Basilica Palladiana – czyli o tym jak wybitny architekt z Vicenzy przekształcił średniowieczny pałac miejski w bazylikę

Potężna, monumentalna budowla, będąca przez wieki centrum życia politycznego i gospodarczego w Vicenzy, wznosi się przy Piazza dei Signori, a jej nazwa wiąże się nierozerwalnie z nazwiskiem wybitnego architekta Andrea Palladio.

Zanim na głównym placu miejskim stanął budynek w dzisiejszym kształcie, znajdował się tam zespół budynków średniowiecznych, stopniowo wykupywanych od prywatnych właścicieli przez władze miasta. Pierwsza wzmianka o budynku, określonym w źródłach jako palatium vetus pochodzi z 1262 r. i wiadomo, że od zachodu przylegał do niego nowszy budynek, nazywany communis ¹.

Vicenza, Torre dei Bissari – wieża dawnego pałacu romańskiego na Piazza dei Signori, fot. Bartłomiej Bartelmus

Znajdujący się nieopodal budynek z wysoką, do dziś zachowaną wieżą średniowieczną, zwany Palazzo Bissari, został nabyty przez władze miejskie w 1211 r. ². Aczkolwiek wszystkie wyżej wymienione budowle były zróżnicowane pod względem wieku i rozmiarów, od XIII w. w źródłach określano je paradoksalnie jako jedną całość, pod wspólną nazwą palatium civitatis ³. Plany zespolenia ich w jeden organizm rozpatrywano od końca XIV w., jednak do budowy potężnego budynku, zwanego Palazzo della Ragione przystąpiono dopiero w 1451 r., a projektantem jego był architekt Domenico da Venezia, pełniący w latach 1448-1453 funkcję ingegnere del Comune ⁴. Późnośredniowieczny gmach połączył w całość wspomniane wyżej budynki zwane vetus i commmunis, znajdujące się przy ulicy przecinającej dwie najważniejsze części miasta: Borgo di Berga oraz Campo Marzo ⁵. Integralną częścią budynku z epoki Quattrocenta stała się znacznie od niego starsza (datowana na XII w.), potężna, smukła wieża zwana Torre dei Bissari, zwieńczona hełmem z 1444 r. ⁶.

Vicenza, Basilica Palladiana – Palazzo della Ragione – wnętrze Salonu Rady Czterystu (Salone del Consiglio dei Quattrocento) na pierwszym piętrze gmachu, zdj. wg: http://www.carlorigon.it/basilica-palladiana-a-vicenza-e-adesso

Całą górną kondygnację budynku zajmuje ogromnych rozmiarów sala, będąca miejscem spotkań najwyższego organu władzy nad miastem – tak zwany Salon Rady Czterystu (Salone del Consiglio dei Quattrocento). Oryginalny dach krążynowy, nakrywający pierwsze piętro gmachu ma formę odwróconego kadłuba statku i powstał zapewne z inspiracji bliźniaczo podobnym, jakkolwiek o ponad sto lat starszym (1306) zadaszeniem górnej kondygnacji Palazzo della Ragione w niedalekiej Padwie ⁷. Jeśli chodzi o zaakcentowanie elewacji dawnego, XV-wiecznego budynku na Piazza dei Signori w Vicenzy, do złudzenia przypominało ono elewacje weneckiego Palazzo Ducale – zaakcentowane charakterystycznymi rombami z czerwonego i żółtego marmuru, sprowadzonego z Werony ⁸.

Vicenza, Basilica Palladiana – elewacja boczna budynku, zdj. wg: http://www.epalladio.com/pages/source/basilica.htm

Palazzo della Ragione pełnił funkcję nie tylko siedziby najwyższych władz i organu sprawiedliwości w mieście Vicenza, lecz także służył warsztatom rzemieślniczym, mieszczącym się na jego parterze.

Padwa, Palazzo della Ragione (zwany również Palazzo della Giustizia), fot. Bartłomiej Bartelmus.

W latach 1481-1494, według projektu Tommaso Formenton (1428-1492) – architekta republiki weneckiej czynnego w Vicenzy – późnogotycki budynek otoczono dwiema kondygnacjami loggii ⁹. Jednak niespełna dwa lata po zakończeniu prac budowalnych, 20 kwietnia 1496 r. doszło do zawalenia się południowo-zachodniej części konstrukcji, co opisano w źródłach następującymi słowami: „około godziny 19 i 20 runęła znaczna część galerii… to znaczy całe naroże budowli od strony straganów rybnych, wraz ze wszelakimi kolumnami i sklepieniami u góry i dołu oraz dachem wykonanym z ołowiu” ¹⁰.

