Filippo Lippi „Matka Boska z Dzieciątkiem i scenami z życia świętej Anny”

Filippo Lippi, Matka Boska z Dzieciątkiem i scenami z życia świętej Anny, ok. 1452–1453
tempera, deska, 135 cm (średnica)
Palazzo Pitti, Gallerie degli Uffizi, Florencja

Filippo Lippi, Madonna z Dzieciątkiem i historie z życia św. Anny, sztuka renesansowa, sztuka włoska, niezła sztuka

Filippo Lippi, Matka Boska z Dzieciątkiem i scenami z życia świętej Anny | ok. 1452–1453, Gallerie degli Uffizi, Florencja

Ściany Sali Prometeusza (Sala di Prometeo) w Galleria Palatina w Palazzo Pitti we Florencji są szczelnie wypełnione malowidłami. Bogato zdobiony sufit, który może uchodzić za dzieło sztuki samo w sobie, walczy o uwagę z obrazami Botticellego, Pontorma, Beccafumiego… Wzrok przyciągają szczególnie sceny ujęte w okrągłe ramy – rzadziej spotykane od tych kwadratowych bądź prostokątnych. Wielkością wyróżnia się zwłaszcza religijna kompozycja namalowana przez Fra Filippa Lippiego. Wciąż zaskakuje to, że tak zawadiacki malarz umiał malować tak harmonijne, spokojne obrazy.

Wnętrze Palazzo Pitti, źródło: www.facebook.com/360visio

Malowidło kolistego formatu, wykonane w technice tempery na desce, obrazuje Matkę Boską z Dzieciątkiem Jezus i dwiema scenami z życia św. Anny w tle. Obraz odnotowano po raz pierwszy w inwentarzach florenckiego Palazzo Pitti w 1761 roku. Wraz z otwarciem w Galleria Palatina ekspozycji malarstwa florenckiego okresu quattrocenta (XV wiek) i początków cinquecenta (XVI wiek) interesujące nas malowidło zaliczono do najwybitniejszych prac tego czasu.

Pojęcie tondo, będące aferezą włoskiego słowa rotondo (kolisty, okrągły, kulisty), oznacza obraz lub relief o kształcie koła, którego szczyt popularności na terenie Italii przypadł w epoce renesansu, zwłaszcza w przedstawieniach religijnych¹. Wzrost prestiżu formatu kolistego we włosko-renesansowych obrazach o tematyce religijnej, często przedstawiających Matkę Boską z Dzieciątkiem Jezus, tłumaczyć można faktem, iż okrąg, kulę lub koło uważano w dobie renesansu, zapewne z powodu inspiracji antykiem rzymskim, za wyobrażenie doskonałości². Format okrągły miał z jednej strony podkreślać godność oraz dystans zobrazowanej sceny wobec odbiorcy, z drugiej umożliwiać skupienie się na temacie malowidła i wzmacniać jego oddziaływanie³.

Fra Filippo Lippi, Fra Angelico, Pokłon Trzech Króli, sztuka włoska, malarstwo włoskie, renesans, Niezła Sztuka

Fra Angelico, Fra Filippo Lippi, Pokłon Trzech Króli | ok. 1440–1460, National Gallery of Art, Waszyngton

Co wiadomo o autorze omawianego obrazu Madonny z Dzieciątkiem i scenami z życia św. Anny we florenckiej Galleria Palatina? Otóż życie jego, na wskroś fascynujące, znane głównie z Żywotów najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów Giorgia Vasariego mogłoby być scenariuszem do współczesnego filmu obyczajowego lub serialu telewizyjnego. Fra Filippo di Tommaso Lippi urodził się 24 czerwca 1406 roku jako syn Tommasa di Lippo i Antonii di ser Bindo Sernigi⁴. Przedwcześnie osierocony, został oddany wraz ze swym bratem Giovannim w 1414 roku do nowicjatu do klasztoru oo. karmelitów Santa Maria del Carmine we Florencji, gdzie 8 czerwca 1421 roku, w wieku piętnastu lat, złożył śluby zakonne, przybierając imię, jakie nadano mu przy chrzcie⁵.

