Pablo Picasso „Portret Gertrudy Stein”

Pablo Picasso, Portret Gertrudy Stein, 1905–1906,
olej, płótno, 100 × 81,3 cm,
Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork

Pablo Picasso, Portret Gertrudy Stein | 1905-1906, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork

Ona nazwała go „przystojnym czyścibutem”¹, on, zafascynowany jej bystrym umysłem i nietypową powierzchownością, nazywał ją intelektualistką i mówił o niej „Mademoiselle Gertrude Stein, homme de lettres”². Pisarkę Gertrudę Stein i malarza Pabla Picassa łączyła długoletnia przyjaźń, zapoczątkowana pewnym portretem, zwanym Mona Lisą XX wieku³.

Paryska Amerykanka

Młoda Gertruda Stein, fot. wikipedia.org

Gertruda Stein urodziła się 3 lutego 1874 roku w Allegheny, miasteczku w Pensylwanii, jako najmłodsze dziecko w zamożnej rodzinie niemieckich Żydów z Bawarii. Życie Gertrudy od najmłodszych lat było naznaczone podróżami po świecie. Krótko po jej narodzinach, rodzina Steinów przeniosła się do Wiednia, a zaledwie po roku do Paryża, gdzie mieszkali w latach 1878-1879. W 1880 powrócili do Stanów, osiadając w East Oakland w Kalifornii. Rodzice Gertrudy zmarli, kiedy była jeszcze dzieckiem – kiedy miała 14 lat odeszła jej matka Amelia, a mając lat 17 straciła ojca Daniela. Ponieważ Harvard był wówczas uczelnią wyłącznie dla mężczyzn, Gertruda zaaplikowała do tzw. Harvard Annex, późniejszego Radcliffe College, a więc filii Uniwersytetu Harvarda dla kobiet. Na Harvardzie studiował jej starszy o dwa lata, ukochany brat Leo, z którym w 1896 roku wyruszyła w podróż po Europie. Po powrocie rodzeństwo zamieszkało razem w Baltimore, a Gertruda zmieniła kierunek studiów na medycynę. Odbyta cztery lata później kolejna podróż do Europy skłoniła Leo do porzucenia studiów i zamieszkania we Florencji.

Osamotniona Gertruda wkrótce także zrezygnowała z nauki i po roku dołączyła do brata we Włoszech. Wspólnie zjeździli cała Europę, na miejsce zamieszkania wybierając Anglię. Deszczowa pogoda chyba niestety nie przypadła Gertrudzie do gustu i w 1903 roku drogi rodzeństwa na krótko się rozeszły – siostra wybrała Nowy Jork, a brat Paryż.

Gertrude Stein z braćmi (od lewej: Leo i Michael) | Paryż 1907, The Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork

Dzięki długiemu pobytowi w Europie Gertruda odkryła swoje powołanie do pisarstwa, Leo natomiast – zamiłowanie do malarstwa. Rodzeństwo nie mogło jednak bez siebie wytrzymać i jeszcze jesienią 1903 roku Gertruda przeprowadziła się do paryskiego mieszkania brata na Rue de Fleurus 27, w którym miała pozostać przez kolejne 35 lat, stając się ważną postacią paryskiego światka artystycznego.

Paryski Hiszpan

Młody Pablo Picasso | 1904, fot. wikipedia

Pablo Picasso, nieco młodszy od Gertrudy Stein, urodził się w 1881 roku w Maladze w Andaluzji. Podobnie jednak jak Gertruda od najmłodszych lat sporo podróżował. Talent artystyczny sprawił, że w wieku 13 lat wyjechał do Barcelony, aby studiować w tamtejszej Akademii Sztuk Pięknych. Trzy lata później wyjechał na dalszą naukę do Madrytu, a w 1901 roku po raz pierwszy odwiedził Paryż, w którym niedługo postanowił osiąść na stałe.

