Jacopo Pontormo „Portret Cosimo il Vecchio”

Jacopo Pontormo, Portret Cosimo il Vecchio, ok. 1519–1520
olej, deska, 86 × 65 cm
Gallerie degli Uffizi, Florencja

Jacopo Pontormo, Portret Kosmy Medyceusza starszego | 1519–1520, Gallerie degli Uffizi, Florencja

„Następnie dla pana Goro z Pistoi, wówczas sekretarza Medyceuszy wykonał portret wielkiego Kosmy Starego Medyceusza, przedstawiając go do kolan, a jest to obraz godny dużej pochwały”¹.

Tak na kartach Żywotów najsławniejszych malarzy rzeźbiarzy i architektów historiograf sztuki Giorgio Vasari opisał Portret Cosimo de’ Medici zwanego il Vecchio (Kosmy Medyceusza)² namalowany przez manierystę florenckiego Jacopo Carrucciego zwanego Pontormo. Obraz ten znajduje się dziś w Gallerie degli Uffizi we Florencji. Istotne jest, że nie był to portret tworzony z żywego modela, lecz pamięciowy, powstały po ponad pięćdziesięciu latach od śmierci osoby uwiecznionej. Cytowany wyżej Giorgio Vasari utrzymywał, iż fundatorem obrazu był Goro (Gregorio) Gheri z Pistoi, sekretarz florenckiego signore Lorenzo di Piero de’ Medici, a część uczonych przychyliła się do tej kwestii³.

Cień wątpliwości może jednak rzucać fakt, iż w czasie powstawania Żywotów… Giorgio Vasariego omawiany portret znajdował się w rezydencji Ottaviano de’ Medici, dalekiego kuzyna Wawrzyńca Wspaniałego (Lorenzo il Magnifico), a zarazem założyciela linii Medici di Ottajano, zaś właścicielem portretu był syn Ottaviano imieniem Alessandro, późniejszy papież Leon XI⁴.

W 1638 roku portret, o którym mowa, znalazł się we florenckiej Gallerie degli Uffizi, gdzie eksponowano go w sali Tribuna, w latach 1809–1889 wisiał we florenckim klasztorze San Marco. Od 1889 roku do czasów nam współczesnych eksponowany jest w Uffizi⁵.

Kontekst powstania interesującego nas obrazu wiązał się integralnie z powrotem rodu Medicich i ponownym objęciem przez nich władzy nad Florencją w 1512 roku⁶. Fundacja portretu pośmiertnego, upamiętniającego protoplastę signori, a później książąt Florencji, zmarłego 1 sierpnia 1464 roku, stanowić miała hołd złożony rodzinie Medyceuszy, na wieczną pamięć wybitnych przodków władców współczesnych autorowi obrazu i fundatorowi⁷. Czy rzeczywiście obraz ufundował nadworny sekretarz Medyceuszy Goro (Gregorio) Gheri z Pistoi, odpowiedzialny również za administrację miasta?⁸ Jest to możliwe, skoro ten ostatni w listach swych wyrażał ogromną radość z powrotu Medicich do Florencji i widział w tym szansę odbudowy świetności Republiki, jaką miała w dobie quattrocenta (XV wieku), w tym zwłaszcza w latach rządów Kosmy Starego oraz Wawrzyńca Wspaniałego. Oni bowiem, według słów Gheriego, sprawowali władzę „przyzwoicie i godnie”, jak również „wybierali określoną liczbę spośród potężnej rzeszy mieszczan, jaka wystarczyłaby dla współrządzenia owym państwem i jakim oczywiście zależało, by być mądrymi i roztropnymi przyjaciółmi władzy”⁹. Niezaprzeczalnie przeżywała Florencja rozkwit za rządów signore Cosimo il Vecchio (1434–1464), w szerokim tego słowa znaczeniu.

Jacopo Pontormo, Rysunek profilu Kosmy I Medyceusza | 1537, Gallerie degli Uffizi, Florencja

Cosimo il Vecchio był inicjatorem znaczących przemian politycznych, społecznych oraz kulturowych, a także mecenasem architektury, sztuk plastycznych i nauki¹⁰. Potężny majątek własny zainwestował w objęcie pieczy nad podległymi mu przedstawicielami władz Republiki Florenckiej oraz w finansowanie mówców, poetów, filozofów i artystów¹¹. W 1444 roku ufundował pierwszą bibliotekę publiczną w klasztorze San Marco, która stała się centrum myśli humanistycznej we Florencji okresu renesansu¹².