Po wspomnianej wyżej katastrofie budowlanej z 1496 r. rada miejska Vicenzy rozpoczęła ożywione, trwające przez blisko czterdzieści lat dyskusje z budowniczymi i architektami, celem wykrycia potencjalnych błędów w projekcie oraz nad możliwościami wykonania kolejnego projektu rozbudowy gmachu. Do dysput i sporządzenia nowego projektu zaangażowano architektów czynnych na terenie Veneto i cieszących się najwyższą estymą: pierwszym z nich był Antonio Rizzo, następnym Giorgio Spavento (ok. 1440-1509), od 1525 r. Antonio Abbondi zwany Lo Scarpagnino († 1549), od 1538 r. Jacopo Sansovino, od 1539 r. Sebastiano Serlio, od 1541 r. Michele Sanmicheli (1484-1559) i od 1542 r. Giulio Romano ¹¹. Dnia 5 marca 1546 r. zebrana w budynku dawnego Palazzo della Ragione, tak zwana Rada Stu zaaprobowała większością głosów projekt rysunkowy, wykonany przez 38-letniego, mało jeszcze wówczas znanego architekta Andrea Palladio.

Do realizacji projektu Andrea Palladia nie przystąpiono jednak od razu, lecz architekt musiał przedstawić radzie miasta cztery nowe projekty rysunkowe (quattuor designa palatii) oraz w dniu 27 X 1548 r. dostarczyć drewniany model (modellum ligneum), aby uzyskać ostateczną akceptację projektu i zgodę na rozpoczęcie prac budowlanych ¹². O rozstrzygnięciu konkursu na korzyść Andrea Palladia w istotny sposób zadecydować mogły głosy poparcia ze strony zasiadających w Radzie Stu przedstawicieli arystokratycznych rodów Valmarana i Chiericati ¹³.

Budowa ruszyła 11 kwietnia 1549 r., a Andrea Palladia mianowano głównym architektem – nadzorcą zespołu budowniczych i na tym stanowisku pozostał do 1 maja 1549 r. ¹⁴. Prace nad budową „bazyliki” postępowały powoli, głównie z powodu deficytu środków finansowych na ich realizację: pierwszych dziewięć arkad dolnej kondygnacji loggii od strony północnej, pierwsze cztery od strony zachodniej i jedną od wschodu ukończono 23 VII 1561 r., budowę górnych kondygnacji loggii wszczęto 6 marca 1564 r. i zakończono w 1597 r., już po śmierci Andrea Palladia ¹⁵. Dwie kondygnacje loggii od strony południowej i wschodniej ukończono dopiero w 1617 r., co potwierdza rachunek ostatniej wypłaty, uiszczonej 14 marca tegoż roku ¹⁶. Statuy wieńczące budynek wykonali rzeźbiarze Giovanni Battista Albanese (1573-1630), Grazioli i Lorenzo Rubini ¹⁷.

Dzięki realizacji tego projektu Andrea Palladio odniósł niewątpliwy sukces, który przysporzył mu sławy i popularności wśród osobistości związanych z Vicenzą. Sporządzenie projektu renesansowej przebudowy swoich pałaców zlecili architektowi przykładowo Alvise Valmarano, czy Gerolamo Chiericati, jeśli wymienić tylko najważniejszych zleceniodawców.

Andrea Palladio, Projekt rysunkowy gmachu Basilica Palladiana w Vicenzy – elewacja boczna, przekroje poziome filarów i plan pierwszego piętra, zdj. wg: Andrea Palladio. Cztery Księgi o Architekturze, z pierwodruku włoskiego tłum. Maria Rzepińska, Warszawa 1955, s. 195, fot. Bartłomiej Bartelmus

Andrea Palladio, Projekt rysunkowy gmachu Basilica Palladiana w Vicenzy – dwie osie elewacji “kostiumu” renesansowego dla średniowiecznego Palazzo della Ragione, zdj. wg: Andrea Palladio. Cztery Księgi o Architekturze, z pierwodruku włoskiego tłum. Maria Rzepińska, Warszawa 1955, s. 196, fot. Bartłomiej Bartelmus

Zachowały się liczne projekty rysunkowe opracowane przez Andrea Palladia, od wersji pierwotnej z 1546 r. po ostatecznie zrealizowaną w 1549 r., ta ostatnia stanowiła projekt „kostiumu” renesansowego, nałożonego na późnogotycką budowlę – struktury wysoce „elastycznej”, dostosowanej do dawnego gmachu, zwłaszcza jeśli chodzi o zgodność osi otworów wejściowych i okien z przezroczami obu kondygnacji loggii, mającymi formę wielokrotnie powtórzonej serliany, czyli arkady wspartej na symetrycznych kolumnach, flankowanej dwoma symetrycznie rozmieszczonymi otworami o kształcie wydłużonych wertykalnych prostokątów. Andrea Palladio zaprojektował renesansowy „kostium” późnośredniowiecznego budynku i sam nazwał nowy gmach „bazyliką”, dla przywołania pamięci potężnych pałaców sprawiedliwości w bardzo zbliżonej formie, jakie ponad tysiąc lat wcześniej wznosiły się na forach antycznych miast Grecji i Rzymu ¹⁸.