Kościół Santa Maria del Carmine, Kaplica Brancaccich,

Kościół Santa Maria del Carmine, Florencja

Nie czuł jednak powołania do życia zakonnego, wykazywał natomiast ogromne zamiłowanie do malarstwa⁶. Na szczęście dla młodego mnicha przeor okazał mu wyrozumiałość i nie tylko nie usunął młodzieńca z zakonu, ale wręcz umożliwił rozwój zainteresowań malarskich, angażując Lippiego w 1424 roku do współpracy nad dekoracją freskową kaplicy rodu Brancaccich⁷. Głównymi autorami wystroju malarskiego rzeczonej kaplicy byli Tommaso di Ser Giovanni di Simone zwany Masaccio oraz Tommaso di Cristoforo Fini zwany Masolino da Panicale⁸. Współpraca nad malowidłami ściennymi miała kluczowe znaczenie dla kształtowania się indywidualnego stylu przyszłego malarza wczesnego renesansu. Jednakowoż na twórczość młodego Fra Filippa wpłynęły także nowatorstwa wczesnorenesansowych dzieł rzeźbiarskich, zwłaszcza dłuta Lorenza Ghibertiego, Donatella, Luki della Robbia, Nanniego di Banco czy Filippa Brunelleschiego⁹.

Kaplica Brancaccich, Filippo Lippi, niezła sztuka

Kaplica Brancaccich, źródło: depositphotos.com

W 1452 roku interesujący nas malarz osiedlił się w położonym niedaleko Florencji Prato, gdzie 11 lipca tego samego roku władze gminy przydzieliły mu kwotę 1200 florenów na wykonanie malowideł ściennych oraz witraża dla głównej kaplicy (Cappella Maggiore) w prezbiterium katedry Santo Stefano¹⁰. Znane są przekazy źródłowe z lat 1452–1453, wzmiankujące bankiera florenckiego Lionarda di Bartolomea Bartoliniego oraz zamówione przezeń u Lippiego dzieło malarskie kolistego formatu obrazujące Matkę Boską z Dzieciątkiem¹¹. W zapisce z 8 sierpnia 1452 roku jest mowa o wypłaceniu malarzowi dwudziestu dwóch florenów w złocie, które artysta zobowiązany był zwrócić Lionardowi Bartoliniemu, jeżeli nie ukończy pracy nad rzeczonym obrazem do 8 grudnia tego samego roku¹². Część badaczy zwróciła uwagę na obecny na odwrociu tonda herb florenckiego rodu Martelli, z tarczą ze złotym gryfem na czerwonym tle¹³. Rzeczony herb oraz niektóre cechy stylistyczne omawianego obrazu stanowić miały przesłanki za czasem jego powstania w drugiej połowie lat 60. XV wieku¹⁴.

Obecność herbu rodu Martelli na odwrociu obrazu nie jest wiążącym argumentem dla jego datowania, może bowiem odnosić się nie do fundatora, lecz do pierwszego nabywcy malowidła. Tym samym nie wyklucza powstania omawianego tonda na początku lat 50. XV wieku ani jego fundacji przez bankiera Lionarda Bartoliniego. Co więcej, nawet pobieżna analiza rozwoju indywidualnego stylu Fra Filippa Lippiego pozwala zaszeregować omawiany obraz formatu kolistego do dzieł artysty powstałych około lat 1450–1460.

Filippo Lippi, Matka Boska z Dzieciątkiem, niezła sztuka

Filippo Lippi, Matka Boska z Dzieciątkiem | ok. 1450-1455, Fondazione Magnani-Rocca, Parma

Rysunek ujętej en trois quarts głowy oraz szczegółów twarzy Matki Boskiej (oczu, ust, nosa) wykazuje podobieństwo do tej samej postaci w datowanym na lata 1452–1453 obrazie Madonny z Dzieciątkiem, św. Szczepanem i św. Janem Chrzcicielem zwanym Madonna del Ceppo lub datowanym na lata 1450–1455 obrazie Madonny z Dzieciątkiem, dziś eksponowanym w Fondazione Magnani-Rocca w Parmie (tempera na desce)¹⁵.

