O czym chcesz poczytać?

  • Słowa kluczowe

  • Tematyka

  • Rodzaj

  • Artysta

 •  882   •  10 sierpnia 2023

Twarzą w twarz z nowojorskimi obrazami Bractwa św. Łukasza

Przekaż nam 1.5%. Wesprzyj naszą edukacyjną misję »

Nowojorskie obrazy Bractwa św. Łukasza wróciły. Ponad osiemdziesiąt lat zajęło im, by pokonać długą drogę powrotną do domu. Wcześniej czytaliśmy o nich jedynie w artykułach tłumaczących historię ich powstania. Na podstawie najpierw czarno-białych, a potem już kolorowych ilustracji wyobrażaliśmy sobie, jak mogą wyglądać w rzeczywistości. I kiedy już prawie straciliśmy nadzieję na pozytywne zakończenie tej historii, okazało się, że jednak jest happy end. Wróciły i są eksponowane tu, gdzie się narodziły – w Kazimierzu Dolnym.

Łukaszowcy, Kazimierz Dolny, wystawa, Muzeum Nadwiślańskie, Niezła Sztuka

Wystawa Łukaszowcy – Kazimierz Dolny – USA – Kazimierz Dolny w Muzeum Nadwiślańskim w Kazimierzu Dolnym, fot. Fundacja Niezła Sztuka

Podczas ich pierwszej publicznej prezentacji w Polsce (Łukaszowcy. Wielki powrót)1, zorganizowanej w Muzeum Narodowym w Warszawie jesienią 2022 roku, zaskoczeniem był ich dość mały w stosunku do naszych wyobrażeń format. Siedem obrazów (każdy o wymiarach 1,2 × 2 m) wisiało naprzeciwko makat Mieczysława Szymańskiego, które towarzyszyły im również na ekspozycji w Nowym Jorku. Być może to monumentalność sal Muzeum Narodowego, a także umieszczenie dużych rozmiarów tkanin na pustych ścianach oraz dość rozległy sposób rozlokowania obrazów wpłynęły na odbiór. To było spotkanie, które uświadomiło nam, że często dzieło sztuki nie broni się bez kontekstu. Przypomnijmy go zatem.

Świat jutra

Wystawa Światowa w Nowym Jorku odbywała się w 1939 roku2 pod złowrogo brzmiącym z perspektywy wypadków historycznych tytułem The world of tomorrow (Świat jutra). Pawilon Polski, z charakterystyczną ażurową wieżą obłożoną tarczami herbowymi, stał w wymownym sąsiedztwie pawilonów Związku Radzieckiego i Niemiec. Autorami jego projektu byli: Jan Galinowski, Jan Cybulski i Felicjan Szczęsny-Kowarski.

Pawilon polski, pomnik Władysława Jagiełły, Nowy Jork, wystawa światowa, Łukaszowcy, Niezła Sztuka

Pawilon Polski w trakcie wystawy światowej w Nowym Jorku – pomnik Władysława Jagiełły | 1938–1939, Narodowe Archiwum Cyfrowe

Zwiedzających witał spoglądający z pomnika Władysław Jagiełło. W środku, pośród osiągnięć technologicznych odrodzonej II Rzeczpospolitej, znajdowała się Sala Honorowa, która ukazywać miała przeszłość i przyszłość Polski. Sala ta, do której wchodziło się prosto z wejścia, kształtem przypominająca nawę kościoła, była syntezą symboliki narodowej – witraż Polska odrodzona, na tle którego stał pomnik Józefa Piłsudskiego, sufit z kasetonami jak z Wawelu, stoły-gabloty o nogach w kształcie orła.

Nad nimi, po prawej stronie wisiały obrazy historyczne Łukaszowców, czyli po kolei:

1. Bolesław Chrobry witający Ottona III pielgrzymującego do grobu św. Wojciecha. Rok 1000,
2. Chrzest Litwy. Rok 1386,
3. Nadanie przywileju zwanego jedlneńskim. Rok 1430,
4. Unia Lubelska. Rok 1569,
5. Konfederacja Warszawska. Rok 1573,
6. Odsiecz Wiednia. Rok 1683,
7. Konstytucja 3 maja. Rok 1791.

