Antoni Michalak. Od rzeczy

Antoni Michalak przedstawiany jest zazwyczaj przez biografów jako twórca mistycznych obrazów religijnych, portretów duchownych i profesorów, a także jako uczeń Konrada Krzyżanowskiego i Tadeusza Pruszkowskiego oraz członek Bractwa św. Łukasza. Przyjrzyjmy się jednak tym razem Michalakowi od strony rzeczy. Oto portret artysty, który wyłania się przez przedmioty opowiadające jego historię¹.

Antoni Michalak, Bajka o szczęśliwym człowieku | 1925, Muzeum Narodowe w Warszawie

Zawiadomienie

Idealnie śnieżnobiała, nieregularnie strzępiona na brzegach kartka z papieru czerpanego, a na niej napis:

 „MARIA CHYLEWSKA I ANTONI MICHALAK
MAJĄ ZASZCZYT ZAWIADOMIĆ, ŻE ŚLUB ICH ODBĘDZIE SIĘ
W SOBOTĘ, DNIA 16 SIERPNIA 1941 R. O GODZ. 10 RANO
W KOŚCIELE PARAFIALNYM W DRATOWIE

KAZIMIERZ DOLNY”.

Zaproszenie na ślub Antoniego Michalaka i Marii Chylewskiej | 1941, własność prywatna, fot. właściciela

Dratów? Takiej nazwy nie ma na mapie. Przyjrzyjmy się uważnie fotografii ze ślubu Michalaków². Antoni miał wtedy trzydzieści dziewięć, a Maria dwadzieścia pięć lat. W 1942 roku urodził się im syn Tadeusz, a cztery lata później Janusz. Na zdjęciu ubrani są klasycznie – ona w białej długiej sukni z welonem, on w garniturze. Stoją na szczycie schodów, na tle arkady, która odcina się swą świetlistą barwą na tle muru z cegły.

Ślub Antoniego Michalaka i Marii Chylewskiej fot. nieznany | 1941, Archiwum Ikonograficzne Muzeum Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów w Stawisku

To obecny kościół Matki Bożej Królowej Polski w Zagłobie, na terenie województwa lubelskiego, kilkanaście kilometrów od Kazimierza Dolnego, gdzie od 1929 roku miał swój dom Michalak. Świątynia została ufundowana przez rodzinę Kleniewskich herbu Zagłoba, z którą była spokrewniona panna młoda³. Również na terenie dóbr Kleniewskich odbyło się przyjęcie weselne. Początkowa konfuzja związana z nazwą miejscowości wynika z tego, że w tamtych czasach Zagłoba nosiła właśnie nazwę Dratów.

Antoni Michalak | 1938, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe

Jeśli przeniesiemy nasz wzrok nieco w lewo, w kolejnym prześwicie pod arkadą wyraźnie rysuje się charakterystyczna postać – wysoki, postawny, dobrze ubrany mężczyzna. Jest to gość z Warszawy – Jarosław Iwaszkiewicz. Z Michalakiem znali się od lat 20. XX wieku. Obracali się w podobnych kręgach artystycznych stolicy, wymieniali listami.

„Dziękuję Ci mój Drogi za wszystkie kłopoty jakie miałeś z moimi sprawami. – Zawiadomienia mają piękny druk i piękny papier, muszka śliczna, kołnierzyki też b. dobre”

– pisał Michalak w niedatowanym liście do Iwaszkiewicza⁴.

Iwaszkiewicz zadedykował Michalakowi dwa wiersze: Do A.M. na odjezdnym z Kazimierza⁵ oraz znacznie wcześniejszy niepublikowany dotąd – Katedra w Chartres⁶. Michalak natomiast miał w planach portret olejny artysty, z czego udało mu się zrealizować dwa studia rysunkowe poety wykonane techniką sangwiny.

Antoni Michalak, Portret Jarosława Iwaszkiewicza | 1958, własność prywatna, fot. Marcin Koniak, Desa Unicum

Antoni Michalak, Koronacja Matki Bożej, fresk w ołtarzu kościoła w Zagłobie | 1942–1943, fot. MK

Sangwina jest miękką czerwonobrunatną kredką, która wspaniale oddaje naturalny koloryt skóry (łac. sanguis – krew). Ta technika rysunkowa to jedna z wizytówek twórczości Michalaka. Ujawnia jego wykształcenie w pracowni Tadeusza Pruszkowskiego w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych. Pruszkowski nie tylko zalecał uczniom studiowanie kompozycji dawnych mistrzów, ale i uważne stosowanie technik już dawno zapomnianych, jak właśnie sangwina czy fresk. Warto dodać, że artysta w kościele, w którym brał ślub, zrealizował w latach 1942–1943 część z monumentalnego założenia polichromii przedstawiającej Koronację Matki Bożej. To, co udało się przenieść na ściany, ocalało do dziś i zajmuje powierzchnię 35 metrów kwadratowych. W zamyśle centralnej grupie towarzyszyć miał pochód postaci, których wizerunki artysta wzorował na okolicznych chłopach.