Skłonność do obrazowania scen pierwszoplanowych w sceneriach rozbudowanych w głąb, z symultanicznie rozgrywającymi się epizodami na dalszym planie da się dostrzec w namalowanej około 1453 roku przez Fra Filippo Lippiego Adoracji Dzieciątka ze św. św. Hieronimem, Marią Magdaleną i Ilarionem, przeznaczonej dla florenckiego klasztoru San Vincenzo d’Annalena (dziś w Gallerie degli Uffizi, Florencja, tempera na desce). Zobrazowana w perspektywicznych skrótach sceneria architektoniczna omawianego Tonda Bartoliniego we florenckiej Galleria Palatina, z uwzględnieniem precyzyjnie wykreślonej wielobarwnej posadzki (pavimento), przypomina architektoniczne tła niektórych scen narracyjnych z życia św. Szczepana i św. Jana Chrzciciela na freskach w prezbiterium katedry Santo Stefano w Prato (malowanych w latach 1452–1465), na przykład Narodzin św. Szczepana czy Uczty Heroda¹⁶ lub architektoniczną scenerię Zwiastowania Najświętszej Marii Pannie zwanego Annunciazione delle Murate (ok. 1450, Alte Pinakothek, Monachium, tempera na desce)¹⁷. Uczesanie Madonny odpowiada modzie znamiennej dla drugiej połowy XV wieku, z charakterystycznym upięciem w welonie zdobionym perłami.

Filippo Lippi, Zwiastowanie Maryi, malarstwo religijne, sztuka religijna, malarstwo włoskie, niezła sztuka

Filippo Lippi, Zwiastowanie Najświętszej Maryi Panny | 1443–45, Alte Pinakothek, Monachium

Filippo Lippi, Maryja z dzieckiem, malarstwo religijne, sztuka religijna, malarstwo włoskie, niezła sztuka

Filippo Lippi, Maryja z dzieckiem | 1460–65, Alte Pinakothek, Monachium

Obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem zwany Tondo Bartolini był jednym z pierwszych namalowanych w formacie kolistym w epoce renesansu i niewątpliwie stanowił źródło inspiracji dla malarzy florenckich drugiej połowy quattrocenta, zwłaszcza dla Sandra Botticelliego, który był uczniem Fra Filippa Lippiego¹⁸. Przedstawia tronującą, widoczną do kolan Madonnę z nagim Dzieciątkiem siedzącym na jej łonie. Wysoce dekoracyjnie potraktował malarz tron Matki Boskiej, zdobiąc jego oparcie wolutami, przysparzającymi stylistyce obrazu rodzaju „barokowości”. Madonna i Dzieciątko Jezus trzymają razem owoc granatu, interpretowany jako symbol płodności i godności. Mały Chrystus pokazuje kawałek owocu Matce, ta jednak nie patrzy na Syna, lecz w bliżej nieokreślony punkt poza obrazem. Mając na uwadze ten fakt, obecność granatu obficie wypełnionego pestkami z sokiem barwy purpurowej należałoby interpretować jako symbol przyszłej męki Chrystusa na krzyżu, krwi z ran od gwoździ i korony cierniowej, która przez cierpienie Zbawiciela błyszczy szkarłatem¹⁹. Owoc bywa jednak także odbierany jako – jak już wspomniano – symbol płodności, a w świetle tego można zaryzykować interpretację tonda jako popularnego w okresie wczesnego renesansu desco da parto, rodzaju drewnianego talerza, najczęściej zdobionego przedstawieniami religijnymi, ofiarowanego kobietom w bogatszych rodzinach dla uczczenia narodzin potomka lub potomkini²⁰. Wtenczas fundacja omawianego obrazu służyłaby upamiętnieniu narodzin jednego z dzieci florenckiego bankiera Lionarda Bartoliniego, fundatora obrazu²¹.