Wystawa Światowa, Łukaszowcy, bractwo św. Łukasza, sztuka polska, Niezła Sztuka

Wystawa Światowa w 1939 roku. Fragment Sali Honorowej w polskim pawilonie, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe

Wiszące obok siebie, znacznie bardziej stłoczone niż w Muzeum Narodowym w Warszawie, tworzyły jakby fryz, dzięki czemu silniej wybrzmiewał ich wątek narracyjny – to znaczy wkład Polski w dzieje cywilizacji europejskiej. Za wybór konkretnych tematów odpowiedzialny był zespół wybitnych polskich historyków pod kierunkiem prof. Oskara Haleckiego3. Bractwo św. Łukasza zostało wytypowane do wykonania tego cyklu, ponieważ miało praktykę w pracy zespołowej (m.in. wykonanie dekoracji Gimnazjum Polskiego w Gdańsku, Wojskowego Instytutu Geograficznego w Warszawie, wyposażenie transatlantyków Batory i Piłsudski), która umożliwiała wykonanie spójnego stylistycznie cyklu w stosunkowo krótkim czasie (większość źródeł mówi o trzech, czterech miesiącach).

Wespół w zespół

Łukaszowcy, Przyjęcie chrześcijaństwa przez Litwę, rok 1386, Niezła Sztuka

Bractwo św. Łukasza, Przyjęcie chrześcijaństwa przez Litwę, rok 1386, detal | 1939, Muzeum Historii Polski, depozyt Skarbu Państwa – Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Unikalnym zjawiskiem w skali sztuki światowej jest to, że każdy z artystów miał udział w malowaniu każdego obrazu. Podzielili się wedle predyspozycji: na przykład Antoni Michalak i Jeremi Kubicki przygotowali szkice kompozycyjne4.

„W tych ogromnych [sic!] płótnach spełniły się idee artystyczne Pruszkowskiego i jego uczniów”5 – pisała Joanna M. Sosnowska. Model wszechstronnie wykształconego „artysty-fachowca”6, „państwowotwórcza”7 rola artysty, refleksja nad sztuką narodową8, opiekuńczą rolą państwa9, jak też upodobanie kolejnych roczników absolwentów SSP do zrzeszania się w grupy artystyczne10 – taki zespół cech sprawiał, że byli idealnie przygotowani do wykonania tego typu zlecenia.

Pocztówka przedstawiająca Kazimierz Dolny, niezła sztuka

Pocztówka przedstawiająca Kazimierz Dolny. Rynek (Kościół Farny) | 1914, źródło: Biblioteka Narodowa, Polona.pl

Na czas realizacji cyklu malarskiego od maja do sierpnia 1938 roku członkowie Bractwa pod wodzą prof. Tadeusza Pruszkowskiego (Bolesław Cybis, Bernard Frydrysiak, Jan Gotard, Aleksander Jędrzejewski, Eliasz Kanarek, Jeremi Kubicki, Antoni Michalak, Stefan Płużański, Janusz Podoski, Jan Zamoyski) przenieśli się do Kazimierza Dolnego. Miejscowość ta była im dobrze znana z corocznych plenerów SSP, których inicjatorem w 1923 roku był właśnie Pruszkowski, tym samym symbolicznie wyznaczając datę artystycznej kolonizacji Kazimierza Dolnego11.

Artyści tworzyli „w pracowni Prusza w Kazimierzu, w której czwórką koni by można zawracać” – jak pisał Jan Zamoyski12. Pracownia jest faktycznie ogromna (110 m² powierzchni, 8 m wysokości) i wspaniale doświetlona13.

Znajduje się na ostatnim piętrze domu Prusza zaprojektowanego przez Lecha Niemojewskiego14. Jednym z jego charakterystycznych elementów jest wysokie, wąskie okno zaprojektowane specjalnie do wynoszenia dzieł o dużych formatach. Przez ten otwór wywędrowały właśnie obrazy nowojorskie i to m.in. było powodem wyobrażeń o ich ogromnej skali.

Gdy oglądamy te prace twarzą w twarz, zaskakuje nas ich konsekwentna kolorystyka. Uzyskanie barwnej spójności umożliwiło malowanie temperą na desce na podmalówkach z ziemi zielonej15.

Jednolitość cyklu wynika również z tego, że wszystkie obrazy są wielopostaciowe, narracyjne, sięgające tradycji Nazareńczyków16, czyli Bractwa św. Łukasza założonego w 1809 roku przez zbuntowanych uczniów Akademii Wiedeńskiej.

