Rzeźbiarz pracuje w materii, aby materią być przestała. O życiu i twórczości Bolesława Biegasa

„Rzeźbiarz pracuje w materii, aby materią być przestała.”
Cyprian Kamil Norwid

Powyższe słowa mogłyby być celnym podsumowaniem rzeźbiarskiej twórczości Bolesława Biegasa. Artysta ten lubił zajmować się zagadnieniami metafizycznymi oraz przekładać abstrakcyjne pojęcia na formę rzeźbiarską, potrafił uchwycić ulotność i duchowy wymiar wielu emocji i przeżyć. Jednocześnie tytuły jego dzieł zawsze były zawiłe, sugerujące synestezję zmysłów i pozwalające na własną, swobodną interpretację. Ta oryginalność zarówno w treści jak i w formie sprawiła, że pomimo pewnych braków warsztatowych, Biegas zasłynął w świecie sztuki.

Bolesław Biegas | ok. 1923, Biblioteka Polska w Paryżu, fot. PAUart

Legenda Biegasa

Artystę otaczały liczne legendy, których on sam niekiedy był autorem. André Salomon, pisarz i poeta, który zetknął się z Biegasem na salonach paryskich wspomina, że ten „obnosił się po mieście ze swoją legendą. Miał ich wiele, więc wahał się między legendą o synu książęcym, a natchnionym pasterzu”¹. Wraz z tą świadomą autokreacją szedł również szereg skandali obyczajowych — romans z hinduską księżniczką, cenzura kilku jego prac oraz demoniczność i dziwaczność poglądów samego rzeźbiarza.

Pracownia Bolesława Biegasa – rzeźbiarz w towarzystwie Wiktorii Lipkowskiej, pochylony nad portretem tejże | 1911, fot. PAUart

Bolesław Biegalski, bo tak brzmiało jego prawdziwe nazwisko, urodził się 29 marca 1877 roku pod Ciechanowem w zubożałej szlacheckiej rodzinie. Wcześnie osierocony, musiał zaniechać nauki w szkole i od 7 roku życia zajmował się wypasem bydła². W międzyczasie tworzył nieduże figurki w drewnie. Jego talent dostrzegł miejscowy proboszcz, ksiądz Aleksander Rzewnicki. Biegas miał wówczas 18 lat, gdy z pomocą parafian duchowny zebrał pieniądze i posłał młodzieńca na nauki do pracowni Antoniego Panasiuka w Warszawie. Chłopak nie terminował tam jednak długo; źle traktowany, uciekł i powrócił do rodzinnej miejscowości³.

Bolesław Biegas, Taniec Wojny i Taniec Zwycięstwa | 1920-1922, Biblioteka Polska w Paryżu, fot. PAUart

Wkrótce potem Biegas poznał kolejnego swojego protektora, doktora Aleksandra Świętochowskiego. Ten w 1896 roku zorganizował młodemu artyście pierwszą autorską wystawę w Warszawie⁴. Wyeksponowane tam rzeźby były prostymi, acz uderzająco fabularnymi scenami z życia mazowieckiej wsi. Świętochowski, dostrzegając potencjał artystyczny Biegasa, zaczął zbierać fundusze na dalszą edukację młodzieńca. Dzięki jego staraniom artysta w 1897 roku znalazł się w gronie studentów Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie⁵.

W poszukiwaniu artystycznej wolności

Biegas szybko został doceniony w artystycznym świecie. Młodzieniec był pilnym studentem, aż do czasu przejęcia pracowni rzeźby przez Konstantego Laszczkę. Był to nauczyciel autorytarny, traktujący uczniów z wyższością. Brak porozumienia z profesorem, jak również dekadencka atmosfera Krakowa sprawiły, że Biegas zaczął poszukiwać drogi do osiągnięcia artystycznej wolności.

Bolesław Biegas w pracowni, wśród swoich dzieł | 1911, Biblioteka Polska w Paryżu, fot. PAUart

Na młodego artystę duży wpływ miała wówczas filozofia głoszona przez Stanisława Przybyszewskiego. Literat stworzył koncepcję „nagiej duszy” — nieskrępowanego rozumem ani zmysłami jestestwa, do którego dotrzeć można za pomocą poznania intuicyjnego i emocjonalnego przeżycia. Pomóc w tym miała sztuka, która mogła przenikać człowieka na wskroś i docierać do największych tajemnic duszy. Artyści, według Przybyszewskiego, należeli do nielicznej grupy zdolnej osiągnąć ten stan, byli więc najlepszymi znawcami świata i rodzaju ludzkiego. Sztuka zaś — uwolniona od ideologii — miała być celem samym w sobie⁶.

