Pieter Bruegel starszy. Malarz pospólstwa

Twórca ten był znakomitym znawcą ludzkiej duszy, przez całe życie obserwował zachowania i zwyczaje zwykłych śmiertelników, odkrywając ich najgłębsze słabości i lęki. Posługując się groteską i brzydotą w swoich dziełach, wyszydzał ułomności, a zarazem pouczał. Artysta, socjolog i moralizator, czyli Pieter Bruegel starszy.

Pieter Bruegel starszy, Wieża Babel | 1563, Kunsthistorisches Museum, Wiedeń

Pieter Bruegel starszy był pierwszym z rodziny Brueghlów, z której pochodziło aż sześciu znakomitych artystów. Malarz urodził się między 1525 a 1530 r. koło Bredy (lecz wskazuje się również belgijskie miasto Bree), a zmarł w 1569 r. w Brukseli w wieku około 45 lat. Swoją edukację artystyczną rozpoczął w pracowni Pietera Coecke’a van Aelsta, a po jego śmierci pojawił się w Antwerpii już jako wyzwolony mistrz i w 1551 r. zarejestrowany został w tamtejszej gildii św. Łukasza¹. Przydomek „starszy” nadano mu później, aby odróżnić go od syna Pietera Brueghla młodszego, który malował w podobnej do ojca manierze.

No dobrze, Bruegel czy Brueghel?

Krótko po osiedleniu się w Antwerpii artysta wyruszył w kilkuletnią podróż. Pokonując francuskie Alpy, dotarł do Włoch, gdzie zwiedził Rzym, Neapol oraz Mesynę². Podczas wyprawy utrwalał na papierze górski krajobraz i elementy otaczającej go przyrody. Wpływ tej podróży widać niemal we wszystkich jego pejzażach, obfitujących w wyżynne tereny, znakomicie oddane za pomocą powietrznej perspektywy.

Pieter Bruegel starszy, Malarz i kupiec (koneser) (prawdopodobnie autoportret Bruegla) | ok. 1565, Albertina, Wiedeń

Po powrocie do miasta około 1554 r. podjął pracę u znanego handlarza sztuki i wydawcy grafik Hieronima Cocka³. Produkował dla niego ryciny, które stylistycznie i tematycznie zbliżone były jeszcze do dzieł Hieronima Boscha. Najwcześniejsza z nich Wielkie ryby jedzą małe ryby pochodzi z 1556 r. Zaczynał więc jako rysownik, co widoczne jest w kubicznych kształtach postaci, wyraźnej kresce oraz drobiazgowości, dzięki którym jego obrazy przypominają rzetelny reportaż z życia nowożytnego miasta.

Pieter Bruegel starszy, Duże ryby zjadają małe | 1556, Albertina, Wiedeń

Jest uważany za bezpośredniego kontynuatora twórczości Hieronima Boscha. Bardzo łatwo o takie skojarzenie, gdyż zarówno Bosch jak i Bruegel wykorzystywali groteskowe, fantastyczne stworzenia, które swoją brzydotą miały uwydatnić pouczającą treść obrazu; w twórczości obu artystów znajdziemy też wątki satyryczne, moralizatorskie, jak również elementy zaczerpnięte z ludowych przekazów i zabobonów. Płótna Boscha są jednak przesiąknięte średniowieczną jeszcze mistyką; Bruegel chętniej zaś przedstawiał realny świat, skupiając się na codziennym życiu prostego człowieka, niekiedy tylko korzystając z dorobku wielkiego poprzednika. Do dzieł powstałych pod wyraźnym wpływem Boscha można zaliczyć Szaloną Gretę (1564), Upadek zbuntowanych aniołów (1562) oraz Triumf śmierci (1562).

Pieter Bruegel starszy, Szalona Greta | 1561, Museum Mayer van den Bergh, Antwerpia

Są to apokaliptyczne wizje, pełne okrucieństwa i makabrycznych stworzeń, szczelnie wypełniających przestrzeń w obrazie. Szalona Greta, postać zaczerpnięta z niderlandzkich legend jest symbolem szaleństwa i chciwości – jędzą, która nie zawaha się nawet przed splądrowaniem piekła. Czarownica niesie na ramieniu torbę z łupami i kroczy zdecydowanym krokiem przed tłumem rozszalałych kobiet w stronę bram piekielnych, wyobrażonych jako monstrualna twarz z rozwartymi ustami. Jest to najbardziej „boschowskie” z dzieł Bruegla.