Do czasów dzisiejszych upowszechniła się nazwa obiektu Basilica Palladiana. Pochodzący z epoki Quattrocenta Palazzo della Ragione stanowi jej „nawę środkową”, nakrytą dachem krążynowym, a okalające ceglany pałac dwie kondygnacje marmurowych loggii, w sposób bliźniaczo podobny jak w bazylikach starorzymskich o przeznaczeniu świeckim, tworzą „nawy boczne”. Ponieważ była to „bazylika” (a więc budowla kojarząca się Andrea Palladio z klasycznym pojęciem wielkiego gmachu publicznego), jego rozwiązanie musiało uwzględniać zastosowanie porządków: doryckiego na parterze i jońskiego na piętrze ¹⁹.

Vicenza, Basilica Palladiana, fot. Bartłomiej Bartelmus

Wielkie filary z półkolumnami stanowią podparcie, a przestrzenie między nimi wypełnione są dużymi arkadami wspartymi na delikatnych kolumnach, za którymi znajdują się prostokątne wykroje, co może być postrzegane jako „palladiańska” wersja serliany ²⁰. Całość daje rzadko spotykany, przecudny obraz architektoniczny, zwłaszcza przy zachodzącym słońcu, kiedy dach i wieża zegarowa (Torre dei Bissari) wydają się płonąć, a tonące w cieniu, białoszarawe wiązki kolumn marmurowych rozpływają się w błękitnej mgiełce ²¹.

Vicenza, Basilica Palladiana – widok na elewację boczną o zachodzie słońca, w głębi średniowieczna Torre dei Bissari, fot. Bartłomiej Bartelmus

W okresie gdy Vicenza pozostawała pod zwierzchnictwem republiki weneckiej, gmach – o czym była już mowa – pełnił funkcję centrum życia politycznego i gospodarczego. Jednakże potężna sala na górnej kondygnacji budynku służyła również za arenę teatralną, a projektantem dwóch tymczasowych renesansowych teatro all’antica, z lat 1561 i 1562 – był również Andrea Palladio.

Bibliografia:
Barbieri 1968 = Franco Barbieri, Corpus Palladianum: La Basilica Palladiana, Vicenza 1968.
Bonet 2002 = Llorenç Bonet, Andrea Palladio, Düsseldorf 2002.
Boucher 1998 = Bruce Boucher, Andrea Palladio. The architect in his time, New York – London – Paris 1998.
Murray 1999 = Peter Murray, Architektura włoskiego renesansu, Toruń 1999.
Pane 1961 = Roberto Pane, Andrea Palladio, Torino 1961.
Puppi 1973 = Lionello Puppi, Andrea Palladio, Milano 1973, t. I-II.
Ulatowski 1957 = Kazimierz Ulatowski, Historia architektury renesansu włoskiego, Poznań 1957.
Wundram, Pape 2004 = Manfred Wundram, Thomas Pape, Andrea Palladio 1508-1580: architect between the Renaissance and Baroque, Köln 2004.

• Info
• Lista artykułów

» Bartłomiej Bartelmus

Doktor historii sztuki, absolwent Uniwersytetu Wrocławskiego, aktualnie pełni obowiązki kierownika Biblioteki Międzynarodowej Wyższej Szkoły Logistyki i Transportu we Wrocławiu. Dodatkowo tłumacz techniczny języka niemieckiego, związany z biurem translatorskim „Skřivanek” oraz serwisem dogadamycie.pl. W centrum jego zainteresowań znajduje się architektura i sztuka Italii w średniowieczu i czasach nowych, której arkana zgłębia drogą podejmowanych podróży do Włoch. Ponadto - miłośnik kolei; lepidopterolog-amator - z zaangażowaniem i pasją poznający motyle dzienne Polski, Europy i krajów pozaeuropejskich. Prowadzi blog poświęcony podróżom do Włoch i innym swoim zainteresowaniom: www.kochamwlochy.blogspot.com, a także publikuje zdjęcia na portalu fotograficznym www.italus.flog.pl.

• Filippo Lippi „Matka Boska z Dzieciątkiem i scenami z życia świętej Anny” - 21 października 2024
• Jacopo Pontormo „Portret Cosimo il Vecchio” - 24 lutego 2023
• Zagadka tycjanowskiego „Portretu mężczyzny o niebieskich oczach” - 23 października 2022
• Tycjan „La Bella” - 22 grudnia 2021
• Diotisalvi – mistrz budowli na planie centralnym w romanizmie toskańskim - 21 lipca 2021
• Od prostoty wiejskiej willi Valmarana w Vigardolo do monumentalizmu pałacu miejskiego Valmarana w Vicenzy - 13 maja 2021
• Finale d’Agugliaro – willa renesansowa i folwark szlachecki w dolinie, wśród urodzajnych pól - 13 stycznia 2021
• Willa w Bagnolo di Lonigo – wczoraj i dziś - 17 lipca 2020
• Willa w Pojana Maggiore – Palladiański artystyczny „hymn” na cześć zwycięstwa militarnego i życia na wsi - 4 maja 2020
• Katedra w Pizie – perła romańszczyzny we Włoszech - 5 lipca 2019