Łukaszowcy, Chrzest Litwy, sztuka polska, Niezła Sztuka

Bolesław Cybis, Bernard Frydrysiak, Jan Gotard, Aleksander Jędrzejewski, Eliasz Kanarek, Jeremi Kubicki, Antoni Michalak, Stefan Płużański, Janusz Podoski, Tadeusz Pruszkowski, Jan Zamoyski, Chrzest Litwy. Rok 1386 | 1939, Muzeum Historii Polski, depozyt Skarbu Państwa – Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Łukaszowcy, Przyjęcie chrześcijaństwa przez Litwę, rok 1386, Niezła Sztuka

Bolesław Cybis, Bernard Frydrysiak, Jan Gotard, Aleksander Jędrzejewski, Eliasz Kanarek, Jeremi Kubicki, Antoni Michalak, Stefan Płużański, Janusz Podoski, Tadeusz Pruszkowski, Jan Zamoyski, Przyjęcie chrześcijaństwa przez Litwę, rok 1386, detal | 1939, Muzeum Historii Polski, depozyt Skarbu Państwa – Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Co ciekawe, w Chrzcie Litwy możemy znaleźć kryptoportret Tadeusza Pruszkowskiego (jako zakonnik w brązowym habicie z tykwą w pasie), w Konstytucji 3 maja dostrzegamy portret Antoniego Michalaka (druga postać z prawej strony), a Jan III Sobieski na obrazie Odsiecz Wiednia ma rysy Jerzego Kuncewicza.

3 maja 1939 roku otwarto Pawilon Polski, zaś 1 września 1939 roku III Rzesza napadła na Polskę. Polskie konta bankowe zostały zablokowane i Stefan de Ropp, komisarz Pawilonu, nie mógł dostać zaległego wynagrodzenia. Część przedmiotów trafiła na sprzedaż, część do Muzeum Polskiego w Chicago17. Obrazy historyczne Bractwa św. Łukasza de Ropp przekazał do jezuickiej uczelni Le Moyne College w Syracuse, gdzie wykładał. Zwieńczeniem wieloletnich starań osób prywatnych i Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego o odzyskanie dzieł był ich powrót do Polski w 2022 roku. Pokazywano je najpierw w Muzeum Narodowym w Warszawie, potem w kwietniu 2023 roku sama Konstytucja 3 maja gościła w Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego w Warce, następnie wszystkie prace zaprezentowano w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu. Obecnie można je oglądać na wystawie w Muzeum Nadwiślańskim w Kazimierzu Dolnym, a we wrześniu 2023 roku obrazy mają trafić do docelowego miejsca: na wystawę stałą Muzeum Historii Polski w Warszawie.

fleuron niezła sztuka pipsztok

W dniach 18 czerwca – 31 sierpnia 2023 roku można oglądać wystawę Łukaszowcy: Kazimierz Dolny – USA – Kazimierz Dolny w Muzeum Nadwiślańskim w Kazimierzu Dolnym.

Bractwo św. Łukasza, Łukaszowcy, Niezła Sztuka

Wystawa Łukaszowcy – Kazimierz Dolny – USA – Kazimierz Dolny w Muzeum Nadwiślańskim w Kazimierzu Dolnym, fot. Niezła Sztuka

Łukaszowcy, Kazimierz Dolny, wystawa, Muzeum Nadwiślańskie, Niezła Sztuka

Wystawa Łukaszowcy – Kazimierz Dolny – USA – Kazimierz Dolny w Muzeum Nadwiślańskim w Kazimierzu Dolnym, fot. Fundacja Niezła Sztuka

Po raz pierwszy w Kazimierzu kuratorka Dorota Seweryn-Puchalska pokusiła się o pokazanie ich w kontekście innych prac Bractwa św. Łukasza, jak również unikatowych zdjęć dokumentujących proces powstawania cyklu.