Antoni Michalak, Ukrzyżowanie ze św. Marią Magdaleną | 1958, Muzeum KUL, Lublin

Głowa Żyda

Antoni Michalak, Głowa Żyda, własność rodziny artysty

Uformowana kulka ulepiona z papier mâché. Tu będzie nos, tu oczodoły, a raczej oczogóry, patrząc na efekt, tu wąsy, tam mycka.

Pomalować farbą, niezbyt dokładnie, na tyle, że w partii brody gdzieniegdzie widać prześwitujące litery. Dokleić zagmatwane nitki wełny, koniecznie rudej. I Żyd gotów.

To nie będzie rzecz o antysemityzmie. Choć w międzywojennej Polsce bywało z tym różnie, to akurat w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie getto ławkowe nie funkcjonowało.

Co więcej, w pracowni Tadeusza Pruszkowskiego uczyło się kilku kolegów malarzy pochodzenia żydowskiego, w tym słynni bliźniacy Efraim i Menasze Seidenbeutlowie.

Antoni Michalak, Exodus | 1934–1935, kolekcja prywatna

Wspomniana głowa Żyda to zachowana w zbiorach rodziny Michalaka pamiątka po corocznych szopkach SSP, które odbywały się w okresie nowego roku. Analogicznie do artystycznych szopek krakowskiego Zielonego Balonika do wątków narodzenia Chrystusa dołączano te aktualne. Szopki zaludniali profesorowie i uczniowie w strojach i sytuacjach, które poruszały grono uczelni. W szopce noworocznej z 1926 roku wystąpiła kukiełka Michalaka, która mówiła:

„Mesje i madame,
Zostawiam was same
Za wszystko, ach mersi wam boku!
Tak, mnie się należą
Podróże, Paryże
A niech się nobles obliże!”⁷.

W tym czasie artysta był już na swoim półrocznym stypendium w Paryżu.

Antoni Michalak, Portret Alfreda Chłapowskiego | 1926, kolekcja prywatna

Czas dzielił pomiędzy studia w Luwrze, gdzie kopiował Złożenie do grobu hiszpańskiego artysty barokowego Jusepe de Ribery, a szkice w Académie de la Grande Chaumière i naukę francuskiego. Owoców artystycznych stypendium zachowało się niestety niewiele. Są to szkicowniki i dosłownie kilka obrazów olejnych, z których większość zaginęła w czasie II wojny światowej. Tym bardziej radosną wiadomością jest niedawne odnalezienie Portretu Alfreda Chłapowskiego, uważanego dotąd za zaginiony. Został namalowany w 1926 roku i przedstawia „Teddy’ego”, jak nazwano syna ostatniego ambasadora Polski w Paryżu, w towarzystwie ukochanego psa rodziny, owczarka niemieckiego. To wspaniały przykład malarstwa Michalaka w stylu art déco.

Stypendysta zwiedzał muzea, a w wolnym czasie udało mu się dotrzeć do Chartres, gdzie zachwyciły go tamtejsze witraże. Rzadko się to podkreśla, ale Michalak był nie tylko utalentowanym malarzem i rysownikiem, ale też wszechstronnie uzdolnionym twórcą fresków, rzeźb czy wyjątkowych witraży. Jego prace zdobią okna katedry św. Jana w Warszawie i we Wrocławiu oraz kaplicy kościoła akademickiego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

Jan Gotard, Portret Antoniego Michalaka | ok. 1928, źródło: Desa Unicum

Exlibris

Z KSIĄŻEK. ART. MAL. ANTONIEGO MICHALAKA.W.KAZIMIERZU.N.W.

– głosi inskrypcja na exlibrisie artysty projektu Kazimierza Wiszniewskiego.

Exlibris z 1936 roku jest prezentacją postawy twórczej jego właściciela. Pejzaż ukształtowaniem terenu w jednoznaczny sposób odnosi nas do przestrzeni Kazimierza Dolnego. Góra Trzech Krzyży po prawej stronie, baszta i kościół farny po lewej. W centrum enigmatyczna klęcząca postać z wyciągniętymi rękoma i kapeluszem zawieszonym na szyi. Obok kolan leży laska, którą musiał się posługiwać. Bohater exlibrisu to bowiem niewidomy żebrak Oleksy Kozdroń, ulubiony model Michalaka.

