali na scenie. Kompletnie zaślepiona Bernhardt obsadzała męża w głównych rolach w spektaklach, które od lat były przebojami np. w Damie Kameliowej. Gra pozbawionego talentu Damali zniesmaczyła podobno samego Dumasa. Krytycy byli bezwzględni dla Greka, chwalili za to grę Bernhardt. Damala obwiniał żonę o swoje porażki.
Grek od początku trwania małżeństwa wykorzystywał Bernhardt, dysponował jej pieniędzmi i ostentacyjnie zdradzał. Poniżał ją, w gronie znajomych i gości krytykując jej sceniczną grę. Sarah znosiła to wszystko, cierpiąc, jednak nie rezygnując ze związku. Zdawała się nie dostrzegać, jak wyniszczający był jego narkotykowy nałóg, za który płaciła, podobnie jak spłacała długi ukochanego zaciągnięte przy grze w karty i w domach publicznych, od których Damala nie zamierzał stronić.
Jacques Damala na scenie, źródło: Wikipedia.org
Sfrustrowany swoimi niepowodzeniami na scenie, Damala zostawił w końcu żonę i wyjechał do Afryki. Godząc się z niepowodzeniem małżeństwa, Bernhardt związała się z kolejnym kochankiem i w jego towarzystwie wyjechała do Skandynawii. Gdy po kilku miesiącach powróciła do Paryża, okazało się, iż Damala mieszka w jej domu. Chwilowo para znowu żyła razem, lecz coraz silniejsze uzależnienie od morfiny doprowadzało do ciągłych awantur.
W trakcie separacji Damala wyjechał na południe Francji, gdzie występował na scenie w podrzędnych teatrach. Na początku 1889 roku urodziła mu się córka, której matką była statystka występująca z nim w teatrze. Grek podrzucił dziecko w koszyku z odpowiednią notką pod dom Sary, ta zaś wściekła rozważała, czy nie utopić podrzutka w Sekwanie. Przyjaciel małżonków zaoferował się jednak, że umieści dziecko w rodzinie zastępczej. Córka Damali – Teresa – w latach 20. XX wieku poznała osobiście Sarę Bernhardt, pozowała Picassowi i miała romans z Ernestem Hemingway’em.
W marcu 1889 roku Damala napisał do żony list, w którym błagał o wybaczenie i informował o tym, że umiera. Sarah natychmiast zrezygnowała z występów, rzuciła wszystko i pojechała do Damali. Pielęgnowała go w chorobie, ten zaś obiecał, że rzuci narkotyki. Grek nie tylko nie skończył z nałogiem, ale zaczął zażywać heroinę. Bernhardt zabrała go ze sobą do Paryża, gdzie znów grał rolę Armanda w Damie Kameliowej. Pewnego dnia upadł na scenie i wkrótce potem zmarł. Bernhardt przez rok nosiła po nim żałobę.
Sarah Bernhardt | 1880, fot.: theredlist.com
Kolejne lata życia aktorki wypełniały światowe tournée, kolejne spektakle. Jej pozycja zawodowa i status gwiazdy przez całe dziesięciolecia były niepodważalne, chociaż niektórzy krytycy dostrzegali fakt, iż maniera aktorska Bernhardt z upływem lat zaczęła razić sztucznością.
Począwszy od 1894 roku afisze do spektakli Bernhardt projektował Alfons Mucha. Plakaty te stanowią kwintesencję stylu Art Deco i fin de siècle’u.
Plakat autorstwa Alfonsa Muchy | 1896, fot.: wikiart.org
W 1899 roku Bernhardt przejęła Théâtre de Nations na Place du Châtelet i zmieniła jego nazwę na Théâtre Sarah Bernhardt. Inaugurujący działalność teatru spektakl La Tosca Sardou okazał się wielkim sukcesem. Kreacje w Damie kameliowej Dumasa i Fedrze Racine’a stały się wielkimi wydarzeniami kulturalnymi.
