Japonka, Kobieta w kimonie, Kobieta z japońską parasolką – obrazy o takich tytułach zapełniały ściany europejskich salonów wystawowych mniej więcej od połowy XIX stulecia. Japonki malowali dosłownie wszyscy, niezależnie od poglądów artystycznych – od malarzy typowo akademickich (Jules Lefebvre) po przedstawicieli nowoczesnych kierunków (Claude Monet). Spośród polskich artystek i artystów swoje wersje tego motywu stworzyli między innymi Anna Bilińska, Olga Boznańska, Leon Wyczółkowski, Józef Pankiewicz czy Wojciech Weiss.
Olga Boznańska, Kobieta z japońską parasolką (Autoportret?) | 1892, Muzeum Narodowe we Wrocławiu
Anna Bilińska, Kobieta w kimonie z japońską parasolką | 1888, Muzeum Narodowe w Warszawie
Choć tytuł Japonka powtarza się wyjątkowo często, rzadko portretowano rzeczywiste mieszkanki Kraju Kwitnącej Wiśni. W gruncie rzeczy wystarczyło przebrać modelkę w kimono, dać jej do ręki wachlarz albo parasolkę i już można było pracować nad modnym tematem.
James McNeill Whistler, Symfonia w bieli nr 2, detal | ok. 1864–65, Tate Gallery, Londyn
Moda prosto z Paryża
Gwałtowny wzrost zainteresowania Japonią w Europie zaczął się po podpisaniu traktatu z Kanagawy w 1854 roku. Zgodnie z narzuconymi przez USA warunkami Japonia po około dwustu latach izolacji otworzyła się na Zachód. Europejczyków zaskoczyła i zachwyciła odmienność tamtejszej sztuki i rzemiosła, co przełożyło się na ogromny popyt na japońskie towary. Importowano ceramikę, wyroby snycerskie, lalki, ubrania i akcesoria, a także obrazy i grafiki. Szczególnie te ostatnie – łatwo dostępne drzeworyty ukiyo-e – wzbudziły zainteresowanie zachodnich artystów. Ich specyficzna estetyka wywarła nieoceniony wpływ na rozwój modernistycznych kierunków w sztuce.
Kikugawa Eizan, Widok Nowej Yoshiwary, z serii Osiem słynnych widoków Wschodniej Stolicy | między 1804-1818, Muzeum Narodowe w Krakowie
Utamaro Kitagawa, Piękna Yosooi z domu uciech Matsuba-ya, z serii Sześć piękności z dzielnicy uciech | między 1801-1802, Muzeum Narodowe w Krakowie
Utamaro Kitagawa, Kobieta z tacką i siedząca dziewczynka | między 1797-1801, Muzeum Narodowe w Krakowie
Torii Kiyomine, Oiran Midorigi z domu Wakamatsu-ya, z serii Cztery pory roku w Yoshiwara | między 1804-1808, Muzeum Narodowe w Krakowie
Ale nie tylko warstwa formalna japońskich grafik była inspirująca. Wizerunki pięknych kobiet w kimonach, zwane bijin-ga (bijin – piękna dziewczyna, ga – obraz), można uznać za bezpośredni pierwowzór malowanych w Europie Japonek.
Początkowo centrum nowej mody był Paryż. To tam na wystawach światowych publiczność miała okazję poznawać japońskie wyroby, to tam kwitł handel japońszczyzną. Do Polski zainteresowanie Japonią, a więc także motyw Japonki, dotarły z opóźnieniem, dopiero na przełomie wieków XIX i XX, za pośrednictwem artystów i miłośników sztuki, którzy zetknęli się z wytworami japońskiej kultury na Zachodzie. Nic dziwnego, że pierwsze polskie Japonki wyszły spod pędzli artystek na stałe mieszkających za granicą: Anny Bilińskiej i Olgi Boznańskiej.