Filippo Lippi, Matka Boska z Dzieciątkiem i scenami z życia świętej Anny, detal | ok. 1452–1453, Gallerie degli Uffizi, Florencja

Z pierwszoplanowym przedstawieniem Madonny z Dzieciątkiem integralnie związane są sceny narracyjne w tle: Spotkanie św. Joachima ze św. Anną przy Złotej Bramie oraz Narodziny Marii. Przywołują one temat poddawany żarliwym dyskusjom w okresie quattrocenta, mianowicie „niepokalanego” lub „pokalanego” poczęcia Marii Panny w łonie św. Anny. Przyjmując za słuszną tezę o cudownym poczęciu podczas spotkania św. św. Joachima i Anny przed Złotą Bramą, opowiedziano się ostatecznie za wersją „niepokalanego” poczęcia. Co więcej, zakon karmelitów, z którego wywodził się Fra Filippo Lippi, obrał za swoją główną patronkę Marię Pannę, a mnisi utrzymywali, iż św. Anna miała przynieść nowo narodzoną Marię na Górę Karmel, zaś Maria jako kilkulatka samotnie przybyła do tej samej pustelni mnichów²². Zatem zasadne wydaje się wypełnienie tła omawianego obrazu kolistego scenami narracyjnymi z dzieciństwa Marii Panny. Wpływ doktryny karmelitańskiej na ikonografię obrazu we florenckiej Galleria Palatina polega na ścisłej relacji między postaciami pierwszoplanowymi Madonny z Dzieciątkiem i scenami narracyjnymi w tle²³.

Bibliografia:
1. Bortolotti L., LIPPI, Filippo, w: Dizionario Biografico degli Italiani, t. 65, Roma 2005, https://www.treccani.it/enciclopedia/filippo-lippi_(Dizionario-Biografico).
2. Cecchi A., Blamoutier N., Les cadres rondes de la Renaissance florentine, „Revue de l’Art” nr 76 (9), 1987.
3. Chiarelli R., Galleria Palatina a Firenze. 135 illustrazioni, Rzym 1956.
4. Farancini-Ciaranfi A.M., La Galleria Palatina (Pitti). Guide per il visitatore e catalogo delle opere esposte, Firenze 1964.
5. Fossi G., Filippo Lippi, London 1989.
6. Salvador-González J.M., The House/Palace in Annunciations of the 15th Century. An Iconographic Interpretation in the Light of Patristic and Theological Tradition, „Eikón Imago” nr 10, 2021.
7. Giedroyć M., Filippo Lippi – zakonnik o niezakonnej duszy, portal Niezła Sztuka, 18.01.2023, https://niezlasztuka.net/o-sztuce/filippo-lippi-zakonnik-o-niezakonnej-duszy.
8. Guasti G., I quadri della Galleria e altri oggetti d’arte del comune di Prato. Descritti e illustrati con documenti inediti, Prato 1888.
9. Holmes M., Fra’ Filippo Lippi. The Carmelite painter, New Haven 1999.
10. Kaczmarczuk R., Granat – owoc mało nam znany, „Wszechświat” nr 113 (1–2), 2012.
11. Marchini G., Filippo Lippi, Milano 1975.
12. Padovano S., Fra Filippo Lippi, Tondo Bartolini, w: Palazzo Pitti. Galleria Palatina e gli Appartamenti Reali. Catalogo dei dipinti, a cura di Marco Chiarini e Serena Padovano, Florencja 2003, t. 2, nr 383.
13. Paolucci A., Filippo Lippi, Firenze–Milano 2007.
14. Pittaluga M., Filippo Lippi, Firenze 1949.
15. Randolph Adrian W.B., Gendering the period eye: deschi da parto and Renaissance visual culture, „Art History” nr 27 (4), 2004.
16. Ruda J., Fra Filippo Lippi. Life and work. A complete catalogue, London 1993.
17. Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. K. Kubalska-Sulkiewicz, M. Bielska-Łach, A. Manteuffel-Szarota, Warszawa 1997.
18. Strutt E.C., Fra Filippo Lippi, London 1906.
19. Supino I.B., Fra Filippo Lippi, Firenze 1902.
20. Toesca P., LIPPI, Filippo, detto fra Filippo, w: Enciclopedia Italiana, Roma 1934, https://www.treccani.it/enciclopedia/lippi-filippo-detto-fra-filippo_(Enciclopedia-Italiana).
21. Vannucci M., Le grandi famiglie di Firenze: da mercanti, artigiani, umili popolani, da feudatari che hanno lasciato i loro castelli, nascono nella miracolosa Firenze, le famiglie che entreranno nella storia, Roma 2001.
22. Wirtz Rolf C., Art & Architecture. Florence, Königswinter 2005.
23. Zimmer W., The Tondo, „Art Journal” nr 50 (3), 1991.

Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. K. Kubalska-Sulkiewicz, M. Bielska-Łach, A. Manteuffel-Szarota, Warszawa 1997, s. 417. ↩
Zob. A. Cecchi, N. Blamoutier, Les cadres rondes de la Renaissance florentine, „Revue de l’Art” nr 76 (9), 1987, s. 21–24. ↩
W. Zimmer, The Tondo, „Art Journal” nr 50 (3), 1991, s. 60. ↩
L. Bortolotti, LIPPI, Filippo, w: Dizionario Biografico degli Italiani, t. 65, Rzym 2005, https://www.treccani.it/enciclopedia/filippo-lippi_(Dizionario-Biografico) (dostęp: 12.01.2015). ↩
P. Toesca, LIPPI, Filippo, detto fra Filippo, w: Enciclopedia Italiana, Rzym 1934, https://www.treccani.it/enciclopedia/lippi-filippo-detto-fra-filippo_(Enciclopedia-Italiana) (dostęp: 12.01.2015); L. Bortolotti, op. cit.; A. Paolucci, Filippo Lippi, Firenze–Milano 2007, s. 48. ↩
M. Giedroyć, Filippo Lippi – zakonnik o niezakonnej duszy, portal Niezła Sztuka, 18.01.2023m https://niezlasztuka.net/o-sztuce/filippo-lippi-zakonnik-o-niezakonnej-duszy (dostęp: 8.06.2024). ↩
A. Paolucci, op. cit., s. 6. ↩
P. Toesca, op. cit.; L. Bortolotti, op. cit.; A. Paolucci, op. cit., s. 6, 7. ↩
Zob. A. Paolucci, op. cit., s. 11, 14. ↩
L. Bortolotti, op. cit.; A. Paolucci, op. cit., s. 48. ↩
G. Guasti, I quadri della Galleria e altri oggetti d’arte del comune di Prato. Descritti e illustrati con documenti inediti, Prato 1888, s. 43; E.C. Strutt, Fra Filippo Lippi, London 1906, s. XXI, 89, 90; M. Pittaluga, Filippo Lippi, Firenze 1949, s. 162; A.M. Farancini-Ciaranfi, La Galleria Palatina (Pitti). Guide per il visitatore e catalogo delle opere esposte, Firenze 1964, s. 89, nr 343; G. Marchini, Filippo Lippi, Milano 1975, s. 209, nr 43; G. Fossi, Filippo Lippi, London 1989, s. 64, 76; M. Holmes, Fra’ Filippo Lippi. The Carmelite painter, New Heaven 1999, s. 141, 144; S. Padovano, Fra Filippo Lippi, Tondo Bartolini, w: Palazzo Pitti. Galleria Palatina e gli Appartamenti Reali. Catalogo dei dipinti, a cura di Marco Chiarini e Serena Padovano, Firenze 2003, t. 1, s. 68; t. 2, s. 237, nr 383. ↩
„(se) non gli avesse finito un cierto tondo del legniame ch’è del detto Lionardo cioè di dipingerlo di certa storia che gli aveva chominciata della Vergine Maria”, cyt. za: I.B. Supino, Fra Filippo Lippi, Firenze 1902, s. 81; M. Pittaluga, op. cit., s. 162. ↩
Por. J. Ruda, Fra Filippo Lippi. Life and work. A complete catalogue, London 1993, s. 240; więcej o rodzie Martelli i ich herbie w: M. Vannucci, Le grandi famiglie di Firenze: da mercanti, artigiani, umili popolani, da feudatari che hanno lasciato i loro castelli, nascono nella miracolosa Firenze, le famiglie che entreranno nella storia, Roma 2001, s. 248, 252. ↩
Por. J. Ruda, op. cit., s. 242. ↩
Zob. G. Fossi, op. cit., s. 48; A. Paolucci, op. cit., s. 38, 40–41. ↩
Zob. A. Paolucci, op. cit., s. 41. ↩
Zob. J.M. Salvador-González, The House/Palace in Annunciations of the 15th Century. An Iconographic Interpretation in the Light of Patristic and Theological Tradition, „Eikón Imago” nr 10, 2021, s. 400, il. 3. ↩
R. Chiarelli, Galleria Palatina a Firenze. 135 illustrazioni, Roma 1956, s. 26; R.C. Wirtz, Art & Architecture. Florence, Königswinter 2005, s. 460. ↩
R. Kaczmarczuk, Granat – owoc mało nam znany, „Wszechświat” nr 113 (1–2), 2012, s. 285. ↩
Zob. A.W.B. Randolph, Gendering the period eye: deschi da parto and Renaissance visual culture, „Art History” nr 27 (4), 2004, s. 538–562. ↩
M. Holmes, op. cit., s. 169. ↩
M. Holmes, op. cit., s. 171. ↩
M. Holmes, op. cit., s. 172. ↩