Jeśli chodzi o rozwój filozofii, signore Cosimo il Vecchio pozostawał pod wpływem późnobizantyjskiego uczonego Georgiosa Gemistosa Pletona, a później Marsilio Ficina¹³. Temu ostatniemu sfinansował przekład łaciński całokształtu dorobku myśli Platona oraz kolekcjonował woluminy, które udostępniał współczesnym sobie humanistom¹⁴. W 1445 roku Cosimo de’ Medici zwany il Vecchio założył we Florencji Akademię Neoplatońską¹⁵.

Pater patriae

W dowód najwyższej estymy opatrzyli florentczycy swego władcę mianem „ojca ojczyzny” (pater patriae)¹⁶. Taki napis znajduje się na płycie nagrobnej upamiętniającej go, wykonanej przez rzeźbiarza i malarza Andreę del Verrocchio i umieszczonej w kościole San Lorenzo we Florencji¹⁷. Te same słowa odczytali uczeni w abrewiacji inskrypcji znajdującej się na oparciu tronu władcy Florencji, na omawianym portrecie w Uffizi: „COS[I]M[US] MEDI/CES P • P • P”. Trzy ostatnie litery inskrypcji odczytywać można jako „PATER PATRIAE PARENS”, czyli „ojciec ojczyzny, założyciel”. Wtenczas sportretowanego Cosimo il Vecchio można by stawiać na równi z rzymskim pisarzem, mówcą, filozofem, prawnikiem i kapłanem Cyceronem, skoro słowa „PATER PATRIAE” umieszczono na monecie upamiętniającej tego ostatniego¹⁸. Tę samą abrewiację „P • P • P” można także odczytywać jako „PATER PATRIAE PUBLICE”, co w tłumaczeniu oznaczałoby „ojciec ojczyzny z woli Państwa”. Ma to o tyle sens, że owym zaszczytnym mianem opatrzyli władcę sami florentczycy¹⁹.

Jacopo Carrucci zwany Pontormo

Jacopo Pontormo, Autoportret | 1526–1528, Gallerie degli Uffizi, Florencja

Autor omawianego portretu pamięciowego, Jacopo Carrucci zwany Pontormo, był jednym z najwybitniejszych przedstawicieli manieryzmu w malarstwie florenckim, zaliczanym wręcz do „ekscentryków florenckich”  okresu cinquecenta. Podstawowe wykształcenie artystyczne zdobywał od 1508 roku, przypuszczalnie w pracowniach Leonarda da Vinci, Piero di Cosimo oraz Mariotto di Biagio di Bindo Albertinellego²⁰.

Od 1512 roku Jacopo Pontormo wraz ze swym rówieśnikiem Rosso Fiorentino terminowali w pracowni malarza Andrei del Sarto. Poza tym sam Jacopo był nauczycielem malarzy manierystów młodszej generacji, Angolo Bronzina czy Giovanniego Battisty Naldiniego²¹. Znajdujący się we Uffizi Portret Cosimo il Vecchio powstał w okresie, gdy Jacopo Pontormo, wyzwoliwszy się spod wpływu swego mistrza Andrea del Sarto, wykształcił własny manierystyczny styl. W zbliżonej stylistyce utrzymany jest przykładowo Portret muzyka²² czy powstały w zbliżonym czasie Św. Antoni²³.

Jacopo Pontormo, Portret muzyka | 1518–1519, Gallerie degli Uffizi, Florencja

Punkt wyjścia dla podobizny Cosimo il Vecchio na omawianym portrecie pędzla Jacopo Pontorma stanowił medal pamiątkowy, wykonany przez nieznanego artystę florenckiego w latach 1465–1469²⁴.

Cosimo de Medici, Pater Patriae (awers), ok. 1465/1469, National Gallery of Art, Waszyngton

Florencja trzymająca kulę i gałązkę oliwną (rewers), ok. 1465/1469, National Gallery of Art, Waszyngton

Rewers tego samego medalu przedstawia alegoryczną postać kobiecą imieniem „FLORENTIA”, odzianą w tunikę matrony oraz płaszcz, z welonem na głowie oraz kulą w prawej dłoni i gałązką oliwną w lewej: zgodnie z okalającą ją inskrypcją kobieta tronująca na krześle z nożycowo skrzyżowanymi nogami (faldistorium) ucieleśniałaby miasto Florencja jako oazę pokoju i wolności publicznej („PAX LIBERTASQVE PVBLICA”)²⁵. Format prostokątny podłużny portretu renesansowego zastrzeżony był głównie dla przedstawień uomini famosi²⁶, co również w przypadku podobizny słynnego protoplasty rządzącego Florencją rodu Medyceuszy może mieć znaczenie.