Gdy dwa lata później do Paryża przybyli Steinowie, Picasso wciąż był jeszcze początkującym artystą, tworzącym dzieła, które później historycy sztuki określą jako okres błękitny. Powoli jednak wkraczał w tzw. okres różowy, do którego zaliczać się będzie między innymi Portret Gertrudy Stein.

Gertruda i Pablo o północy w Paryżu

Gertruda Stein, Pablo Picasso z żoną Olgą i synem, Paryż 1934

Początkowo ani Gertruda ani Leo nie przejawiali głębszego zainteresowania sztuką, nie licząc znajomości ze znanym historykiem sztuki Bernardem Berensonem. To jednak właśnie dzięki niemu Leo Stein dowiedział się o malarzu zwanym Paul Cézanne, a także galerii znanego marszanda Ambroise’a Vollarda na Rue Laffitte 6. Latem 1904 roku Steinowie zakupili pierwszy obraz – krajobraz Cézanne’a, stanowiący zalążek wybitnej kolekcji. Sukcesywnie dokupywali nowe dzieła młodych, obiecujących artystów: Gauguina, Delacroix, Toulouse-Lautreca, Maneta i Degasa.

Pablo Picasso wkroczył do życia Steinów w 1905 roku. Dzięki Clovisowi Sagotowi, właścicielowi małej galeryjki, Leo Stein zakupił pierwszy obraz Picassa. Malarza i Steinów zapoznał ze sobą pisarz Henri-Pierre Roché, co poskutkowało zaproszeniem dla Picassa i jego ówczesnej partnerki Fernande Olivier do mieszkania przy Rue de Fleurus. Gertruda Stein tak opisywała swoje pierwsze spotkanie z Pablem Picassem: „Picasso był wtedy po prostu (…) przystojnym czyścibutem. Był chudy, ciemny, żywy, z oczami jak dwa przepastne jeziora i do tego gwałtowny, chociaż nie agresywny”⁴. Kiedy podczas kolacji malarz podkradł jej kawałek chleba, Gertruda zaśmiała się, wprawiając w  zakłopotanie Pabla. To był początek ich długoletniej przyjaźni.

Nieznane są dokładne okoliczności powstania obrazu. Portret z pewnością nie był zamawiany przez Steinów, był raczej inicjatywą samego Picassa. Według Fernande Olivier, Picasso był tak zafascynowany fizycznością mademoiselle Stein, że pragnął natychmiast ją namalować. Gertrudzie daleko było do wzoru kobiecej urody tamtych lat – była raczej grubej budowy ciała i niskiego wzrostu, o okrągłej twarzy, ale przenikliwych oczach i regularnych rysach. Styl ubierania się, także daleki od ostatniego krzyku paryskiej mody, czynił z niej posągową, monumentalną, ale i pełną życia postać.

Félix Vallotton, Gertrude Stein | 1907, The Baltimore Museum of Art

Portret Picassa doskonale uchwycił cechy jej wyglądu, ale także bijący z niej w codziennym życiu indywidualizm i niezależność. Fernande nazwała Gertrude „męską” i z pewnością ówcześnie tak właśnie ją postrzegano. Gertruda nie wpisywała się w kanon kobiecości, a jej wizerunek uchwycony przez Picassa – w kanony przedstawiania kobiet w sztuce w ogóle, zazwyczaj subtelnych, nagich piękności, pozujących ku uciesze męskiego oka. Brytyjski krytyk Jonathan Jones napisał na łamach The Guardian: „To ona kontroluje swoją tożsamość”⁵.

Gertruda Stein ze swoim portretem | 1930, Library of Congress, Waszyngton

Być może silną inspiracją były dla Picassa dwa obrazy wiszące na ścianach apartamentu Steinów, wybitne przykłady współczesnego portretu, autorstwa Paula Cézanne’a i Henriego Matisse’a. Kobieta w kapeluszu autorstwa tego drugiego, z którym Picasso zaciekle rywalizował mogła natchnąć malarza do stworzenia portretu, które przewyższy dzieło jego konkurenta.

