Mela Muter i jej historia. Dlaczego tak utalentowana malarka umarła w nędzy i zapomnieniu?

Mela Muter, Autoportret | ok. 1920, Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu

Była kobietą piękną i wykształconą. Obracała się wśród elity artystyczno-intelektualnej. Jej prace wysoko oceniał Henri Matisse, przyjaźniła się z poetą Rainerem Marią Rilkem, a na organizowanych przez nią przyjęciach bywali najwybitniejsi paryscy artyści. Portretowała najważniejsze osobistości swojej epoki. Jak to się więc stało, że umarła w nędzy i zapomnieniu?

Mela Muter, a właściwie Melania Mutermilch urodziła się w 1876 roku w Warszawie w spolonizowanej rodzinie żydowskiej. Jej ojciec, Fabian Klingsland, był zamożnym kupcem, a przede wszystkim znanym mecenasem kultury wspierającym głównie literatów.

Z kolei brat malarki, Zygmunt, zajmował się krytyką artystyczną i literacką. Mela od młodości obracała się w środowisku twórców, takich jak Władysław Stanisław Reymont czy Leopold Staff. W 1899 roku wyszła za mąż za pisarza i krytyka literackiego Michała Mutermilcha, wkrótce też urodziła syna – Andrzeja¹.

Mela Muter, Autoportret w świetle księżyca | ok. 1899–1900, fot. P. Jamski, kolekcja Bolesława i Liny Nawrockich

Chociaż przez całe życie konsekwentnie podkreślała, że jest samoukiem, już po ślubie przez pewien czas uczyła się malarstwa w szkole Miłosza Kotarbińskiego. Z tego okresu pochodzi jej Autoportret w świetle księżyca (około 1899–1900), obraz o poetyckim nastroju, w którym widać ówczesną fascynację artystki symbolizmem i twórczością Jamesa McNeilla Whistlera².

Nauka w Warszawie nie trwała długo, bowiem w 1901 roku malarka z mężem i synem przeprowadziła się do Paryża. Choć później wiele podróżowała, to właśnie z tym miastem miała pozostać związana już do końca życia.

Wyjazdy do Paryża były na przełomie XIX i XX wieku jedną z najpopularniejszych dróg artystycznej edukacji. Ówczesna stolica sztuki przyciągała młodych twórców, którzy w Polsce mieli w owym okresie niewielkie szanse rozwoju. Przez Paryż przewinęły się więc setki polskich artystów³, spośród których niektórzy związali się z Francją na stałe.

Mela Muter z ojcem, siostrą, mężem i synem | przed 1907, Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu

Muter szybko zaistniała w kręgu polskiej „kolonii” w Paryżu, angażując się w działalność różnych organizacji, na przykład Towarzystwa Polskiego Artystyczno-Literackiego⁴. Równie dobrze odnajdywała się w gronie międzynarodowym, w którym z łatwością nawiązywała kontakty towarzyskie i artystyczne. Malarka zaliczana jest do grona twórców związanych z École de Paris, czyli środowiskiem artystów żydowskiego pochodzenia, którzy do Paryża przybyli z Europy Środkowo-Wschodniej.

Mela Muter, Stary Paryż | ok. 1926, Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu

Stolica Francji była w tym okresie najlepszym miejscem do zapoznania się z najnowszymi prądami artystycznymi. To właśnie kontakty z nowoczesną sztuką i współczesnymi twórcami miały być dla Muter najważniejszą „szkołą”, o wiele istotniejszą niż krótkie studia w Académie de la Grande Chaumière i Académie Colarossi, które podjęła niedługo po przyjeździe do Paryża⁵. Na dobrą pozycję Muter w paryskim środowisku niewątpliwie wpłynęło ciepłe przyjęcie jej twórczości przez krytykę, zarówno polską, jak i francuską. Już w 1904 roku na łamach „Bruits de Paris” jeden z krytyków stwierdził, że artystka „przyjeżdżając (…), żeby uczyć się od naszych mistrzów, przywiozła ze sobą niezbędny bagaż, który pozwala jej faktycznie skorzystać z tych nauk, których uczeń pozbawiony talentu nie potrafiłby zrozumieć. Dlatego Pani Mutermilchowa już osiągnęła tak znakomite rezultaty”⁶. Malarka zadebiutowała publicznie niewiele wcześniej, bo w 1902 roku. Odtąd regularnie brała udział w wystawach, zarówno we Francji, jak i w Polsce⁷, szybko zyskując uznanie jako „talent świeży, młody, ruchliwy, indywidualność wybitna”⁸.

