Otto Dix „Portret dziennikarki Sylvii von Harden”

Otto Dix, Portret dziennikarki Sylvii von Harden, 1926,
olej, tempera, deska, 121 × 89 cm,
Musée National d’Art Moderne, Centre Pompidou, Paryż

Otto Dix, Portret dziennikarki Sylvii von Harden | 1926, Musée National d’Art Moderne, Centre Pompidou, Paryż

W 1901 roku w Berlinie ukończono budowę Neues Romanisches Haus (pol. Nowy Dom Romański), który określa się również jako Zweites Romanisches Haus (pol. Drugi Dom Romański). Erstes Romanisches Haus (pol. Pierwszy Dom Romański) został wybudowany pięć lat wcześniej na zlecenie cesarza Wilhelma II. Za projekt obu budowli, usytuowanych w dzielnicy Charlottenburg, odpowiedzialny był ceniony architekt Franz Schwechten, członek pruskiej Akademii Sztuk Pięknych i Akademii Budownictwa, który tworzył głównie w stylu neoromańskim. Zarówno Erstes Romanisches Haus, jak i Neues Romanisches Haus charakteryzowały się neoromańskim wystrojem wnętrz, które ozdabiały mozaiki, marmurowe kolumny i kominki oraz kolorowe witraże w oknach.

Zweites Romanisches Haus w Berlinie, ok. 1900

Romanisches Café

Szczególne znaczenie dla historii kultury Berlina miał zwłaszcza Neues Romanisches Haus, ponieważ to w nim mieściła się słynna kawiarnia Romanisches Café – miejsce spotkań intelektualistów i artystów, najwybitniejszych postaci okresu międzywojennego. Przesiadywali tam znani pisarze, malarze, aktorzy, reżyserzy, dziennikarze, krytycy. W Romanisches Café bywali również i tacy, którzy znani i wybitni nie byli, ale mieli nadzieję na poznanie tych, których wypada i warto znać.

Romanisches Café była nie tylko miejscem spotkań artystów, ale również źródłem inspiracji. Kawiarnia stanowi tło i miejsce akcji dla wielu obrazów m.in. Dziewczyny w Romanisches Café Lessera Ury’ego z 1911 roku i Romanisches Café Urlicha Neujahra z 1932. Przede wszystkim jednak stanowiła natchnienie dla Otto Dixa – jednego z czołowych przedstawicieli Nowej Rzeczowości –  do namalowania portretu Sylvii von Harden.

Otto Dix

Otto Dix urodził się 2 grudnia 1891 roku w Unternhaus w Niemczech w rodzinie robotniczej. Od najmłodszych lat przejawiał zdolności artystyczne i dzięki szkolnemu nauczycielowi rysunku postanowił zostać malarzem. Po otrzymaniu stypendium mógł studiować malarstwo w Szkole Rzemiosła Artystycznego w Dreźnie, gdzie odwiedzał Galerię w Zwinger i studiował dzieła starych mistrzów. Szczególnie twórczość Albrechta Dürera wywarła znaczący wpływ na rozwój artystyczny Dixa.

Otto Dix, Autoportret ze sztalugą | 1926, Leopold-Hoesch-Museum & Papiermuseum, Düren

W Dreźnie tworzył głównie impresjonistyczne i ekspresjonistyczne prace. Ogromne wrażenie zrobiły na nim publikacje Fryderyka Nietzschego, między innymi Wesoła nauka, Zarathustra, Ludzkie, arcyludzkie. W 1912 roku wykonał nawet popiersie Fryderyka Nietzschego, co było ukłonem w stronę filozofa.

Podczas I wojny światowej Otto Dix zgłosił się na ochotnika do wojska. W trakcie walk stworzył mnóstwo rysunków, głównie w nurcie ekspresjonizmu, dadaizmu i kubizmu, odwołujących się do tematyki wojennej. Jak sam przyznał: „wojna była ohydną rzeczą, ale pomimo tego była również czymś potężnym. W żadnym razie nie mogłem tego przegapić”.