Henri Matisse, Kobieta w kapeluszu | 1905, San Francisco Museum of Modern Art, © Succession H. Matisse / ARS, New York

Ciężko określić, kiedy Picasso rozpoczął prace nad portretem. W Autobiografii Alicji B. Toklas, biografii partnerki Gertrudy napisanej przez nią samą w narracji pierwszoosobowej, pisarka pisze tak: „Niedługo potem [czyli po pierwszej kolacji u Steinów – przyp. red.] Picasso zaczął malować słynny dzisiaj portret Gertrudy Stein, ale jak to się zaczęło nikt jakoś dobrze dzisiaj nie pamięta. Słyszałam często rozmowy Gertrudy Stein i Picassa na ten temat, ale żadne z nich nie przypomina sobie jak to właściwie było. Pamiętają pierwszy wieczór Picassa na rue de Fleurus i pamiętają pierwszą wizytę Gertrudy Stein na rue de Ravignan gdzie pozowała do swojego portretu, ale pomiędzy tymi wydarzeniami istnieje w ich pamięci luka. Jak doszło do pozowania, nie pamiętają […] A przecież doszło i pozowała mu do tego portretu dziewięćdziesiąt razy i przez ten czas wydarzyło się wiele rzeczy”⁶.

Alice B. Toklas oraz Gertrude Stein, fot. Man Ray, 1922, źródło: theredlist.com

Dziewięćdziesiąt sesji to zaskakująco dużo jak na obraz tych rozmiarów, w dodatku liczba ta nie pasuje do zwyczajów i sposobu pracy samego Picassa. Przypuszczać można zatem, że to sama Gertruda wymyśliła tę liczbę, mitologizując powstanie obrazu. W tej samej książce Gertruda opisała pierwsze pozowanie, podczas którego siedziała w wielkim połamanym fotelu, a uczynna Fernande czytała jej bajki Lafontaine’a dla zabicia nudy. Picasso zaś „podjął małą paletę koloru brunatnoszarego wycisnął i zmieszał na niej brązowoszarą farbę i zaczęło się malowanie”⁷.

Ta brunatna kolorystyka obrazu, a także poza portretowanej, przywodzą na myśl obraz Ingresa z 1832 roku Portret Louisa-Françoisa Bertina. Wiemy na pewno, że Picasso znał i zachwycał się obrazem, miał nawet okazję oglądać go na Salonie Jesiennym niedługo przez rozpoczęciem malowania portretu Gertrudy Stein.

Jean-Auguste-Dominique Ingres, Portret Louisa-Françoisa Bertina | 1832, Luwr, Paryż

W portrecie echem odbijają się także inne inspiracje Picassa – obrazy czy rzeźby – które piętnem odcisnęły się na jego artystycznej wrażliwości.

Sztuka afrykańska i sztuka iberyjska

Twarz bohaterki wygląda jak maska, przywodząc na myśl nie tylko Kobietę w kapeluszu Matisse’a, ale także preromańską rzeźbę iberyjską czy rzeźbę średniowieczną, tak jak Madonna z Gosol z Katalonii, którą zafascynowany był Picasso podczas pobytu w Hiszpanii.

Namalowany między 1905 a 1906 rokiem portret Gertrudy Stein zapowiada kubistyczne poszukiwania Picassa, to zwiastun autoportretu, który artysta namaluje w 1906, a przede wszystkim Panien z Awinionu.

Pablo Picasso, Autoportret z paletą | 1906, Philadelphia Museum of Art, © Estate of Pablo Picasso / Artists Rights Society (ARS), New York

Mona Lisa XX wieku

Sam portret był Gertrudzie Stein zawsze bardzo bliski. W 1938 roku pisała w liście do Picassa: „Byłam i wciąż jestem zadowolona z mojego portretu. To ja i to jedyna reprodukcja mnie, która dla mnie zawsze jest mną”⁸.