Mela Muter | przed 1911, Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu

Mela Muter | przed 1911, Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu

Krytycy cenili przede wszystkim oryginalny styl, który malarka zdołała wypracować w ciągu kilku pierwszych lat pobytu we Francji. W tym czasie najważniejszym źródłem inspiracji stała się dla niej Bretania, gdzie spędziła swoje pierwsze francuskie wakacje i dokąd wielokrotnie powracała w kolejnych latach. Jak wielu innych malarzy, zafascynował ją nadmorski krajobraz, a także mieszkańcy regionu, których wielokrotnie portretowała. Nie mniej istotne były kontakty z osiadłymi w okolicy artystami związanymi z École de Pont-Aven, takimi jak Władysław Ślewiński czy Amerykanin Charles Fromuth⁹.

Mela Muter, Smutny kraj | 1906, Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu

Poszukiwanie własnej ścieżki

Styl Muter przechodził wiele przemian. Artystka śmiało eksperymentowała z różnymi technikami, poszukując własnej drogi. Początkowo w jej twórczości wyraźna była fascynacja symbolizmem, czego przykładem jest obraz z 1906 roku Smutny kraj, który można interpretować jako metaforyczne wyobrażenie ludzkiego losu¹⁰. Nie bez wpływu na malarkę pozostały kontakty z syntetyzmem z kręgu École de Pont-Aven, co objawiło się chociażby we wprowadzaniu do wielu obrazów ciemnego konturu. Od około 1905 roku konsekwentnie rozjaśniała paletę, malując swobodnymi, jakby rozedrganymi plamami barwnymi. Artystka wykorzystywała zwykle niezagruntowane płótno, którego fragmenty pozostawiała często niezamalowane¹¹.

W tym czasie do jej ulubionych tematów należeli ludzie starzy, kalecy oraz ubogie dzieci. Fascynacja brzydotą i cierpieniem wynikała ponoć ze stanu psychicznego malarki, choć z pewnością nie bez znaczenia pozostawały jej lewicowe poglądy. Równocześnie pojawił się w jej twórczości wątek macierzyństwa, który regularnie podejmowała do końca życia¹². Motywy bretońskie powracały w obrazach Muter aż do I wojny światowej.

Mela Muter, Macierzyństwo, kolekcja Zbigniewa Mikulskiego

Mela Muter, Stary sprzedawca zabawek | ok. 1905, Muzeum Narodowe w Warszawie

Hiszpania, kolor, pejzaże

Artystka szybko znalazła jednak jeszcze jedno źródło inspiracji – Hiszpanię. Początki fascynacji tym krajem sięgają 1911 roku, gdy malarz José Dalmau urządził w swojej prestiżowej Galeria de Arte Contemporanea w Barcelonie indywidualną wystawę jej prac. Ekspozycja okazała się ogromnym sukcesem, co zachęciło Dalmau do organizowania kolejnych prezentacji polskiej sztuki, w których uczestniczyła także Muter. Wystawy stały się pretekstem do dłuższego pobytu w Hiszpanii, gdzie artystka powracała rokrocznie aż do 1914 roku. W Hiszpanii Muter zajmowała się przede wszystkim malarstwem pejzażowym, które pod wpływem miejscowych krajobrazów przeszło przemianę stylistyczną. Prace z tego okresu są bardzo ekspresyjne, pojawiają się w nich żywsze barwy. Taki jest chociażby obraz Dachy w Ondarroa (około 1913–14), ze spiętrzonymi bryłami domów o czerwonych dachach, w których można odnaleźć echa twórczości Paula Cézanne’a¹³.