Triumf śmierci jest z kolei obrazem, który nie pozostawia cienia nadziei na chrześcijańskie miłosierdzie. Oddział kościotrupów terroryzuje żywych i dewastuje wszystko, co napotka na drodze. Ich ofiarami są wszyscy, bez względu na status społeczny, wiek czy wyznanie. Malarz przekształcił nieco średniowieczny motyw danse macabre, aby zademonstrować równość wszystkich w obliczu śmierci. Nadciągająca armia szkieletów zwiastuje im nieuchronną zagładę, a pusty, jałowy krajobraz pogłębia tylko nastrój rozpaczy i lęku.

Pieter Bruegel starszy, Triumf Śmierci | ok. 1562, Prado, Madryt

Czasy w których tworzył Bruegel były dla północnej Europy okresem przełomu. Artysta sporą część życia spędził w Antwerpii, która już wówczas była nazywana „największym bankiem i targowiskiem Europy”. Rozwinięty na szeroką skalę handel, żegluga oraz powstanie pierwszych banków przyczyniły się do gwałtownego rozwoju miasta w duchu wschodzącego kapitalizmu. Skutkiem tego był gwałtowny przyrost ludności, która napływała z różnych zakątków świata, posługującej się wieloma językami bądź wyznającej różne religie. Niektórzy badacze twórczości Bruegla uważają, iż Wieża Babel (1563) ilustruje ówczesną sytuację ekonomiczną i społeczną panującą w Antwerpii, porównując ją do biblijnej wieży Babel – symbolu pychy ludzi, którzy bez błogosławieństwa Boga postanowili się zjednoczyć i wznieść budowlę na niespotykaną dotychczas skalę. Karą, jaka ich za to spotkała, było pomieszanie przez Stwórcę języków. W kontekście wielonarodowej ludności Antwerpii oraz wybuchu reformacji analiza ta wydaje się prawdopodobna.

Wprawdzie nie znamy wyznania religijnego artysty, ale zastanawiające jest przedstawienie biblijnej wieży na wzór Koloseum – symbolu Rzymu, papieskiego miasta, a według luteran siedliska grzechu⁴.

Pieter Bruegel starszy, Wieża Babel | 1563, Kunsthistorisches Museum, Wiedeń

Bruegel był artystą bacznie przyglądającym się kondycji ludzkiej i dostrzegającym irracjonalizm i zabobonność człowieka. Potrafił bezwzględnie ośmieszyć mądrości ludowe i zwyczaje utrwalone w ciągu wieków. Prawdopodobnie wpływ na jego postawę miały pisma wielkich humanistów: Pochwała głupoty Erazma z Rotterdamu (1509), Gargantua i Pantagruel Francois Rableais’go (1532-64) oraz Statek głupców Sebastiana Branta (1494) – wszystkie w satyryczny sposób wyśmiewające skostniałe struktury społeczne i schematy zachowań⁵. Bruegel podejmował ten wątek niezwykle często w swoich obrazach, czego przykładem są Przysłowia niderlandzkie (1559), Walka karnawału z postem (1559), Zabawy dziecięce (1560).

Pieter Bruegel starszy, Przysłowia niderlandzkie | 1559, Gemäldegalerie, Berlin

Przysłowia są trwale osadzonym w kulturze konstruktem, niosącym pewną uniwersalną prawdę bądź adekwatny do sytuacji komentarz. Były znane każdej warstwie społecznej, a przekazywane z pokolenia na pokolenie są używane do dziś, zwykle w niezmienionej formie. W 1559 r. posłużył się nimi Pieter Bruegel gromadząc na płótnie około 120 niderlandzkich przysłów takich jak: „uderzać głową w mur”, „trzymać świat na wielkim palcu”, „trzeba się zgiąć, by przejść przez świat”, „powiesić śledzia za skrzela”, „nieść w jednej ręce wodę, w drugiej ogień”, „siedzieć między dwoma krzesłami na popiole”, „wykładać dach plackami”⁶. Malarz ilustrując ludowe złote myśli stworzył chaotyczny świat na opak, „zdumiewając oczy tym, do czego przyzwyczaiły się uszy”⁷. Przysłowia cenione przez społeczeństwo jako stara, ugruntowana mądrość w wizualnej formie, nadanej im przez Bruegla, stały się odzwierciedleniem ciemnoty społeczeństwa.