Bolesław Biegas, Gadziny życia | 1917, kolekcja prywatna

Mając Przybyszewskiego za mentora, Biegas zafascynował się pojęciem Absolutu, żywiołami oraz wszechpotęgą artystycznego ducha. W tym czasie zaznajomił się z dziełami takich artystów jak Gustav Vigeland, Félicien Rops i Edvard Munch. Tematyka jego ówczesnych prac nabrała cech skrajnego symbolizmu.

Sukcesy i skandale

Bolesław Biegas, Księga życia | 1903, Muzeum Narodowe w Warszawie

Wynikiem tych fascynacji oraz swobodnych eksperymentów z formą była Księga życia — rzeźba, która spowodowała okrzyknięcie Biegasa „burzycielem” oraz wyrzucenie go z krakowskiej uczelni⁷.

Mimo wywołania artystycznego skandalu i wydalenia ze szkoły, szczęście nie opuszczało Biegasa. Jeszcze w 1900 roku wystawił swoje prace w galerii Krywulta, jednym z najważniejszych wówczas miejsc kulturalnych na ziemiach polskich, a następnie na prestiżowej X Wystawie Secesji w Wiedniu⁸.

W 1902 roku przy wsparciu Towarzystwa Sztuk Pięknych, Biegas otrzymał stypendium na dalsze kształcenie w École des Beaux Arts w Paryżu⁹. Otrzymanego listu polecającego jednak nigdy nie wykorzystał; nie zamierzał ponownie ulec akademickim regułom, które jedynie ograniczały jego artystycznego ducha. 25-letni wówczas Biegas znalazł miejsce na pracownię w Paryżu i wpadł w wir pracy twórczej.

Bolesław Biegas, Taniec Królowej Satyrów | 1920-1922, Biblioteka Polska w Paryżu, fot. PAUart

Wynikiem jego artystycznych poszukiwań były rzeźby, które przypisać można do dwóch nurtów stylistycznych: geometryzującego oraz linearnego. Nurt geometryzujący został zainicjowany już we wspomnianej Księdze Życia. Analizując tę pracę, można zrozumieć jak bardzo rzeźba ta odbiegała od akademickich założeń, z których krakowska szkoła wtedy jeszcze się nie wyzwoliła. Odejście od naturalizmu i wymaganej wówczas poprawności anatomii, szkicowość i synteza całej postaci, jak również egzystencjalny fatalizm przeważyły o niepochlebnej ocenie tej rzeźby.

Bolesław Biegas, Tragedia Życia | po 1910, Biblioteka Polska w Paryżu, fot. PAUart

Początek XX wieku to dla Biegasa czas niebywałej aktywności artystycznej oraz idących za tym sukcesów. Z 1902 roku pochodzą Sfinks, Bóg oraz Zagadka. Wszystkie cechujące się tektoniką, uproszczeniem i dużym ciężarem treści, który zogniskowany jest w twarzach postaci. Mają one głęboko zapadnięte policzki i oczodoły oraz wydatną zaokrągloną czaszkę. Większość detali i konturów została pominięta, jednak uwagę zwracają reliefowo potraktowane dłonie, sprawiające wrażenie raczej dekoracji, nie zaś równoprawnej części rzeźb.

Bolesław Biegas, Ziemia | po 1902, Biblioteka Polska w Paryżu, fot. PAUart

Do nurtu geometryzującego zaliczyć można też rzeźby z lat 20. Różnią się one nieco od wcześniejszych prac w tej stylistyce. Biegas dojrzale operował już wtedy formą rzeźbiarską i osiągał znacznie większą masywność i tektonikę rzeźb, jak również potrafił zasugerować skondensowaną w nich siłę. Za przykład posłużyć może Siła Myśli, jak również seria Myślicieli zainspirowana rzeźbą wieńcząca rodinowską Bramę Piekieł.

Równocześnie powstawała seria posągów znanych kompozytorów i poetów. Są to prace bardziej ekspresjonistyczne, ilustrujące żywioł i potęgę artystycznego Geniuszu. Posągi Richarda Wagnera, Jana Sebastiana Bacha, Ludwiga van Beethovena, Adama Mickiewicza, czy Charlesa Baudelaire’a cechuje dynamika i ruch przeciwstawnych falistych linii, w splotach których uwięzione są postaci artystów, trwających w głębokim skupieniu. Prace te są nastrojowe i liryczne. Biegas podjął się karkołomnego zadania przedstawienia nieuchwytnej zmysłowo idei twórczego natchnienia i dokonał jego przetransformowania w materialną formę rzeźby.

Bolesław Biegas, Chopin | ok. 1905, Biblioteka Polska w Paryżu, fot. PAUart

Najwięcej uwagi poświęcił swojemu ulubionemu kompozytorowi — Fryderykowi Chopinowi. Rzeźbił jego postać aż 5 razy. Najwcześniejsza praca — Marsz żałobny Chopina pochodzi z 1902 roku. Artysta stworzył mroczną wizję muzyka pochylonego nad klawiaturą, wplątanego w wir i otoczonego zdeformowanymi twarzami ludzkimi. Harfa natchnienia z 1908 roku jest innym, równie godnym uwagi przedstawieniem kompozytora. Rzeźba ta ma skomplikowaną, wieloosobową strukturę, która zanika w bogatych fałdach płaszcza, którym okryty jest wyniesiony ku przestworzom Chopin.

Bolesław Biegas, Chopin i Polonia w okowach | po 1910, Biblioteka Polska w Paryżu, fot. PAUart

Malarstwo i polityka

Biegas, za namową Stanisława Wyspiańskiego, zaczął również malować. W obrazach dawał upust swoim poglądom politycznym, czego dobitnym przykładem jest obraz Wojna japońsko-rosyjska z 1907 roku. Był to komentarz artysty do ówczesnej sytuacji politycznej. Na pierwszym planie ukazani zostali nagi car Mikołaj II i cesarz Mutsuhito siłujący się pośród rozrzuconych czaszek, całemu wydarzeniu przypatrują się przywódcy innych mocarstw.

Bolesław Biegas, Wojna rosyjsko-japońska | 1906-1907, Muzeum im. Bolesława Biegasa w Warszawie

Otwarta drwina z największych osobistości ówczesnej polityki wywołała oczywiście skandal, a obraz został zdjęty z trwającej wystawy w obecności policji¹⁰.

Bolesław Biegas, Franklin Delano Roosevelt, Muzeum Biegasa w Warszawie

Bolesław Biegas, Portret Józefa Piłsudskiego | ok. 1945, Muzeum Narodowe w Warszawie

Inspiracje i filozofia Przybyszewskiego

W roku 1910 Biegas stworzył cykl rzeźb astralnych. Artysta przedstawił popiersia Merkurego, Marsa, Jupitera, Jutrzenki, Ledy, Saturna oraz Słońca. Wszystkie one mają dość syntetycznie przedstawione twarze, a jedynym dekoracyjnym elementem są nakrycia głowy, wskazujące na tożsamość postaci.

Bolesław Biegas, Zmierzch. Ostatni zachód słońca | po 1902, Biblioteka Polska w Paryżu, fot. PAUart

Drugi kierunek, jaki przybrała jego twórczość rzeźbiarska, jest inspirowany secesją i dziełami współczesnych Biegasowi artystów: Gustava Klimta, Stanisława Wyspiańskiego czy Jana Tooropa. Artysta skupił wówczas swoją uwagę na aktach. Często nie są one głównym tematem dzieła; stanowią jedynie model do bardziej abstrakcyjnych zagadnień jak: Sen Boga, Król Grzechów czy Kobieta z woalem. Powracający w nich motyw fali zamazuje częściowo strukturę, a jednocześnie wzmacnia ekspresyjność dzieła i wskazuje na emocjonalne poruszenie. Rozedrgane linie sugerują siłę żywiołu, który obezwładnia postaci.

Bolesław Biegas, Król Grzechów | po 1903, Biblioteka Polska w Paryżu, fot. PAUart

Oprócz tego, wyodrębnić można jeszcze grupę rzeźb tematycznie nawiązujących do filozofii Przybyszewskiego. Prace takie jak Ziemia czy Potężny Duch emanują demoniczną i złowrogą ekspresją oraz zadziwiają organicznością, posuniętą do makabrycznej groteski. Jest to kolejna odsłona nietuzinkowej wyobraźni artysty.

Bolesław Biegas, Potężny Duch | po 1901, Biblioteka Polska w Paryżu, fot. PAUart

Wybuch pierwszej wojny światowej zmusił Biegasa do wyjechania z Paryża i osiedlenia się w Pau w Pirenejach. Napotykając na trudności w znalezieniu miejsca na pracownię, zajął się pisaniem¹¹.

Bolesław Biegas w swoim paryskim atelier | ok. 1905, fot. PAUart

Po powrocie do Paryża w 1917 roku porzucił rzeźbę na dłuższy czas, poświęcając się całkowicie malarstwu.

Bolesław Biegas, Zwycięstwo ludzkości nad wampirami | 1918, Muzeum im. Bolesława Biegasa w Warszawie

Bolesław Biegas, Wampir w postaci zmory | 1917, Muzeum im. Bolesława Biegasa w Warszawie

Tworzył kompozycje z wykorzystaniem kombinacji wycinków kół. Prasa nazwała nowy styl „sferyzmem”¹².

Bolesław Biegas, Na powietrzu | ok. 1918, kolekcja prywatna

Epilog

W latach dwudziestych XX wieku popularność Biegasa gwałtownie zmalała. Spowodowane było to brakiem zainteresowania symbolizmem, jak również małą aktywnością artysty w życiu towarzyskim i artystycznym.

Bolesław Biegas, Wola, Biblioteka Polska w Paryżu, fot. PAUart

Pod koniec życia Bolesław Biegas zbliżył się do polskiej emigracji. W 1951 roku został przyjęty do Polskiego Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu. Tej instytucji zapisał w testamencie całą swą spuściznę, zaznaczając, by dzieła przekazane zostały narodowi polskiemu. Biegas zmarł 30 września 1954 roku. Został pochowany na cmentarzu Montmorency w Paryżu¹³.

Bolesław Biegas w swojej paryskiej pracowni przy ul. Bagneux 3 bis podczas ostatniej wystawy w 1949 r. | 1949, Biblioteka Polska w Paryżu, fot. PAUart

Bolesław Biegas był artystą, który wzbudzał nie tylko liczne plotki, lecz także duże zainteresowanie wśród znawców sztuki. Zarzuca się mu braki warsztatowe, krytykuje jego dzieła literackie, lecz jednocześnie nie odmawia mu się talentu do przenoszenia tematów metafizycznych, tajemniczych i dogłębnie duchowych w skomplikowane kompozycje rzeźbiarskie. Ich estetyka i oryginalność gwarantują mu miejsce wśród kanonu młodopolskich rzeźbiarzy.

Bibliografia:
1. Bolesław Biegas. Artysta i literat, Ciechanowskie Zeszyty Literackie, nr 16, pod red. Związek Literatów na Mazowszu, Ciechanów 2014.
2. Misiak A. M., Bolesław Biegas (1877-1954): twórczość rzeźbiarska, s. 39-68, Rocznik Muzeum Mazowieckiego w Płocku, 2001.
3. Dobrowolski T., Sztuka Młodej Polski, Państwowe, Wydawnictwo Naukowe, 1963.
4. Bolesław Biegas (1877-1954), Muzeum Mazowieckie w Płocku, Płock 2014.

• Info
• Lista artykułów

» Katarzyna Jagocha

Absolwentka historii sztuki z Krakowa. W każdej epoce artystycznej znajdzie coś, co zapadnie jej w pamięć, ale szczególnym zainteresowaniem darzy sztukę holenderską XVII w. oraz okres Młodej Polski. Lubi dzieła wychodzące poza schematy swojej epoki, docenia niekonwencjonalne piękno, wszędzie szuka drugiego dna. W wolnych chwilach realizuje nową pasję, jaką jest grafika komputerowa.

• Pieter Bruegel starszy „Szalona Greta” - 12 sierpnia 2021
• Szkoła utrechcka, czyli caravaggionizm północny - 5 marca 2021
• Johannes Vermeer „Alegoria Malarstwa” - 10 maja 2020
• Rzeźbiarz pracuje w materii, aby materią być przestała. O życiu i twórczości Bolesława Biegasa - 22 kwietnia 2020
• Dante Gabriel Rossetti „Astarte Syriaca” - 29 lipca 2019
• Carel Fabritius „Szczygieł” - 27 maja 2019
• Johannes Vermeer „Mleczarka” - 18 marca 2019
• Johannes Vermeer „Dziewczyna z perłą” - 20 sierpnia 2018
• Auguste Rodin. Na drodze do modernizmu - 29 kwietnia 2018
• „Tak, jak tylko potrafię.” Jak skromny Jan van Eyck zrewolucjonizował malarstwo - 28 stycznia 2018