Pablo Picasso, Portret Gertrudy Stein, detal | 1905-1906, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork

Kiedy w 1906 roku Picasso wreszcie podarował jej obraz, powiesiła go na ścianie apartamentu na Rue de Fleurus, tuż nad Kobietą w kapeluszu Matisse’a. Przez wiele lat wisiał tam, obserwowany przez wybitnych intelektualistów odwiedzających Steinów. Obraz z miejsca stał się ikoną nowoczesności, a dzięki niemu pośrednio stała się nią także Gertruda Stein, jeszcze zanim w pełni rozwinęła swoje pisarskie talenty.

Gertruda Stein ze swoim portretem | 1922, fot. Man Ray

Obraz wędrował razem z nią do każdego kolejnego paryskiego mieszkania, a u schyłku jej życia także na południe Francji, kiedy opuściła Paryż, uciekając przed wojną. Kiedy zmarła 27 lipca 1946 roku, zgodnie z jej testamentem spisanym zaledwie kilka dni przed śmiercią, obraz został przekazany do Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku. Formalnościami zajęła się Alicja B. Toklas, wieloletnia partnerka Gertrudy Stein. Kiedy poprosiła Picassa, aby złożył na obrazie swoją sygnaturę zgodnie z sugestią kuratorów muzeum, malarz przybył na miejsce i zasępił się przed obrazem. Po kilku minutach zasalutował malowanemu wizerunkowi i rzekł do Alicji: „Och, moja droga, ani ty, ani ja już nigdy go nie zobaczymy”⁹.

Gertruda Stein i Alice B. Toklas, fot. pinterest.com

Nie miał racji. W 1955 roku obraz przepłynął Atlantyk, aby cieszyć oczy europejskiej publiczności w paryskim muzeum. Dzisiaj od tego świetnego portretu, arcydzieła modernizmu, świadectwa przyjaźni pisarki i malarza dzieli nas tylko kilka kliknięć na portalu Niezłej Sztuki.

Bibliografia:
Giroud V., Picasso and Gertrude Stein, Nowy Jork 2006.
Stein G., Autobiografia Alicji B. Toklas, Warszawa 1979, s. 72.
Stendhal R., Picasso’s Portrait of Gertrude Stein: Mona Lisa of the Twentieth Century, w: The Contemporary Jewish Museum, http://cjmvoices.blogspot.com/2011/07/picassos-portrait-of-gertrude-stein.html.

• Info
• Lista artykułów

» Michalina Peruga

Absolwentka historii sztuki na Uniwersytecie Warszawskim i filmoznawstwa na Uniwersytecie Łódzkim. Uwielbia twórczość Alfreda Hitchcocka, film noir, malarstwo średniowieczne i sztukę włoskiego renesansu. Fascynuje ją faktura obrazu – dlatego wszystkie dzieła ogląda z nosem przy podobraziu (stresując tym muzealnych pracowników). Niejeden alarm udało jej się uruchomić w ten sposób. Niechcący oczywiście.

• Gdy nie politykuję, maluję. Winston Churchill jako artysta - 4 sierpnia 2023
• Suzanne Valadon. Modelka, która została malarką - 16 września 2022
• Sofonisba Anguissola „Gra w szachy” - 6 czerwca 2022
• Paul Signac „Opus 217” (Portret Félixa Fénéona) - 29 kwietnia 2022
• Ostatnie obrazy genialnych artystów - 6 lutego 2022
• Czy można powąchać obraz? Zapach w sztuce - 29 sierpnia 2021
• Sandro Botticelli „Portret Simonetty Vespucci jako nimfy” - 20 sierpnia 2021
• Zdrada inspiracją dla sztuki – historia Louise Bourgeois - 6 lipca 2021
• Lucas Cranach starszy „Madonna pod jodłami” - 21 lutego 2021
• Kordegarda, na straży sztuki - 10 grudnia 2020