Nowa Rzeczowość

Po wojnie kontynuował studia w Akademii Sztuk Pięknych w Dreźnie i związał się z artystycznym ruchem Nowej Rzeczowości (niem. Neue Sachlichkeit). Nazwę temu nowemu kierunkowi w niemieckiej sztuce nadał historyk sztuki Gustav Hartlaub. Nowa Rzeczowość miała być odpowiedzią na ekspresjonizm. Artyści tworzący w tym nowym nurcie chcieli zmierzać ku realizmowi. Ich dzieła nierzadko miały naturalistyczny lub satyryczny wydźwięk i stanowiły pewnego rodzaj komentarz do niemieckiej rzeczywistości po I wojnie światowej. W maju 1923 roku Hartlaub rozesłał do artystów, muzeów i handlarzy sztuką list otwarty, w którym po raz pierwszy użył terminu „Neue Sachlichkeit”. W piśmie informował o swoich planach zorganizowania wielkiej wystawy współczesnej sztuki niemieckiej. Chciał zaprezentować prace tych artystów, którzy w ciągu kilku ostatnich lat nie tworzyli ani w nurcie impresjonizmu, ani ekspresjonizmu, lecz wykorzystywali proste środki wyrazu, by przedstawiać prawdę, konkretną rzeczywistość. Według Hartlauba do takich twórców zaliczali się wówczas między innymi George Grosz i Otto Dix. Ze względu na przeszkody finansowe, wystawa odbyła się jednak dopiero w 1925 roku. Rok później Dix namalował jeden ze swoich najsłynniejszych portretów – Portret Sylvii von Harden.

Muszę panią namalować!

Sylvia von Harden była ciekawą postacią swojej epoki. Tak naprawdę nazywała się Sylvia von Halle. Przyjęła przydomek von Harden, bo brzmiał bardziej arystokratycznie. Pochodziła z Hamburga.

Pisała do wielu niemieckich gazet, wydała dwa tomiki poezji i była uznaną osobowością w kręgu intelektualistów. Należała do tych postaci, które przesiadywały w Romanisches Café.

Kiedy Otto Dix spotkał ją na ulicy, miał wykrzyknąć: „Muszę panią namalować. Po prostu muszę. Jest pani uosobieniem całej epoki!”, na co Sylvia odpowiedziała ze zdziwieniem: „Chce pan namalować moje oczy krótkowidza, wielkie uszy, długi nos, wielkie ręce, krótkie nogi i wielkie stopy, wszystko to, co odstrasza ludzi?”

Malarzowi nie chodziło jednak o urodę, a o osobowość, o to, co sprawiało, że Sylvia von Harden została symbolem lat 20. XX wieku. Dziennikarka zgodziła się na namalowanie jej portretu, ale pod jednym warunkiem – Dix w żaden sposób nie będzie jej upiększać. W odpowiedzi na to, malarz nie tylko nie upiększył swojej modelki, ale wręcz przerysował jej postać.

Otto Dix, Portret dziennikarki Sylvii von Harden, detal | 1926, Musée National d’Art Moderne, Centre Pompidou, Paryż

Na portrecie, utrzymanym w czerwono-różowych barwach, widzimy siedzącą Sylvię. Jej stolik, na którym można dostrzec pudełko papierosów, zapałki i kieliszek z niedopitym drinkiem, stoi w kącie kawiarni.

Po uważnym przyjrzeniu się dostrzeżemy jej imię i nazwisko wygrawerowane po wewnętrznej stronie papierośnicy oraz godło weimarskiej republiki na zapałkach.

Sylvia jest ubrana w czerwoną sukienkę, w czarną kratę, ale jej ubiór nie ma w sobie nic z kobiecości i seksapilu, jaki zwykło się przypisywać temu kolorowi. Sukienka jest dosyć bezkształtna, z golfem. Dziennikarka zdaje się nie przejmować swoim wyglądem, o czym może świadczyć zrolowana pończocha na nodze. Von Harden albo tego nie zauważa, albo jest to jej obojętne. Jej blada twarz jest szczupła i pociągła, z wysuniętą dolną szczęką.