Nosić ogień w jednej ręce, a wodę w drugiej

Trzeba się zgiąć, by przejść przez świat

Wykładać dach plackami

Bić głową w mur

Walka karnawału z postem rozgrywa się na miejskim placu oglądanym przez nas z góry, otoczonym realistycznie oddanymi zabudowaniami. Widząc taką kompozycję przychodzi nam na myśl scena teatralna i rozgrywający się poniżej spektakl – prawdziwe theatrum mundi. Akcja zbudowana jest na przeciwieństwach postu i karnawału. Z jednej strony jadąc na beczce zbliża się przysadzisty mężczyzna z pasztetem na głowie i rożnem w ręku symbolizujący Karnawał; towarzyszy mu pochód grajków, przebierańców i tańczących ludzi.

Pieter Bruegel, Walka karnawału z postem, detal | 1559, Kunsthistorisches Museum, Wiedeń

Z drugiej strony otoczona przez mnichów jedzie na platformie wychudła postać – personifikacja Postu, trzymająca wiosło ze śledziami i orszakiem smutnych postaci podążających za nią. Zbliża się chwila pojedynku przedstawiona z humorem lub wręcz kpiną.

Pieter Bruegel, Walka karnawału z postem, detal | 1559, Kunsthistorisches Museum, Wiedeń

Pochody, procesje i festyny towarzyszyły każdemu świętu w życiu miast. Bruegel wykorzystał to wciąż żywe średniowieczne zjawisko i skonfrontował ze sobą jarmarczną i wesołą kulturę pospólstwa ze sztywną i ascetyczną nauką Kościoła. Nie opowiedział się po żadnej ze stron, wydaje się, iż chciał jedynie ukazać absurdalność każdej ze skrajnych postaw.

Pieter Bruegel, Walka karnawału z postem | 1559, Kunsthistorisches Museum, Wiedeń

Obrazem o podobnej budowie są Zabawy dziecięce, również rozgrywające się na rozległym placu – w punkcie towarzyskich spotkań i ważnych wydarzeń w życiu miasta. Przedstawia on ponad 230 dzieci zajętych około 90 różnymi grami. Tematyka obrazu jest oryginalna i świeża; przez całe średniowiecze dzieci były postrzegane jako „mali dorośli” i dopiero w epoce Odrodzenia ujrzano odrębność ich świata, co pociągnęło za sobą rozwój szkolnictwa i rozpoczęło naukową obserwację dziecięcych zachowań. Spis dziecięcych zabaw znajdziemy już w utworze Gargantua i Pantagruel, w którym autor wylicza dziecięce zabawy podkreślając przy tym ich pożyteczność w procesie edukacji⁸. Niektórzy uczeni doszukują się w tym obrazie drwiny z bezmyślności i beztroskiej naiwności ludzkiej przedstawionej za pomocą dziecięcych gier, pełnych niekontrolowanych emocji i instynktów. Pozostali utrzymują, iż obraz jest jedynie kompendium dziecięcych rozrywek i emanuje niewinną wesołością.

Pieter Bruegel starszy, Zabawy dziecięce | 1560, Kunsthistorisches Museum, Wiedeń

Pieter Bruegel starszy, Zabawy dziecięce, detal | 1560, Kunsthistorisches Museum, Wiedeń

Pieter Bruegel otrzymał również przydomek „Chłopski” ze względu na częste w jego twórczości przedstawienia życia wieśniaków. Tym, co przede wszystkim fascynowało mistrza był ich bliski kontakt z przyrodą, a właściwie zależność od niej. Tematyka ta była obecna już w średniowiecznym iluminatorstwie w postaci cyklu miesięcy i typowych dla nich sezonowych prac. W 1565 r. tematu tego podjął się Bruegel tworząc na zamówienie Nicolaesa Jonghelincka serię 6 obrazów: Myśliwi na śniegu, Pochmurny dzień, Żniwa, Zwożenie siana, Powrót stada, Pejzaż zimowy z pułapką na ptaki⁹.

Pieter Bruegel starszy, Myśliwi na śniegu (Zima) | 1565, Kunsthistorisches Museum, Wiedeń

W tym okresie malarz odchodzi od surowych sądów nad ludzką ułomnością na rzecz obiektywnego podziwiania związku człowieka z przyrodą. Zamiast szyderstwa widzimy pogodny obraz wieśniaków zarówno podczas pracy, jak i w momencie odpoczynku, wtopionych w cykl przyrody i podporządkowanych jej zmianom. Jednak najważniejszym elementem tych scen jest pejzaż górujący nad bohaterami. Natura jako wszechpotężna siła sprawcza stanowi żywioł wyrażony światłem, tonacją barw, gęstością powietrza, atmosferą – tak odmiennymi dla każdej z pór roku. Tymi dziełami Bruegel poczynił krok milowy ku uznaniu pejzażu za niezależny gatunek malarski.