Mela Muter, Widok w Collioure | 1923, kolekcja Marka Roeflera, Villa la Fleur, Konstancin-Jeziorna

W trakcie I wojny światowej artystka przebywała czasowo m.in. w Bretanii i w neutralnej Szwajcarii. Pobyt w Szwajcarii zaowocował licznymi pejzażami, na przykład z Gandrii. Z kolei w Bretanii Muter malowała głównie ekspresyjne martwe natury, dotąd nieczęste w jej repertuarze. Jak sama wspominała:

„Nikt nie miał wtedy ani czasu, ani też cierpliwości, by mi pozować. Martwe natury – owoce morza, skorupiaki i ryby, niewrażliwe na ludzkie dramaty, na ludzkie szaleństwa, zastępowały mi modeli”¹⁴.

Mela Muter, Martwa natura z krabami | ok. 1918, kolekcja Krzysztofa Musiała

Mela Muter, Martwa natura z „Izviestia” | 1918, kolekcja Marka Roeflera, Villa la Fleur, Konstancin-Jeziorna

Mela Muter, Martwa natura z kieliszkiem, butelką i winogronami | 1930, kolekcja prywatna, źródło: lempertz.com

Mela Muter, Port rybacki w St. Tropez | ok. 1921–1922, Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu

W wielu z nich, m.in. w Porcie rybackim w St. Tropez (około 1921–22), widoczne są echa twórczości Cézanne’a oraz wczesnego kubizmu. Równocześnie artystka tworzyła akwarele z wyraźnymi wpływami fowizmu oraz postimpresjonistyczne widoki Paryża o bardziej stonowanym, ciemniejszym kolorycie (m.in. Stary Paryż, 1926)¹⁵.

Międzywojnie było dla Muter czasem ogromnej aktywności wystawienniczej¹⁶, co – wraz z licznymi zamówieniami, a nawet zakupami do państwowych kolekcji – przełożyło się na sukces finansowy. Artystka mogła pozwolić sobie na budowę nowoczesnej willi-atelier, zaprojektowanej przez słynnego Auguste’a Perreta¹⁷.

W pracowni przy rue Vaugirard 114 bis, wybudowanej przez znanego architekta Auguste'a Perreta  |  ok. 1930
© Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu

Mela Muter w Paryżu | ok. 1903, fot. zbiory Archiwum Emigracji Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu

Mela Muter przy pracy | 25 czerwca 1911, „Feminal”

Niestety w nowym domu mieszkała zaledwie przez cztery lata (1930–34). Za sprawą wielkiego kryzysu od 1929 roku liczba zamówień na portrety znacznie spadła, co przełożyło się na problemy materialne. W rezultacie artystka musiała wynająć swoją willę, pozbawiając się własnego kąta w zasadzie do końca życia¹⁸.

Ostateczny kres prosperity przyniósł wybuch II wojny światowej. Artystka, obawiając się nazistowskich represji, przeniosła się do Awinionu, gdzie uczyła rysunku w szkole dla dziewcząt. Malowała wtedy głównie okoliczne pejzaże, na przykład Wiry na Rodanie w okolicach Awinionu.

Mela Muter, Wiry na Rodanie w okolicach Awinionu | ok. 1940–1945, Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu

W latach 40. pogłębiły się jej stylistyczne związki z Vincentem van Goghiem, do którego już wcześniej bywała porównywana przez krytyków¹⁹.