Kontrastują z nią ciemne, krótko ścięte włosy – wówczas taka fryzura „na chłopczycę” była bardzo modna. Usta są podkreślone wyrazistą, czerwoną szminką. Jedyną ozdobą, którą nosi, jest pierścionek na palcu prawej dłoni, w której trzyma papierosa. Zdaje się, że w tamtych czasach wszyscy intelektualiści i artyści przesiadywali w kawiarniach, paląc tytoń i pijąc alkohol. Ciekawym dodatkiem stroju Sylvii jest ekscentryczny monokl na prawym oku.

August Sander, Sylvia von Harden | 1931, Pinterest

Von Harden jawi się jako symbol zmieniających się czasów, obyczajowości. Jest kobietą wyzwoloną, intelektualistką, która zarabia na życie, pisząc do gazet. Pali papierosy, gdzie i kiedy chce, i absolutnie nie przejmuje się tym, jak wygląda, ani tym, jak inni mogą ją odbierać.

Otto Dix ze swoim dziełem, fot. www.loustal.nl

Wygląda na trochę zmęczoną, może też znużoną, znudzoną, albo zamyśloną. Chciałoby się powiedzieć, że w bohaterce portretu namalowanego przez Dixa nie ma nic pociągającego. Ale tak naprawdę jest niezwykle hipnotyzująca. Ta obojętność Sylvii sprawia, że wydaje się ona być również tajemnicza, a przez to tak ciekawa. Jest osobą, która nie ulega panującym społecznym konwenansom i nie chce – jako kobieta – być sprowadzona tylko do ładnego wyglądu. Chce, aby inni patrzyli na nią nie przez pryzmat urody, ale osobowości i intelektu.

Warto zwrócić jeszcze uwagę na dłonie Sylvii, o długich palcach niczym z obrazów Egona Schielego. Być może Otto Dix zainspirował się detalem z dzieła austriackiego malarza.

Sylvia von Harden została uwieczniona również przez innych artystów: Erwina Blumenfelda (Portret Sylvii von Harden, ok. 1926), Rudolpha Schlichtera (Portret Sylvii von Harden, 1926), Richarda Zieglera (Sylvia von Harden, 1927) i Sebastiana Kohlera (Dita Pumpkins, fotografia), ale nie da się ukryć, że to właśnie portret, który stworzył Otto Dix, stał się symbolem nurtu Nowej Rzeczowości. I tym samym zapewnił Sylvii artystyczną nieśmiertelność.

Portret Dixa był też inspiracją dla Boba Fosse’a – reżysera Kabaretu (1972), filmu w którym odnajdujemy taki oto kadr…

Kadr z filmu Kabaret reż. Bob Fosse (1972)

Bibliografia:
1. Karcher E., Otto Dix: 1891-1969. Leben und Werk, Köln 1988.
2. Ruoppo A., Paradigmatic Portraits from Weimar Germany: Martha Dix, Sylvia von Harden, and Anita Berber According to Otto Dix, w: „Art & Art History Student Papers”, Providence College 2010.

• Info
• Lista artykułów

» Agata Dobosz

Absolwentka twórczego pisania i edytorstwa, magister antropologii literatury, teatru i filmu. Interesuje się kulturą szeroką pojętą, szczególnie sztuką i literaturą XIX i XX wieku. Nie wyobraża sobie dnia bez książki, muzyki, kilku obrazów i sportu.

• Wyjątkowy jubileusz: 250. urodziny Caspara Davida Friedricha - 15 kwietnia 2024
• Caspar David Friedrich – mistrz nastrojowego pejzażu - 11 kwietnia 2024
• Joaquín Sorolla „Spacer brzegiem morza” - 8 marca 2024
• Pionierka architektury modernistycznej – Barbara Brukalska - 3 marca 2024
• Amedeo Modigliani „Nu couché (sur le côté gauche)” - 25 lutego 2024
• Gdzie jest największa na świecie kolekcja dzieł Witkacego? - 24 lutego 2024
• Simona. Dziewczyna z dzikiej puszczy - 13 grudnia 2023
• Józef Chełmoński „Wieczór letni” - 27 listopada 2023
• Giorgione „Śpiąca Wenus” - 12 listopada 2023
• Quinten Massys „Stara kobieta” - 20 października 2023