Anna Bilińska, Kobieta w kimonie z japońską parasolką | 1888, Muzeum Narodowe w Warszawie
Trudno powiedzieć, czy Bilińska była szczególnie mocno zainteresowana kulturą Japonii. Z pewnością w swojej pracowni miała kilka japońskich drobiazgów – podobnie jak wielu współczesnych jej artystów. W jej twórczości brakuje bezpośrednich odniesień do motywów japońskich, poza jednym wyjątkiem: pastelem Portret kobiety z japońską parasolką. Obraz powstał w 1888 roku w ramach wewnętrznego konkursu w Académie Julian. W owym czasie Bilińska była już absolwentką szkoły i pracowała w niej jako opiekunka pracowni. Nie chcąc konkurować ze studentami, zrezygnowała ze startowania w organizowanych przez uczelnię konkursach. Tym razem zrobiła wyjątek, a jej praca otrzymała pierwszą nagrodę drugiego stopnia. Modelka pozująca dla uczniów Académie Julian została ubrana w kimono, wyposażona w parasolkę i uczesana w sposób inspirowany japońskimi fryzurami. Takie studium postaci w stroju etnicznym było typowym zadaniem stawianym przed studentami uczelni artystycznych, a w tym przypadku dodatkowo wpisywało się w aktualną modę.
Drzeworyty i Whistler
Olga Boznańska, Kobieta z japońską parasolką (Autoportret?) | 1892, Muzeum Narodowe we Wrocławiu
W tym samym roku Olga Boznańska namalowała Portret młodej kobiety z czerwoną parasolką. W przypadku tej artystki zainteresowanie japońską sztuką i rzemiosłem jest znacznie lepiej udokumentowane. Z pewnością zetknęła się z nimi za granicą, być może już w 1878 roku, gdy jako nastolatka zwiedzała z rodzicami wystawę światową w Paryżu. W Monachium, dokąd Boznańska wyjechała na studia, również nie brakowało okazji do kontaktu z japońszczyzną. Młoda artystka zaczęła gromadzić w swojej pracowni przedmioty takie jak czerwona parasolka, która stanowi jedyny wyraźnie japoński element, a przy okazji główny akcent kolorystyczny na Portrecie młodej kobiety… Choć strój i fryzura modelki są inspirowane zachodnią modą, można podejrzewać, że planując kompozycję, Boznańska wzorowała się na drzeworytach ukiyo-e. Równie ważne źródło inspiracji dla malarki stanowiła twórczość Jamesa Abbotta McNeilla Whistlera. Amerykański malarz był jednym z pierwszych artystów, którzy świadomie czerpali z japońskiej sztuki.
James McNeill Whistler, Symfonia w bieli nr 2 | ok. 1864–65, Tate Gallery, Londyn
Olga Boznańska, Japonka | 1889, Muzeum Narodowe w Warszawie
Olga Boznańska, Portret młodej kobiety z czerwoną parasolką | 1888, kolekcja prywatna
Wpływ Whistlera jeszcze lepiej widać na namalowanym w 1889 roku obrazie Japonka. Tym razem również ubiór i fryzura modelki nawiązują do dalekowschodnich wzorów. Cała kompozycja utrzymana jest w tonach bieli i delikatnej szarości, na których tle wybija się czerwień wachlarza uchiwa. Bardzo podobne rozwiązanie zastosował Whistler, malując Symfonię w bieli nr 2. Co ciekawe, Boznańska najwyraźniej nie użyła prawdziwego kimona; modelka ma na sobie raczej białą tkaninę udrapowaną na wzór japońskiego ubioru. Choć zdobycie oryginalnego japońskiego stroju nie byłoby w Monachium trudne, artystce nie zależało na egzotycznych detalach. Biała tkanina była dla niej przede wszystkim środkiem do uzyskania harmonijnej palety barwnej. Prawdziwe japońskie kimono Boznańska wykorzystała dopiero kilkanaście lat później, malując Marzenie – subtelny, utrzymany w gamie błękitów portret młodej kobiety1.