Stanisław Magierski, Portret Kozdronia, Muzeum Nadwiślańskie w Kazimierzu Dolnym

Kazimierz Wiszniewski, Exlibris Antoniego Michalaka | 1936, własność rodziny artysty

To niezwykły paradoks, że ten, który nie widzi, był obiektem pasji oglądania i uwieczniania przyjeżdżających do Kazimierza malarzy. Kozdroń klęczy i wyciąga ręce w stronę promieni pochodzących z góry. Co to może oznaczać?

 „A to Was nie uczyli, że żaden człek Pana Boga na ziemi oglądać niezdolny?”⁸

– mówi do Jeremiego ociemniały Michał w opowiadaniu Ślepy z powieści Marii Kuncewiczowej Dwa księżyce.

Książkowy Michał to alter ego Kozdronia, a Jeremi – Michalaka, który był kazimierskim sąsiadem i serdecznym przyjacielem Kuncewiczowej. Intuicja podpowiada, że na ekslibrisie niewidomy, ale poprzez to widzący więcej Kozdroń staje się porte-parole artysty.

Antoni Michalak, Portret ślepca z dziewczynką | ok. 1925, Muzeum Nadwiślańskie w Kazimierzu Dolnym

Pracownia

Natłok przedmiotów, które rozpełzły się wszędzie. Są na stołach, szafkach, konsolkach, piecu kaflowym, podłodze. Obrazy, szkice, wazony, rzeźby, świeczniki. Bogactwo barw i kształtów. Brakuje tylko rozstawionych sztalug. Tak właśnie zapewne wyobraża sobie pracownię artysty ktoś, kto w niej nie był.

Pracownia Antoniego Michalaka w Kazimierzu Dolnym, kwiecień 2014, fot. Anna Krawczyk

3 lipca 1929 roku Michalak wprowadził się do swojego domu w Kazimierzu Dolnym przy ulicy Zamkowej, zaprojektowanego przez Jerzego Sienickiego, lubelskiego architekta. Tak jego kształt architektoniczny opisuje Jerzy Wyczesany, badacz korespondencji Michalaka:

„Dom ten to niewielki parterowy budynek wzniesiony z kamienia wapiennego i cegły, z pięknym tarasem od północy. W dolnej kondygnacji mieszczą się dwa pokoiki – gościnny i sypialny oraz kuchnia. W pokoiku gościnnym, w jego narożu, dzielącym okna znajduje się jedyna zachowana do dzisiaj rzeźbiarska realizacja Michalaka – wapienna kolumna opleciona misternymi kwiatkami. Na piętrze natomiast umieszczona została duża jasna pracownia oraz mały salonik”⁹.

Dom Michalaka | 1928, źródło: „Brulion Kazimierski”, nr 6, 2005, s. 64

Tu toczyło się życie rodzinne, tu przyjmowano gości, tutaj Michalak dopracowywał swoje dzieła. A wreszcie tutaj znajdowała się siedziba jego kolekcji, bo trzeba przyznać, że artysta miał niezwykły dar gromadzenia różnorodnych intrygujących przedmiotów, które nie tylko towarzyszyły jego tworzeniu, ale również inspirowały go i zmieniały jako człowieka i artystę.

Bibliografia:
1. Bartoszewicz W., Buda na Powiślu, Warszawa 1983.
2. Kuncewiczowa M., Dwa księżyce, Warszawa 1974.
3. Maria Chylewska, serwis genealogiczny pod patronatem
Stowarzyszenia Potomków Sejmu Wielkiego, http://www.sejm-wielki.pl/b/sw.195303.
4. Wyczesany J., Kalendarium życia i twórczości artysty, w: Mistyczny świat Antoniego Michalaka. Katalog wystawy twórczości A. Michalaka 1902–1975, Muzeum Nadwiślańskie w Kazimierzu Dolnym, red. W. Odorowski, Kazimierz Dolny 2005.
5. Wyczesany J., Wojenna korespondencja Jarosława Iwaszkiewicza z Antonim Michalakiem, „Brulion Kazimierski” nr 5, 2004.

• Info
• Lista artykułów

» Anna Krawczyk

Absolwentka historii sztuki na Uniwersytecie Warszawskim, asystentka w Zbiorach Sztuki Polskiej do 1914 r. Muzeum Narodowego w Warszawie. Zajmuje się sztuką międzywojenną, kazimierską kolonią artystyczną, a szczególnie twórczością Antoniego Michalaka. Współpracowała m.in. z „Newsweekiem”, „Magazynem Szum” i „Spotkaniami z zabytkami”.

• Twarzą w twarz z nowojorskimi obrazami Bractwa św. Łukasza - 10 sierpnia 2023
• Giovanni Battista Piranesi i jego „Więzienia Wyobraźni” - 29 maja 2023
• Antoni Michalak. Od rzeczy - 21 października 2022