Portret przedstawia postać widoczną do kolan, siedzącą na drewnianym tronie z dekoracyjnym wolutowym oparciem i również wolutowymi poręczami. Tułów ujęty en trois quarts skrywa czerwony, przewiązany w pasie płaszcz z mało wydatnym kołnierzem. Głowa władcy widoczna jest w profilu, a zapadnięte policzki, wyraźnie zarysowane żyły na szyi, wyzierające spod ceglastoczerwonego beretu siwe włosy oraz obwisła skóra pod oczami i w okolicach nosa przemawiają za niemłodym już wiekiem modela. Wzrok przedstawionej postaci skierowany jest na zobrazowaną przy lewej krawędzi malowidła gałąź laurową. Blade oblicze zdradza napięcie intelektualne, nerwowy splot dłoni odcina się od głębokiej czerwieni szaty, kontrastującej z połyskliwą zielenią lauru²⁷.

Anna Hoogkamer, Wawrzyn / Laurus nobilis | 1880, źródło: Geheugen.delpher.nl

Obecność świeżej gałęzi wawrzynu (lauru) nie jest tu bynajmniej przypadkowa. Roślina ta stanowiła jeden z emblematów związanych z władzą lub wyróżniających wybitną osobę za jej zasługi. W epoce antyku wawrzyn (Laurus nobilis) był drzewem poświęconym Apollinowi i zwycięstwu. Symbolizował triumf, nieśmiertelność, sławę, godność, entuzjazm, jak również pokój po zwycięstwie nad wrogiem²⁸. Posłańców przynoszących wieści o zwycięstwie i trofea wojenne wieńczono gałązkami wawrzynu, boginię zwycięstwa Nike przedstawiano z wieńcem laurowym w dłoni²⁹. Do czasów nam współczesnych roślina ta służy wyróżnianiu wybitnych osobistości za zasługi w sferze nauki, poezji, sztuk pięknych, zaangażowania politycznego czy społecznego³⁰. W kontekście omawianego Portretu Cosimo il Vecchio pędzla Jacopo Pontorma zobrazowanie postaci ze świeżą gałązką wawrzynu służyć miało nobilitacji portretowanego za całokształt zasług, wraz z zapewnieniem Florencji pokoju i wolności. Zwróćmy jednak uwagę, iż nazwa łacińska rośliny Laurus stanowić może zaszyfrowane imię Laurentius (w wersji włoskiej Lorenzo). Nie odnosi się to z pewnością do imienia osoby sportretowanej przez Jacopo Pontorma, jakkolwiek liczni władcy z rodu Medici, rządzący Republiką Florencką po śmierci Cosimo il Vecchio nosili imię Lorenzo. Wokół gałęzi laurowej wydobytej z ciemnego tła wije się banderola.

Jacopo Pontormo, Portret Kosmy Medyceusza starszego, detal | 1519–1520, Gallerie degli Uffizi, Florencja

Zawiera ona inskrypcję łacińską, wypisaną majuskułą z szeregiem abrewiacji lub fragmentów niewidocznych dla odbiorcy. Badacze odczytali napis jako wers Eneidy Wergiliusza (VI, 143): „UNO AVULSO NON DEFICIT ALTER”, co oznacza „Zerwiesz jedną, wnet druga złota się ukaże”³¹. Cytat ten odnosi się do zrywania gałązek ze świętego krzewu Prozerpiny i ich nieustannego odrastania, a także do przepowiedni księcia Dardanii Anchizesa wobec syna Eneasza, którego potomkowie stać się mieli założycielami Rzymu³². Być może w zawoalowany sposób malarz Jacopo Pontormo przedstawił ciągłość pokoleń rodu Medicich i przekazywanie schedy z jednej gałęzi na drugą?³³