Pieter Bruegel starszy, Żniwa (Lato) | 1565, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork

Do chłopskiej tematyki należą też sceny z wiejskich festynów i świąt. Karel van Mander, autor Księgi o malarstwie (1604), twierdzi, iż artysta tak bardzo interesował się chłopskimi zwyczajami, że przebierał się za jednego z nich i uczestniczył w wiejskich zabawach i świętach¹⁰. Opinia ta wydaje się być przesadzona, ale obrazy takie jak Wesele chłopskie (1568) czy Taniec wieśniaków (1568) ujawniają faktyczne zainteresowanie ludową obrzędowością. Tu, podobnie jak w jego cyklu miesięcy, artysta rezygnuje z szyderczego komentarza i pokazuje prostych ludzi w ich codziennym otoczeniu. W tym późnym okresie swojej twórczości obniża także perspektywę, przestaje spoglądać z góry na bohaterów i miesza się z tłumem.

Pieter Bruegel starszy, Chłopskie wesele | 1568, Kunsthistorisches Museum, Wiedeń

Jedno z ostatnich dzieł mistrza jeszcze raz ukazuje nam głęboką prawdę o ludzkiej egzystencji. Obraz Ślepcy (1568) zdaje się być parafrazą biblijnych słów Chrystusa: „Zostawcie ich! To są ślepi przewodnicy ślepych. Lecz jeśli ślepy ślepego prowadzi, obaj w dół wpadną”(Mt 15, 14). Bruegel celuje tym razem w nauczycieli, samozwańczych proroków i mędrców, obnażając ich duchową ślepotę. Dzieło to jest interpretowane jako przestroga przed niewłaściwymi przewodnikami religijnymi. Być może jest to komentarz do konfliktu pomiędzy kościołem katolickim a wyznaniem protestanckim, który w Niderlandach miał zasadnicze znaczenie w dalszym kształtowaniu się niepodległego kraju.

Pieter Bruegel starszy, Ślepcy | 1568, Museo e Real Bosco di Capodimonte, Neapol

Pieter Bruegel starszy wniósł kilka istotnych zmian do świata sztuki. Utrwalił już wtedy rozwijające się malarstwo rodzajowe oraz dowiódł wartości estetycznej pejzażu. Oscylował pomiędzy średniowieczem i renesansem, najczęściej jednak wychodząc poza wyznaczone wzorce. Podczas swojej podróży zetknął się z dziełami włoskiego renesansu, które jednak nie wywarły znaczącego wpływu na jego twórczość. Pozostał artystą wiernym niderlandzkiej tradycji malarskiej, stając się – obok Boscha – jednym z jej najoryginalniejszych przedstawicieli.

Pieter Bruegel starszy (?), Pejzaż z upadkiem Ikara | ok. 1557, Musées Royaux des Beaux-Arts de Belgique, Bruksela

• Info
• Lista artykułów

» Katarzyna Jagocha

Absolwentka historii sztuki z Krakowa. W każdej epoce artystycznej znajdzie coś, co zapadnie jej w pamięć, ale szczególnym zainteresowaniem darzy sztukę holenderską XVII w. oraz okres Młodej Polski. Lubi dzieła wychodzące poza schematy swojej epoki, docenia niekonwencjonalne piękno, wszędzie szuka drugiego dna. W wolnych chwilach realizuje nową pasję, jaką jest grafika komputerowa.

• Pieter Bruegel starszy „Szalona Greta” - 12 sierpnia 2021
• Szkoła utrechcka, czyli caravaggionizm północny - 5 marca 2021
• Johannes Vermeer „Alegoria Malarstwa” - 10 maja 2020
• Rzeźbiarz pracuje w materii, aby materią być przestała. O życiu i twórczości Bolesława Biegasa - 22 kwietnia 2020
• Dante Gabriel Rossetti „Astarte Syriaca” - 29 lipca 2019
• Carel Fabritius „Szczygieł” - 27 maja 2019
• Johannes Vermeer „Mleczarka” - 18 marca 2019
• Johannes Vermeer „Dziewczyna z perłą” - 20 sierpnia 2018
• Auguste Rodin. Na drodze do modernizmu - 29 kwietnia 2018
• „Tak, jak tylko potrafię.” Jak skromny Jan van Eyck zrewolucjonizował malarstwo - 28 stycznia 2018