Polscy Japończycy
Wśród polskich artystów motyw kobiety w kimonie stał się popularny dopiero na przełomie wieków XIX i XX, gdy do Polski na dobre dotarła moda na Japonię. W tym miejscu wymienić można przynajmniej kilka bardzo różnorodnych stylistycznie prac, stworzonych przez malarzy związanych ze środowiskiem krakowskim.
Kikoku, Parawan | 1850–60, Muzeum Narodowe w Krakowie
Leon Wyczółkowski, Japonka | 1897, Muzeum Narodowe w Krakowie
Leon Wyczółkowski namalował Japonkę na tle barwnego parawanu utrzymanego w odcieniach czerwieni, z którymi współgra kolorystyka jej stroju. Prawdopodobnie o kimonie z tego obrazu wspominał:
„Później szło mi o kimono japońskie. Pani młoda, ale z temperamentem, wodziła rej. Walę do niej i proszę o pożyczenie kimona. Pani daruje, że poproszę o kimono japońskie […]”2.
Choć w tym przypadku Wyczółkowski próbował wypożyczyć pasujący do kompozycji strój od „pani z temperamentem”, to sam również był posiadaczem sporej kolekcji japońskich wyrobów.
Wytrawnym zbieraczem japońszczyzny był podobno Stanisław Dębicki. Jego Japonka to po prostu modelka (prawdopodobnie żona) siedząca na stołku w pracowni. Obraz był studium do kostiumu projektowanego na potrzeby Teatru Miejskiego we Lwowie, co wyjaśnia brak bardziej dekoracyjnego tła.
Włodzimierz Błocki, Japonka | 1910, Muzeum Okręgowe w Toruniu
Stanisław Dębicki, Japonka | ok. 1900, Lwowska Galeria Sztuki
Etap fascynacji Japonią przeżywał około 1910 roku Włodzimierz Błocki. Namalowana w tym czasie Japonka pod względem kompozycji wzorowana jest na japońskich grafikach. Z drzeworytów korzystał też zapewne Stanisław Bohusz-Siestrzeńcewicz, malując dość nietypowy dla siebie obraz Gejsza. Tym razem dama w kimonie została umieszczona na tle polskiego krajobrazu o zachodzie słońca, a za nią można dostrzec niewielką postać fauna, nadającą kompozycji symbolistyczny charakter.
Stanisław Bohusz-Siestrzeńcewicz, Gejsza | 1902, kolekcja prywatna
Japonki nie mogło zabraknąć w dorobku Wojciecha Weissa, kolejnego kolekcjonera i miłośnika sztuki japońskiej. Jego Japonka – naga modelka w rozpiętym kimonie – w jakimś stopniu nawiązuje do erotycznych drzeworytów, najbliżej jej jednak do niepokojących obrazów Edvarda Muncha. Do Polski fala zainteresowania Japonią dotarła w tym samym czasie co inne modernistyczne tendencje, co często skutkowało takimi intrygującymi połączeniami wpływów.
Wojciech Weiss, Japonka | 1900, kolekcja prywatna
Irena Weiss (Aneri), Japonka | 1919, kolekcja prywatna
Temat Japonki zupełnie inaczej ujęła kilkanaście lat później żona Weissa, Irena (Aneri). Na jej obrazie modelka w kimonie siedzi z głową podpartą na dłoni. Mocny światłocień przywodzi na myśl obrazy Georgesa de La Toura. Na obrazach obojga Weissów modelki ubrane są w czerwone kimono, być może nawet jest to ten sam strój. U Ireny Weiss wyraźnie widoczny jest wzór na tkaninie – motyw kwiatu śliwy i motyla. Takie ubranie znajdowało się w kolekcji Feliksa „Mangghi” Jasieńskiego – największego propagatora sztuki japońskiej na ziemiach polskich (na jednym z archiwalnych zdjęć pozuje w nim sam kolekcjoner).