Artykuł sprawdzony przez system Antyplagiat.pl

Dziękujemy Ci, że czytasz nasze artykuły. Właśnie z myślą o takich cudownych osobach jak Ty je tworzymy. Osobach, które lubią czytać i doceniają nasze publikacje. Wszystko, co widzisz na portalu jest dostępne bezpłatnie, a ponieważ wkładamy w to dużo serca i pracy, to również zajmuje nam to sporo czasu. Nie mamy na prowadzenie portalu grantu ani pomocy żadnej instytucji. Bez Waszych darowizn nie będziemy miały funduszy na publikacje. Dlatego Twoje wsparcie jest dla nas bardzo ważne. Jeśli lubisz czytać niezłosztukowe artykuły – wesprzyj nas.
Dziękujemy Ci bardzo, Joanna i Dana, założycielki Fundacji Niezła sztuka

A może to Cię zainteresuje:

Info
Lista artykułów

» Bartłomiej Bartelmus

Doktor historii sztuki, absolwent Uniwersytetu Wrocławskiego, aktualnie pełni obowiązki kierownika Biblioteki Międzynarodowej Wyższej Szkoły Logistyki i Transportu we Wrocławiu. Dodatkowo tłumacz techniczny języka niemieckiego, związany z biurem translatorskim „Skřivanek” oraz serwisem dogadamycie.pl. W centrum jego zainteresowań znajduje się architektura i sztuka Italii w średniowieczu i czasach nowych, której arkana zgłębia drogą podejmowanych podróży do Włoch. Ponadto - miłośnik kolei; lepidopterolog-amator - z zaangażowaniem i pasją poznający motyle dzienne Polski, Europy i krajów pozaeuropejskich. Prowadzi blog poświęcony podróżom do Włoch i innym swoim zainteresowaniom: www.kochamwlochy.blogspot.com, a także publikuje zdjęcia na portalu fotograficznym www.italus.flog.pl.