Po II wojnie światowej Muter powróciła do Paryża, choć latem często wyjeżdżała w okolice Awinionu. Ciągle uczestniczyła w wystawach, nie powtórzyła już jednak przedwojennych sukcesów. W efekcie borykała się z ciągłymi problemami finansowymi i zmuszona była mieszkać w ciasnej, wilgotnej pracowni. Dodatkowo malowanie utrudniała jej postępująca choroba oczu, która w końcu całkowicie uniemożliwiła pracę.

Mela Muter w swojej pracowni przy rue Pascal 40 w Paryżu | 1966, źródło: gettyimages.com

Mela Muter, Portret dr Bolesława Nawrockiego | ok. 1965, Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu

Dopiero w 1965 roku dzięki operacji odzyskała wzrok i na nowo zajęła się tworzeniem. W tym okresie przemalowała wiele swoich starszych obrazów. Niedługo później, w 1967 roku, zmarła²⁰. W ostatnich latach życia malarkę opieką otoczył Bolesław Nawrocki, który zgromadził imponującą kolekcję jej dzieł oraz zatroszczył się o zebranie dokumentacji dotyczącej jej życia. Kolekcja ta jest obecnie przechowywana w Muzeum Uniwersyteckim w Toruniu²¹.

Przez niemal siedemdziesiąt lat swojej kariery artystycznej Muter pozostawała twórczynią niezwykle aktywną (m.in. z tego powodu często wykorzystywała płótna obustronnie). Jej malarstwo nieustannie ewoluowało – od whistlerowskiego symbolizmu, przez fascynację syntetyzmem, aż po nawiązania do Cézanne’a i kubizmu oraz ekspresjonizm i widoczne związki z van Goghiem. Mimo tych wszystkich artystycznych wpływów Muter zdołała wypracować swój własny, bardzo oryginalny styl, który dziś – po latach zapomnienia – jest coraz częściej odkrywany na nowo.

Bibliografia:
1. Bobrowska E., Portret „szalonych lat”: Mela Muter na międzynarodowej scenie artystycznej Paryża, w: Mela Muter: malarstwo. Katalog zbiorów Muzeum Uniwersyteckiego w Toruniu, red. M.A. Supruniuk, Toruń 2010.
2. Cybulska K.A., Historia kolekcji – Mela Muter w zbiorach Liny i Bolesława Nawrockich, w: Mela Muter: malarstwo. Katalog zbiorów Muzeum Uniwersyteckiego w Toruniu, red. M.A. Supruniuk, Toruń 2010.
3. Malinowski J., Brus-Malinowska B., W kręgu École de Paris. Malarze żydowscy z Polski, Warszawa 2007.
4. Mela Muter, strona internetowa Muzeum Uniwersyteckiego w Toruniu, http://www.muzeum.umk.pl/sztuka_polska/mela-muter.

• Info
• Lista artykułów

» Joanna Jaśkiewicz

Absolwentka historii sztuki i pedagogiki, zawodowo zajmuje się edukacją muzealną. Zafascynowana polskim malarstwem XIX w., a zwłaszcza twórczością kobiet w tym okresie. Miłośniczka autoportretów. Autorka bloga: Wycinki. Blog o sztuce

• Fryderyk Pautsch „Portret Leopolda Staffa” - 20 września 2024
• Józef Pankiewicz „Dziewczynka w czerwonej sukience” - 18 kwietnia 2024
• Mela Muter „Autoportret w świetle księżyca” - 4 kwietnia 2024
• Japoneczki, czyli kobiety w kimonach w polskiej sztuce - 8 stycznia 2024
• Skandal, konflikt, pojedynek, zabójstwo, czyli o wybuchowej naturze polskich artystów - 17 grudnia 2023
• Kolorowy ptak. O tragicznych losach niezwykłej malarki – Teresy Roszkowskiej - 29 października 2023
• Stanisław Wyspiański „Nasturcje” - 6 października 2023
• Stanisław Wyspiański „Portret pani Solskiej” - 12 września 2023
• Twarzą w twarz z Wyspiańskim, czyli o autoportretach artysty - 1 września 2023
• Jan Matejko „Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem” - 16 lutego 2023