Kimono furisode, Muzeum Narodowe w Krakowie
Czerwone kimono
Jasieński przyjaźnił się z malarzami i chętnie pożyczał im obiekty ze swoich zbiorów. Możemy przekonać się o tym, patrząc na najbardziej znaną z polskich Japonek namalowaną w 1908 roku przez Józefa Pankiewicza. Na obrazie dostrzeżemy to czerwone kimono typu furisode (uroczyste kimono dla niezamężnej kobiety) oraz szereg innych rekwizytów, które przetransportowano do pracowni w krakowskiej ASP prosto od Jasieńskiego. O tym, że Pankiewicz podszedł do tematu poważnie, świadczy nawet fryzura modelki (w tej roli wystąpiła jego żona, Wanda). Córka artysty wspominała, że „wzorowane na drzeworytach japońskich uczesanie mojej matki […] było przedmiotem długich studiów”3.
Pankiewicz korzystał z drzeworytów ukiyo-e także pod względem formalnym. Już na pierwszy rzut oka widać płaskie plamy barwne obwiedzione wyraźnym konturem. Również płytka przestrzeń kompozycji to rozwiązanie typowe dla japońskich grafik. Innym, nie mniej ważnym źródłem inspiracji był dla Pankiewicza Whistler i jego Księżniczka z krainy porcelany.
Józef Pankiewicz, Japonka | 1908, Muzeum Narodowe w Krakowie
Całą kompozycję Pankiewicza wypełniają japońskie obiekty. Wspomniane czerwone kimono przewiązane zostało pasem obi dekorowanym motywem ptaków hōō. Stojący w tle parawan ozdobiony jest kwiatami charakterystycznymi dla czterech pór roku. Dekoracji wnętrza dopełniają kakemono (japoński obraz malowany na papierze lub jedwabiu, przeznaczony do zawieszenia na ścianie), stolik z laki, brązowy dzban oraz buty geta. Anna Król poddała wszystkie te elementy analizie, dochodząc do wniosku, że łączą je motywy związane ze szczęściem i bogactwem, być może świadomie dobrane przez Pankiewicza, który żywo interesował się japońską kulturą4. Motyw Japonki był dla malarza tak interesujący, że stworzył jeszcze dwa jego warianty różniące się jedynie detalami. Na jednym modelka trzyma wachlarz, na drugim (znanym tylko z czarno-białej fotografii) odbija się w lustrze5.
„Prawdziwe” Japonki
Julian Fałat, Kobieta w kimonie | 1910, Muzeum Narodowe w Warszawie
Wszystkie wymienione dotąd portrety kobiet w kimonach to efekt zachodniej fascynacji sztuką i rzemiosłem Japonii, poznawanymi wyłącznie za pośrednictwem importowanych obiektów. Z tego zapośredniczenia wynikała częsta nieznajomość kontekstu kulturowego, pewna powierzchowność inspiracji, a nawet mieszanie motywów japońskich z chińskimi. Tylko bardzo nieliczni artyści mieli w tamtych czasach okazję dotrzeć do Japonii i na miejscu zapoznać się z jej kulturą.
Pierwszym polskim malarzem w Kraju Kwitnącej Wiśni był Julian Fałat, który w 1885 roku odbył wyprawę dookoła świata. Pokłosiem tej podróży były rysunki i akwarele reprodukowane później w „Tygodniku Ilustrowanym”, na których artysta uwieczniał egzotyczne ciekawostki. Niewątpliwie zetknięcie z japońską kulturą mocno wpłynęło na podejście Fałata do pejzażu, nie poskutkowało jednak szeroką obecnością motywów dalekowschodnich w jego twórczości. Do nielicznych wyjątków należy namalowana w 1910 roku Dziewczyna w kimonie.