Jak jednak intepretować obecność gałązki wawrzynu, dostrzegając w nazwie naukowej Laurus zaszyfrowane imię Laurentius? Tu również wydaje się słusznym pójście drogą interpretacji rośliny jako aluzji do ciągłości linii rodu Medyceuszy zapoczątkowanej przez Cosimo il Vecchio, z wyszczególnieniem jego bliższych i dalszych potomków noszących imię Lorenzo (Wawrzyniec). Co więcej, zaszyfrowane w łacińskiej nazwie wawrzynu (Laurus) imię Laurentius odnosić się może do signore Lorenzo di Piero de’ Medici, rządzącego Florencją w czasie, kiedy powstał interesujący nas portret. Czy zatem hipotetycznym fundatorem obrazu upamiętniającego protoplastę władców Florencji z rodu Medici mógłby być, wbrew opinii części uczonych, Lorenzo di Piero de’ Medici, a malarz Jacopo Pontormo otrzymałby zlecenie na portret jedynie za pośrednictwem Gheriego, nadwornego sekretarza Medyceuszy? Jest to jak najbardziej możliwe i wtenczas portret stanowiłby hołd złożony Cosimo de’ Medici. A domniemany fundator – Lorenzo di Piero de’ Medici, pragnąłby upamiętnić zarazem siebie, jakkolwiek skromnie usuwając się w cień znakomitego poprzednika i zlecając malarzowi zaszyfrowanie swego imienia w nazwie rośliny obecnej na jego portrecie (!).

Bibliografia:
1. Baldinotti A., Pontormo (Jacopo Carucci), Visitation, w: Pontormo and Rosso Fiorentino. Diverging Paths of Mannerism, Florence, Palazzo Strozzi, 8 March–20 July 2014, red. C. Falciani, A. Natali, Florence 2014, s. 34–35, nr kat. I.1.3.
2. Berti L., L’opera completa del Pontormo, Milano 1973.
3. Biedermann H., Leksykon symboli, tłum. J. Rubinowicz, Warszawa 2001.
4. Hogan Camp M., Visualizing dynasty and dissent in Jacopo Pontormo’s ‘Portrait of Cosimo il Vecchio’, „Journal of Art Historiography” nr 17, 2017.
5. Cirlot J.E., Słownik symboli, tłum. I. Kania, Kraków 2000.
6. Mortimer Clapp F., Jacopo Carucci da Pontormo. His life and work, New Haven–London–Oxford 1916.
7. Conti A., Pontormo, Milano 2021.
8. Fossi G., Uffizi, Firenze 2004.
9. Gáldy A.M., Pontormo, Jacopo (Jacopo [Carucci] da; il Pontormo, w: De Gruyter Allgemeines Künstler-Lexikon. Die bildenden Künstler aller Zeiten und Völker, red. A. Beyer, B. Savoy, W. Tegethoff, t. 96: Pintaldi–Pretro, Berlin–Boston 2017.
10. Galérie Impériale Royale de Florence. Nouvelle Édition ornée des planches de la Vénus de Médicis de Celle de Canova et de l’Apollon, Florence 1817.
11. Geremicca A., Pontormo, Portrait of Cosimo il Vecchio, w: Pontormo and Rosso Fiorentino. Diverging Paths of Mannerism, Florence, Palazzo Strozzi, 8 March–20 July 2014, red. C. Falciani, A. Natali, Florence 2014.
12. Giusti A., GHERI, Gregorio, w: Dizionartio biografico degli Italiani, t. 53, Roma 2000, https://www.treccani.it/enciclopedia/gregorio-gheri_%28Dizionario-Biografico%29.
13. Goldschmidt F., Pontormo, Rosso und Bronzino. Ein Versuch zur Geschichte der Raumdarstellung. Mit einem Index ihrer Figurenkompositionen, Leipzig 1911.
14. Kent Dale V., Cosimo de’ Medici and the Florentine Renaissance. The Patron’s Oeuvre, New Haven 2000.
15. Kent Dale V., MEDICI, Cosimo de’, w: Dizionario biografico degli Italiani, t. 73, Roma 2009, https://www.treccani.it/enciclopedia/cosimo-de-medici_(Dizionario-Biografico).
16. Massinelli A.M., Tuena F., Skarby Medyceuszy, tłum. J. Swinarski, Warszawa 1993.
17. Micheletti E., Trybuna i Złoty Wiek, w: Uffizi. Historia i zbiory, red. G.C. Argan, tłum. J. Guze, W. Dobrowolski, Warszawa 1995, s. 130–173.
18. Cox-Rearick J., Dynasty and Destiny In Medici Art: Pontormo, Leo X and the Two Cosimos, New York 1984.
19. Rigoni C., La Regia Galleria degli Uffizi in Firenze, Parigi 1889.
20. Roover R. de, The Rise and Decline of the Medici Bank. 1397–1494, Cambridge (Massachusetts) 1963.
21. Roover R. de, Cosimo de’ Medici come banchiere e mercante, „Archivio Storico Italiano” nr 123, 1965.
22. Rubinstein N., Firenze tra repubblica e principato e i ritratti dei Medici del Pontormo, w: Pontormo e Rosso. Proceedings of the Symposium, Empoli–Volterra, 22–24 September 1995, red. R.P. Ciardi, A. Natali, Venice 1996.
23. Sanfilippo M., LEONE XI, papa, w: Dizionario biografico degli Italiani, t. 64, Roma 2005, https://www.treccani.it/enciclopedia/papa-leone-xi_(Dizionario-Biografico).
24. Sparrow J., Pontormo’s Cosimo il Vecchio, a New Dating, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes” nr 30, 1967.
25. Strathern P., The Medici. Godfathers of the Renaissance, London 2005.
26. Toesca E., Il Pontormo. Con cinquantasei tavole, Roma 1943.
27. Meloni Trkulja S., Carucci, Iacopo, detto il Pontormo, w: Dizionario bibliografico degli Italiani, t. 20, Roma 1977, https://www.treccani.it/enciclopedia/carucci-iacopo-detto-il-pontormo_(Dizionario-Biografico).
28. Vasari G., Vite de’ piv eccellenti Pittori, Scvltori et Architettori. Terza Parte. Licenza et Priuilegio di N. S. Pio V et delli Illustrissimi et Eccellentissimi Signori Duca, et Principe di Fiorenza, e Siena, Fiorenza 1568.
29. Vasari G., Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów, tłum. i wst. K. Estreicher, t. 6, Warszawa–Kraków 1987.
30. Voss H., Pontormo, Jacopo, eigentl. Carucci (Carrucci), gen. Pontormo, w: Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler. Von der Antike bis zur Gegenwart, begründet von Ulrich Thieme und Felix Becker, red. H. Vollmer, t. 27: Piermaria–Ramsdell, Leipzig 1933, s. 250–252.
31. Wirtz R.C., Florence. Art & Architecture, Königswinter 2005.
32. Young G.F., I Medici. Luci e ombre della dinastia medicea sullo sfondo di quattro secoli di storia fiorentina, Firenze 1987.
33. Zierling C., Lexikon der Pflanzensymbolik, Baden–München 2007.