Muzeum Historii Polski w Warszawie chciałoby przekazać wyrazy wdzięczności Le Moyne College w Syracuse w stanie Nowy Jork oraz Stefanowi de Roppowi, byłemu Komisarzowi Generalnemu Polskiego Pawilonu na nowojorskiej Wystawie Światowej, za sprawowanie nad nimi opieki i ich wieloletnią pieczołowitą konserwację.

bibliografia, artykuły o sztuce, niezła sztuka

Bibliografia:
1. Chmielewska A., Artysta-fachowiec jako wzorzec absolwenta warszawskiej ASP w okresie międzywojennym, w: Polskie szkolnictwo artystyczne. Dzieje-teoria-praktyka, Materiały LIII ogólnopolskiej sesji naukowej SHS, red. M. Poprzęcka, Warszawa 2005.
2. Chmielewska A., W służbie państwa, społeczeństwa i narodu. „Państwowotwórczy” artyści plastycy II RP, Warszawa 2006.
3. Kossowska I., Jak tworzyć sztukę narodową? Poglądy Tadeusza Pruszkowskiego, „Biuletyn Historii Sztuki” t. 65, nr 3–4, 2003.
4. Krakowski P., Sztuka polska lat trzydziestych, w: Sztuka lat trzydziestych, Materiały Sesji SHS, Warszawa 1991.
5. Luba I., Dialog nowoczesności z tradycją, Warszawa 2004.
6. Łukaszowcy. Wielki powrót, kat. wyst. Muzeum Historii Polski w Muzeum Narodowym w Warszawie, 29 IX 2022 – 23 X 2022 (przedłużona do 11 XI 2022), red. zespół Muzeum Historii Polski.
7. Malarze z kręgu Tadeusza Pruszkowskiego. Bractwo św. Łukasza, Szkoła Warszawska, Loża Wolnomalarska, Grupa Czwarta, kat. wyst. Muzeum Narodowego w Warszawie, wrzesień–październik 1978, komisarz wystawy doc. dr J. Zanoziński, Warszawa 1978.
8. Nowakowska K., Pawilon polski na wystawie światowej (1939–1940) i jego dalsze dzieje, Warszawa 2013.
9. Sosnowska J., Sztuka dwudziestolecia międzywojennego, w: Dwudziestolecie. Oblicza nowoczesności. Katalog wystawy Muzeum Historii Polski na Zamku Królewskim w Warszawie, Warszawa 2008.
10. W. Odorowski, Kolonia artystyczna w Kazimierzu Dolnym XIX–XXI wiek, Kazimierz Dolny 2005.
11. Wójcik R., Historia Polski w siedmiu odsłonach. O malowanych w Kazimierzu obrazach eksponowanych na Światowej Wystawie w Nowym Yorku w 1939 r., „Brulion Kazimierski” nr 1, 2001.
12. Zamoyski J., Łukaszowcy. Malarze i malarstwo Bractwa św. Łukasza, Warszawa 1989.