„Prawdziwe” Japonki w Tokio namalował Karol Frycz, który od grudnia 1919 roku do stycznia 1921 roku przebywał w poselstwie polskim w Chinach i Japonii. Artysta wykorzystał ten czas na intensywne studia nad kulturą obu krajów. Japonki w Tokio to jedna z prac, za pomocą których dokumentował swoją podróż6.
Karol Frycz, Japonki w Tokio | ok. 1919-1921, Muzeum Narodowe w Kielcach
Bibliografia:
1. Artystka. Anna Bilińska 1854–1893, katalog wystawy, red. A. Bagińska, R. Higersberger, Warszawa 2021.
2. Kluczewska-Wójcik A., Japonia w kulturze i sztuce polskiej końca XIX i początków XX wieku, Warszawa–Toruń 2016.
3. Kossowski Ł., Martini M., Wielka fala. Inspiracje sztuką Japonii w polskim malarstwie i grafice, Warszawa–Toruń 2016.
4. Król A., Japonizm polski, Kraków 2010.
5. Król A., Martwa natura z japońską laleczką, Kraków 2011.
6. Król A., Olga Boznańska i sztuka japońska, portal Niezła sztuka, 10.05.2020, https://niezlasztuka.net/o-sztuce/olga-boznanska-i-sztuka-japonska/ (dostęp: 03.12.2023).
7. Straszewska A., Ubiór czy kostium? Rola mody w malarstwie i życiu Olgi Boznańskiej, „Techne. Seria Nowa” nr 7, 2021.
- A. Straszewska, Ubiór czy kostium? Rola mody w malarstwie i życiu Olgi Boznańskiej, „Techne. Seria Nowa” nr 7, 2021, s. 73. ↩
- Ł. Kossowski, M. Martini, Wielka fala. Inspiracje sztuką Japonii w polskim malarstwie i grafice, Warszawa–Toruń 2016, s. 54. ↩
- A. Król, Japonizm polski, Kraków 2010, s. 247. ↩
- A. Król, Martwa natura z japońską laleczką, Kraków 2011, s. 61–65. ↩
- Ibidem, s. 62. ↩
- Ibidem, s. 37–38. ↩
Dziękujemy Ci, że czytasz nasze artykuły. Właśnie z myślą o takich cudownych osobach jak Ty je tworzymy. Osobach, które lubią czytać i doceniają nasze publikacje. Wszystko, co widzisz na portalu jest dostępne bezpłatnie, a ponieważ wkładamy w to dużo serca i pracy, to również zajmuje nam to sporo czasu. Nie mamy na prowadzenie portalu grantu ani pomocy żadnej instytucji. Bez Waszych darowizn nie będziemy miały funduszy na publikacje. Dlatego Twoje wsparcie jest dla nas bardzo ważne. Jeśli lubisz czytać niezłosztukowe artykuły – wesprzyj nas.
Dziękujemy Ci bardzo, Joanna i Dana, założycielki Fundacji Niezła sztuka
A może to Cię zainteresuje:
- Fryderyk Pautsch „Portret Leopolda Staffa” - 20 września 2024
- Józef Pankiewicz „Dziewczynka w czerwonej sukience” - 18 kwietnia 2024
- Mela Muter „Autoportret w świetle księżyca” - 4 kwietnia 2024
- Japoneczki, czyli kobiety w kimonach w polskiej sztuce - 8 stycznia 2024
- Skandal, konflikt, pojedynek, zabójstwo, czyli o wybuchowej naturze polskich artystów - 17 grudnia 2023
- Kolorowy ptak. O tragicznych losach niezwykłej malarki – Teresy Roszkowskiej - 29 października 2023
- Stanisław Wyspiański „Nasturcje” - 6 października 2023
- Stanisław Wyspiański „Portret pani Solskiej” - 12 września 2023
- Twarzą w twarz z Wyspiańskim, czyli o autoportretach artysty - 1 września 2023
- Jan Matejko „Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem” - 16 lutego 2023
