Konrad Krzyżanowski „Theresita”

Konrad Krzyżanowski, Theresita, ok. 1901
olej, płótno, 69,3 × 58,5 cm,
Muzeum Narodowe w Warszawie

Konrad Krzyżanowski, Theresita | ok. 1901, Muzeum Narodowe w Warszawie

O żywym temperamencie i bezkompromisowości Konrada Krzyżanowskiego napisano wiele. Konstatacje krytyków, uwagi biografów i pamiętnikarskie wspomnienia łączą się w dość spójny obraz. Najwyraźniej przemawiają jednak, jak to często bywa, fakty.

Konrad Krzyżanowski | 1915–1922, źródło: Biblioteka Narodowa, Polona.pl

W roku 1897, a zatem równolegle z powołaniem stowarzyszenia Secesji Wiedeńskiej, założeniem żydowskiego Bundu i rozpoczęciem sportowej historii włoskiego Juventusu, dwudziestopięcioletni Konrad Krzyżanowski, student petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych, skonfliktował się z rektorem Antonem Tomiszką. Trudno dziś dokładnie ustalić, co poróżniło dżentelmenów, ale nałożone na adepta malarstwa kary pociągnęły za sobą spontaniczne protesty studentów¹. Profesorów solidaryzujących się z Krzyżanowskim zwolniono ze stanowiska, a Polaka – relegowano. Wśród wydalonych z uczelni był także największy malarski autorytet Konrada – Archip Kuindży².

Oficjalnie Krzyżanowski nigdy studentem Kuindżego nie był. W księgach akademii figurował jako adept w pracowniach profesorów Lebiediewa i Twarożnikowa, których zwykło się z perspektywy czasu określać jako „dość miernych artystów”³. Nic więc dziwnego, że ambitny student chętniej odwiedzał atelier urodzonego w Mariupolu Kuindżego. Wystarczy porównać prace pejzażowe malarzy, by domyślić się, że obaj znaleźli wspólny język, i to nie tylko malarski.

Malarski wydział portretowy

Pod wpływem Archipa Kuindżego już w ciągu kilkunastu miesięcy wyklaruje się dojrzały styl Krzyżanowskiego, „bardzo bliski w nastroju malarstwu ekspresjonistów”⁴. W kolekcji toruńskiego Muzeum Okręgowego przechowywany jest Portret rosyjskiej aktorki. Malowany w brzemiennym w skutki roku 1897 roku obraz daje nam pojęcie, jak wielkie zmiany zaszły w metier dwudziestopięciolatka. Modelka upozowana jest swobodnie, malowana śmiałymi a celnymi pociągnięciami pędzla o wielkiej sile i rozmachu. Wydaje się oczywiste, że to właśnie portret zostanie w przyszłości specjalnością Krzyżanowskiego. Intuicja musiała podpowiadać mu ten kierunek wcześniej, skoro już aplikując na stołeczną uczelnię, prosił o przyjęcie na „malarski wydział portretowy”⁵.

Konrad Krzyżanowski, Portret rosyjskiej aktorki | ok. 1897, Muzeum Okręgowe w Toruniu

Kiedy portret zawiśnie na ścianie petersburskiego domu przyjaciela, któremu malarz ofiarował obraz przed wyprowadzką, Krzyżanowski będzie już kontynuował naukę w monachijskiej pracowni Simona Hollósyego. Prędko węgierski profesor wyzna jednak, że umiejętności Polaka przerastają jego własne⁶. Konrad wyjedzie, tym razem bynajmniej nie w atmosferze skandalu.

Dusza w pełnym znaczeniu

W 1900 roku Krzyżanowski przyjeżdża do Warszawy⁷. Pną się mury gmachu filharmonii, w budowie jest hotel Bristol, a Zachęta otrzymuje własną siedzibę. Jednak to nie w gmachu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, a w Salonie Krywulta młody malarz pokazuje swoje najświeższe prace, budzące aprobatę krytyki.

Konrad Krzyżanowski, Portret Feliksa Jasieńskiego | 1901, tusz, węgiel, papier, 92 × 65, Muzeum Narodowe w Krakowie

Na nieżyczliwe przyjęcie z pewnością nie może narzekać. Recenzent orzeka: „najtęższy, najpoważniejszy, najlepiej na przyszłość rokujący malarz z całego młodego Monachium”. Czym zaskarbił sobie aż tak pochlebną opinię? Odpowiedź znaleźć można było w kolejnych akapitach, opiewających „wyraźne znamię talentu. W portretach swoich daje on duszę w całym tego słowa znaczeniu”⁸. A pamiętać należy, że w języku Młodej Polski „dusza” to słowo wagi najwyższej.

Tadeusz Dobrowolski podawał, że Krzyżanowski „reprezentował tzw. wściekły temperament i przyjaźnił się z Przybyszewskim, wskutek czego związano go z legendą «Nagiej duszy»”⁹. Z Przybyszewskim łączył malarza także elitarny, w całości poświęcony sztuce, wydawany z pochwały godną dbałością o artystyczny charakter miesięcznik „Chimera”¹⁰.

Na łamach warszawskiego periodyku komentowano portrety Krzyżanowskiego, choć nie zawsze z nabożnym uwielbieniem. Czytelnicy kolejnych numerów mogli zapoznać się z łajaniem malarza za „rąbanie pędzlem”, choć doceniano „soczyste czernie”¹¹.