  1. Łukaszowcy. Wielki powrót, kat. wyst. Muzeum Historii Polski w Muzeum Narodowym w Warszawie, 29 IX 2022 – 23 X 2022 (przedłużona do 11 XI 2022 roku), red. zespół Muzeum Historii Polski. ↩
  2. K. Nowakowska, Pawilon polski na wystawie światowej (1939–1940) i jego dalsze dzieje, Warszawa 2013. ↩
  3. A. Nowak, Malarska wizytówka polskiej historii: Obrazy „Łukaszowców” na Wystawie Światowej w Nowym Yorku, https://lukaszowcy1939.pl (dostęp: 3.07.2023). ↩
  4. O procesie powstawania szerzej pisze m.in. J. Zamoyski, Łukaszowcy, Warszawa 1989, s. 109–110;
    I.J. Kamiński, Z Kazimierza do Syracuse, „Kamena”, 25.12.1988, s. 6–7; R. Wójcik, Historia Polski w siedmiu odsłonach. Lubelskie akcenty na Światowej Wystawie w Nowym Yorku w 1939, „Ziemia Lubelska” nr 1, 2001. ↩
  5. J. Sosnowska, Sztuka dwudziestolecia międzywojennego, w: Dwudziestolecie. Oblicza nowoczesności. Katalog wystawy Muzeum Historii Polski na Zamku Królewskim w Warszawie, Warszawa 2008, s. 112. ↩
  6. A. Chmielewska, Artysta-fachowiec jako wzorzec absolwenta warszawskiej ASP w okresie
    międzywojennym, w: Polskie szkolnictwo artystyczne. Dzieje – teoria – praktyka, Materiały LIII ogólnopolskiej sesji naukowej SHS, red. M. Poprzęcka, Warszawa 2005, s. 213–222. ↩
  7. A. Chmielewska, W służbie państwa, społeczeństwa i narodu. „Państwowotwórczy” artyści plastycy II RP, Warszawa 2006. ↩
  8. I. Kossowska, Jak tworzyć sztukę narodową? Poglądy Tadeusza Pruszkowskiego, „Biuletyn Historii Sztuki” t. 65, nr 3–4, 2003, s. 465–477. ↩
  9. P. Krakowski, Sztuka polska lat trzydziestych, w: Sztuka lat trzydziestych, Materiały Sesji SHS, Warszawa 1991, s. 69–77. ↩
  10. Malarze z kręgu Tadeusza Pruszkowskiego. Bractwo św. Łukasza, Szkoła Warszawska, Loża Wolnomalarska, Grupa Czwarta, kat. wyst. Muzeum Narodowego w Warszawie, wrzesień–październik 1978, komisarz wystawy doc. dr J. Zanoziński, Warszawa 1978, s. 9. ↩
  11. W. Odorowski, Kolonia artystyczna w Kazimierzu Dolnym XIX–XXI wiek, Kazimierz Dolny 2005. ↩
  12. J. Zamoyski, Łukaszowcy. Malarze i malarstwo Bractwa św. Łukasza, Warszawa 1989, s. 109. ↩
  13. Na dachu tej pracowni dzieje się jedna ze scen z Dwóch księżyców Andrzeja Barańskiego (1993), filmu na podstawie książki Marii Kuncewiczowej. ↩
  14. A. Miller, Fachowiec, mistrz i aktor. Kreacja wizerunku artysty na przykładzie Tadeusza Pruszkowskiego, https://wkazimierzudolnym.pl/tadeusz-pruszkowski-fachowiec-mistrz-i-aktor-annamiller (dostęp: 3.07.2023). ↩
  15. R. Wójcik, Historia Polski w siedmiu odsłonach. O malowanych w Kazimierzu obrazach eksponowanych na Światowej Wystawie w Nowym Yorku w 1939 r., „Brulion Kazimierski” nr 1, 2001, s. 16–21. Tu reprodukowane są również unikalne szkice Antoniego Michalaka do tych kompozycji. ↩
  16. I. Luba, Dialog nowoczesności z tradycją, Warszawa 2004. ↩
  17. Dzieje Pawilonu Polskiego i etapy starań o odzyskanie obrazów historycznych Bractwa św. Łukasza prezentuje m.in. film Łukaszowcy N.Y.’39, 2005, reż. M. Dudziewicz,
    https://www.youtube.com/watch?v=K05qQ02BmhU&t=3s&ab_channel=skarabeusz95. ↩

Artykuł sprawdzony przez system Antyplagiat.pl

Dziękujemy Ci, że czytasz nasze artykuły. Właśnie z myślą o takich cudownych osobach jak Ty je tworzymy. Osobach, które lubią czytać i doceniają nasze publikacje. Wszystko, co widzisz na portalu jest dostępne bezpłatnie, a ponieważ wkładamy w to dużo serca i pracy, to również zajmuje nam to sporo czasu. Nie mamy na prowadzenie portalu grantu ani pomocy żadnej instytucji. Bez Waszych darowizn nie będziemy miały funduszy na publikacje. Dlatego Twoje wsparcie jest dla nas bardzo ważne. Jeśli lubisz czytać niezłosztukowe artykuły – wesprzyj nas.
Dziękujemy Ci bardzo, Joanna i Dana, założycielki Fundacji Niezła sztuka

A może to Cię zainteresuje:

» Anna Krawczyk

Absolwentka historii sztuki na Uniwersytecie Warszawskim, asystentka w Zbiorach Sztuki Polskiej do 1914 r. Muzeum Narodowego w Warszawie. Zajmuje się sztuką międzywojenną, kazimierską kolonią artystyczną, a szczególnie twórczością Antoniego Michalaka. Współpracowała m.in. z „Newsweekiem”, „Magazynem Szum” i „Spotkaniami z zabytkami”.

Portal NiezlaSztuka.net prowadzony jest przez Fundację Promocji Sztuki „Niezła Sztuka”. Publikacje finansowane są głównie dzięki darowiznom Czytelników. Dlatego Twoja pomoc jest bardzo ważna. Jeśli chcesz wesprzeć nas w tworzeniu tego miejsca w polskim internecie na temat sztuki, będziemy Ci bardzo wdzięczni.

Wesprzyj »

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *