Carel Fabritius, Szczygieł, 1654,
olej, deska, 33,5 × 22,8 cm,
Mauritshuis, Haga
Carel Fabritius, Szczygieł | 1654, Mauritshuis, Haga
Malarstwo holenderskie wsławiło się w świecie sztuki fotograficzną drobiazgowością w obserwacji i oddawaniu świata rzeczywistego. Do dziś podziwia się kunszt, z jakim Holendrzy potrafili malować rozmaite powierzchnie, faktury materiałów, refleksy światła i niuanse walorowe tak, żeby ich dzieła były jak najwierniejszym odbiciem rzeczywistości.
Uczeń Rembrandta nauczycielem Vermeera?
Constantijn à Renesse (przypisywane), Rembrandt i jego uczniowie malujący nagą modelkę | ok. 1650, Hessisches Landesmuseum, Darmstadt
Do rzeszy artystów lubujących się w temacie codzienności należał Carel Fabritius. Urodzony na północ od Amsterdamu, w miasteczku Middenbeemster początkowo zajmował się produkcją dywanów. W latach 40. został przyjęty do warsztatu Rembrandta, po pewnym czasie stając się jednym z jego najzdolniejszych uczniów. Nie mógł lepiej trafić, to wyśmienity okres w życiu Rembrandta, właśnie w 1642 roku w jego pracowni powstaje obraz Straż nocna. Czy Fabritius przy nim pomagał? Tego nie wiemy, ale niewątpliwie był pod wielkim wpływem swojego mistrza, o czym może świadczyć jego wczesne dzieło, które znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie – Wskrzeszenie Łazarza.
Carel Fabritius, Wskrzeszenie Łazarza | ok. 1645, Muzeum Narodowe w Warszawie
Bogaty w doświadczenie wyniesione z pracowni wielkiego malarza, w 1650 roku przeniósł się do Delft i rozpoczął samodzielną działalność. Odszedł wówczas od stylu swojego mistrza; rozjaśnił paletę, a także malował dokładniejszymi ruchami pędzla, przez co jego dzieła stały się stylowym łącznikiem między twórczością Rembrandta i Vermeera.
Carel Fabritius Autoportret | 1654, National Gallery, Londyn
Krótkie życie, nagła śmierć
Dzisiaj można przypisać mu niewiele ponad 12 obrazów. Prawdopodobnie sporo z jego dzieł uległo zniszczeniu w 1654 roku wskutek wybuchu prochowni nieopodal jego domu, co również było przyczyną jego wczesnej śmierci. Zmarł mając zaledwie 32 lata1.
Egbert Lievensz van der Poel, Eksplozja w Delft z 1654 roku | 1654–60, National Gallery, Londyn
Obraz stworzony w roku śmierci
Jeden obraz z jego oeuvre cieszył się szczególnym uznaniem już od XVII wieku, a jego popularność nie wygasła do dziś, sądząc po ilości reprodukcji na wszelkiego rodzaju turystycznych gadżetach. Szczygieł, bo o nim mowa, jest wdzięcznym tematem wziętym wprost z codziennego życia. Ten niewielki ptaszek (Szczygieł europejski – Carduelis carduelis) był bowiem popularną zabawką dzieci oraz młodych panien w holenderskim społeczeństwie, które znajdowały rozrywkę w uczeniu go różnych sztuczek.
Fabritius uwiecznił ową zabawkę na desce o wymiarach 33,5 × 22,8 cm. Dzieło to znajduje się obecnie w haskim Mauritshuisie obok takich obrazów jak Dziewczyna z perłą Johannesa Vermeera2.
Obraz w muzeum – Carel Fabritius, Szczygieł | 1654, Mauritshuis, Haga
Historycy sztuki wskazują na dwa możliwe przeznaczenia obrazu. Mógł być on osłoną „właściwego”, bardziej znaczącego tematu, co sugeruje obecność kołków po jednej stronie deski, na której szczygieł został namalowany. Druga opcja zakłada, że obraz był powieszony na ścianie, bądź w węgarze okna jako iluzjonistyczna dekoracja3.
Ta ostatnia hipoteza niesie ze sobą szerszy kontekst, jakim jest idea mimetyzmu w sztuce. Od czasów nowożytnych naśladowanie rzeczywistości stało się najważniejszym celem malarstwa i w takich kryteriach oceniany był też talent artysty. W Północnych Niderlandach przybrało to skrajną formę, obfitującą w fotorealistyczne sceny życia codziennego i martwych natur, a także wynalazek kaset perspektywicznych, przypisywanych zresztą Fabritiusowi. Już od drugiej połowy XVI wieku w Niderlandach występują też trompe’loeil. Był to gatunek obrazów imitujących naturę w myśl filozofii naar het leven – z życia wzięte4. Realizm był tu doprowadzony do takiej perfekcji, że trompe’loeil myliły oko widza i wprawiały go w zaskoczenie, kiedy ten spostrzegł iluzjonistyczną sztuczkę artysty.
Szczygieł, namalowany na tle kredowej ściany, w brązowo-beżowych tonacjach z łatwością mógł wtopić się w otoczenie i oszukać ludzkie oko. Jednak przyglądając się przedstawieniu nieco dokładniej, dostrzec można swobodne, świadomie pozostawione ślady pędzla oraz nazwisko autora i rok wykonania umieszczone na ścianie poniżej karmnika. Ujawnia to zamysł malarza, że złudzenie nie miało być pełne; obraz jest faktycznie obrazem i jedynie „udaje” rzeczywistość.
Théophile Thoré-Burger
Wielkim miłośnikiem obrazu Fabritiusa był francuski krytyk i kolekcjoner sztuki – Theophile Thoré-Burger, znany jako odkrywca i popularyzator twórczości Vermeera.
Zobaczył maleńkiego Szczygła kiedy jego właścicielem był Chevalier Joseph-Guillaume-Jean Camberlyn i od tamtej pory był pod wielkim urokiem tego skromnego dzieła, a po śmierci ówczesnego właściciela odkupił obraz. Do zbiorów Muzeum Mauritshuis kupił go Abraham Bredius – wieloletni dyrektor tego muzeum.
Badania i konserwacja w 2003 roku przyniosło nieco więcej faktów o tym dziele. Wiemy, że malarz w drugiej wersji obrazu zmienił koloryt ściany na nieco jaśniejszy oraz dodał drugą poręcz do karmnika, co wzmocniło efektu trójwymiarowości obrazu5.
Carel Fabritius, Szczygieł, symulacja pierwotnej wersji, fot. na podstawie puttertje.mauritshuis.nl
Szczygieł jest jednym z wielu dowodów na wirtuozerię malarstwa holenderskiego, w tym przypadku przybierającej formę zabawy z widzem, optycznej zagadki, mającej wprawić w zaskoczenie i podziw nad biegłością w naśladowaniu rzeczywistości.
Carel Fabritius, Szczygieł, detal | 1654, Mauritshuis, Haga
Bibliografia:
1. http://puttertje.mauritshuis.nl/en/scientific-examination/.
2. Ziemba A., Iluzja a realizm. Gra z widzem w sztuce holenderskiej 1580-1660.
3. Slive S., Dutch painting 1600-1800.
Dziękujemy Ci, że czytasz nasze artykuły. Właśnie z myślą o takich cudownych osobach jak Ty je tworzymy. Osobach, które lubią czytać i doceniają nasze publikacje. Wszystko, co widzisz na portalu jest dostępne bezpłatnie, a ponieważ wkładamy w to dużo serca i pracy, to również zajmuje nam to sporo czasu. Nie mamy na prowadzenie portalu grantu ani pomocy żadnej instytucji. Bez Waszych darowizn nie będziemy miały funduszy na publikacje. Dlatego Twoje wsparcie jest dla nas bardzo ważne. Jeśli lubisz czytać niezłosztukowe artykuły – wesprzyj nas.
Dziękujemy Ci bardzo, Joanna i Dana, założycielki Fundacji Niezła sztuka
A może to Cię zainteresuje:
- Pieter Bruegel starszy „Szalona Greta” - 12 sierpnia 2021
- Szkoła utrechcka, czyli caravaggionizm północny - 5 marca 2021
- Johannes Vermeer „Alegoria Malarstwa” - 10 maja 2020
- Rzeźbiarz pracuje w materii, aby materią być przestała. O życiu i twórczości Bolesława Biegasa - 22 kwietnia 2020
- Dante Gabriel Rossetti „Astarte Syriaca” - 29 lipca 2019
- Carel Fabritius „Szczygieł” - 27 maja 2019
- Johannes Vermeer „Mleczarka” - 18 marca 2019
- Johannes Vermeer „Dziewczyna z perłą” - 20 sierpnia 2018
- Auguste Rodin. Na drodze do modernizmu - 29 kwietnia 2018
- „Tak, jak tylko potrafię.” Jak skromny Jan van Eyck zrewolucjonizował malarstwo - 28 stycznia 2018