Théâtre Sarah-Bernhardt, Paryż | 1915, źródło: Wikipedia.org
Syn aktorki pełnił funkcję zarządcy teatru, próbował też swoich sił w adaptacjach literatury na potrzeby sceny. Ożenił się z Polką, Marią Jabłonowską (1863-1914), i miał z nią dwie córki.
Maurice Bernhardt napisał dramat na podstawie Ogniem i mieczem Sienkiewicza. Spektakl Par le fer et par le feu miał premierę 22 października 1904 roku w Théâtre Sarah Berndardt.
Maurice Bernhardt, źródło: Wikipedia.org
W liście do matki z 28 października 1904 roku Maria Komornicka donosiła:
„Sztuka trzyma się tylko dekoracjami i obrazami, które tworzy akcja. Panowie Wolodoski, Kreouski, Boe niczym mi nie przypominają znanych bohaterów. W ogóle na dekoracjach stoi cały ten teatr. «La divine Sarah» jest tylko cokolwiek okrzesaną kabotynką. Maniera zabiła prawie talent”.
W lutym 1915 roku Bernhardt amputowano nogę, którą zraniła kilka lat wcześniej na statku. Uszczerbek na zdrowiu nie sprawił, że zrezygnowała z gry na scenie. Często występowała usadzona na fotelu, podparta o jakiś mebel, grając do końca swoich dni.
Henry Walter Barnett, Sarah Bernhardt | 1910, © National Portrait Gallery, Londyn
Sarah Bernhardt przeżyła 78 lat. Zmarła 26 marca 1925 r. w Paryżu. Na jej pogrzeb przybyło ponad 30 tysięciy ludzi. Jej syn Maurice przeżył matkę zaledwie o trzy lata.
Jej często powtarzaną dewizą życiową były słowa:
„mimo wszystko” („quand même”).
Artykuł pierwotnie ukazał się na nieistniejącym już blogu autorki: http://zientek.blog.pl/
Artykuł sprawdzony przez system Antyplagiat.pl
Dziękujemy Ci, że czytasz nasze artykuły. Właśnie z myślą o takich cudownych osobach jak Ty je tworzymy. Osobach, które lubią czytać i doceniają nasze publikacje. Wszystko, co widzisz na portalu jest dostępne bezpłatnie, a ponieważ wkładamy w to dużo serca i pracy, to również zajmuje nam to sporo czasu. Nie mamy na prowadzenie portalu grantu ani pomocy żadnej instytucji. Bez Waszych darowizn nie będziemy miały funduszy na publikacje. Dlatego Twoje wsparcie jest dla nas bardzo ważne. Jeśli lubisz czytać niezłosztukowe artykuły – wesprzyj nas.
Dziękujemy Ci bardzo, Joanna i Dana, założycielki Fundacji Niezła sztuka
A może to Cię zainteresuje:
- Vincent van Gogh w Auvers-sur-Oise. Ostatnie miesiące życia - 5 listopada 2023
- Kobiety z portretów Modiglianiego - 23 stycznia 2023
- Alice Neel. Kolekcjonerka dusz - 26 listopada 2022
- Pracownie polskich malarek w Paryżu - 22 maja 2022
- Sto lat temu w Paryżu. Artystki szalonych lat 20. - 22 kwietnia 2022
- Tamara Łempicka. Dziesięć nieznanych faktów na jej temat - 8 marca 2022
- Czy córka stangreta mogła być wybitną artystką? - 25 czerwca 2021
- Fenomen École de Paris - 22 grudnia 2019
- Tadeusz Boy-Żeleński i Skandalistka – o jednym z najsłynniejszych romansów dwudziestolecia międzywojennego - 2 lutego 2019
- Stanisław Przybyszewski. Meteor Młodej Polski i kochające go kobiety - 16 grudnia 2018
Bardzo ciekawy artykuł 🙂 Teraz Sara Bernhardt nie będzie kojarzyła mi się tylko z postacią z plakatów Alfonsa Muchy 🙂