• Info
• Lista artykułów

» Bartłomiej Bartelmus

Doktor historii sztuki, absolwent Uniwersytetu Wrocławskiego, aktualnie pełni obowiązki kierownika Biblioteki Międzynarodowej Wyższej Szkoły Logistyki i Transportu we Wrocławiu. Dodatkowo tłumacz techniczny języka niemieckiego, związany z biurem translatorskim „Skřivanek” oraz serwisem dogadamycie.pl. W centrum jego zainteresowań znajduje się architektura i sztuka Italii w średniowieczu i czasach nowych, której arkana zgłębia drogą podejmowanych podróży do Włoch. Ponadto - miłośnik kolei; lepidopterolog-amator - z zaangażowaniem i pasją poznający motyle dzienne Polski, Europy i krajów pozaeuropejskich. Prowadzi blog poświęcony podróżom do Włoch i innym swoim zainteresowaniom: www.kochamwlochy.blogspot.com, a także publikuje zdjęcia na portalu fotograficznym www.italus.flog.pl.

• Filippo Lippi „Matka Boska z Dzieciątkiem i scenami z życia świętej Anny” - 21 października 2024
• Jacopo Pontormo „Portret Cosimo il Vecchio” - 24 lutego 2023
• Zagadka tycjanowskiego „Portretu mężczyzny o niebieskich oczach” - 23 października 2022
• Tycjan „La Bella” - 22 grudnia 2021
• Diotisalvi – mistrz budowli na planie centralnym w romanizmie toskańskim - 21 lipca 2021
• Od prostoty wiejskiej willi Valmarana w Vigardolo do monumentalizmu pałacu miejskiego Valmarana w Vicenzy - 13 maja 2021
• Finale d’Agugliaro – willa renesansowa i folwark szlachecki w dolinie, wśród urodzajnych pól - 13 stycznia 2021
• Willa w Bagnolo di Lonigo – wczoraj i dziś - 17 lipca 2020
• Willa w Pojana Maggiore – Palladiański artystyczny „hymn” na cześć zwycięstwa militarnego i życia na wsi - 4 maja 2020
• Katedra w Pizie – perła romańszczyzny we Włoszech - 5 lipca 2019