Krąg towarzyski skupiony wokół „Chimery” stał się także kręgiem bohaterów kolejnych portretów. Krzyżanowski – „rąbiąc pędzlem” i nie skąpiąc „soczystych czerni” – uwiecznia Stanisława Przybyszewskiego oraz jego ekscentryczną partnerkę Dagny Przybyszewską, rysuje Feliksa Jasieńskiego i maluje Marię Krzymuską, znaną wówczas pod pseudonimem „Theresita”. Nie zabrakło również wizerunku kierownika artystycznego „Chimery” – Zenona Przesmyckiego, piszącego w jednym z zeszytów, że portrety Krzyżanowskiego stanowią „bardzo pocieszające zjawisko na tle przeróżnych modnych portrecistów”¹².

Edward Okuń, Chimera | 1901

Ferdynand Ruszczyc, Pióra, projekt okładki Chimery | 1904, Muzeum Narodowe w Warszawie

Demoniczne smugi czarności

Wizerunki socjety spod znaku warszawskiej „Chimery” zgodnie podkreślają programowo antynaturalistyczną postawę malarza. Werystyczne oddanie rysów z reporterskim obiektywizmem Krzyżanowski jest w stanie bez wahania poświęcić na rzecz podkreślenia nastroju i charakteru malowanego indywiduum, a przecież miał do czynienia z indywidualnościami nie lada.

Wszystkie uwieczniane przez niego wówczas postacie cechuje głębokie, a niekiedy niemal mistyczne uduchowienie, sięgające wręcz – jak pisała jedna z badaczek – sugestii „swoistej wizyjności”¹³. Najlepszym tego przykładem jest wizerunek Theresity.

Z brunatno-oliwkowego tła, jakby dzięki ciepłemu światłu lampy naftowej, wyłania się nagle kobieta ujęta w głębokim popiersiu. Na czarnej plamie sukni połyskuje fragment dłoni, jakby uchwyconej w gwałtownym ruchu; to wrażenie migawkowości kadru, utrwalającego moment poruszenia, potęguje ruch głowy. Theresita przymyka oczy i rozchyla usta, włosy pozostają w nieładzie, jak przystało na osobę pogrążoną w twórczej ekstazie godnej młodopolskiej wieszczki.

Konrad Krzyżanowski, Theresita | ok. 1901, Muzeum Narodowe w Warszawie

Krzyżanowski syntetyzuje wrażenia barwne, ale bynajmniej nie dąży do zamykania plamy w ramach konturu. Wystarczy spojrzeć na sposób malowania styku sukni i tła, by przekonać się, jak bardzo plamy nachodzą na siebie, przenikają się i dialogują. Oddając twarz Theresity, malarz posługuje się prędkimi, uderzająco celnymi i brawurowo śmiałymi gestami. Ślad pędzla odciska się w tężejącej farbie.

Jeszcze za życia malarza Jan Kleczyński przestrzegał, że „jego portrety są drapieżne. Artysta zabiera, zdobywa cudzą fizjonomię sobie i sztuce polskiej na własność, gestami szczerego okrutnika, który ani myśli oszczędzać modela”¹⁴. Ale w przypadku twórcy tak głęboko przesiąkniętego teoriami Przybyszewskiego trudno dziwić się „drapieżności”.

A skoro pozostajemy w orbicie Przybyszewskiego, trudno również uniknąć przymiotnika „demoniczny”, którym szastano wówczas co akapit. Pisząc o portretach Krzyżanowskiego, też wspomniano o „demonicznych smugach czarności”¹⁵. Demonizm Theresity jest jednak wybitnie liryczny.

Bardzo brzydka, czarno ubrana

Trzeba przyznać, że ówcześni nie zawsze byli dla Theresity łaskawi. Marię Krzymuską, bo to nazwisko krył pseudonim obrany za namową, a jakże, Stanisława Przybyszewskiego – dość bezpardonowo opisywano jako „bardzo brzydką, czarno ubraną, uderzająco oryginalną”¹⁶.

Urodzona w wielkopolskim Budzisławiu Kościelnym Marysia uczyła się we Francji, pilnie pobierała nauki w klasztornej szkole w Beaugency, ale kiedy wróciła do Polski, związała się z cyganerią artystyczną, której członkowie mieli temperamenty odległe od świętych ascetów.

Maria z Koźmianów Krzymuska | ok. 1865, Muzeum Narodowe w Warszawie

Katolicki trop jest w jej biografii wciąż żywy, wszak pseudonim odnosi się do świętej karmelitanki – Teresy z Ávili. Wpływ Przybyszewskiego na Krzymuską – notabene córki znanej wówczas krytyczki literackiej – nie ograniczał się do wymyślenia Theresity. Pod jego przemożnym wpływem pozostają wczesne utwory Marii. Podobnie jak u jej patronki, hiszpańskiej mistyczki, utwory Theresity cechuje ekstatyczne napięcie¹⁷, które inni nazywali wprost „psychologicznym ekshibicjonizmem”¹⁸.

W momencie powstania portretu Krzymuska boleśnie przeżywała nieszczęśliwą miłość do tajemniczego poety. Najprawdopodobniej obiektem fatalnego uczucia był Stanisław Korab-Brzozowski, który w kwietniu 1901 roku odebrał sobie życie. Dwa miesiące późnej zamordowano zaprzyjaźnioną z nią Dagny Przybyszewską, zaś w grudniu umarła ukochana matka Marii¹⁹. Początek XX stulecia nie był dla Theresity czasem łatwym.

Krzymuska wyjdzie za dziennikarza Feliksa Iwanowskiego, umrze w Płocku 6 maja 1923 roku, a zatem niemal rok po śmierci Konrada Krzyżanowskiego, który tak trafnie scharakteryzował ją swoim portretem. Maria z obrazu doskonale oddaje charakter narratorki opublikowanego pięć lat po namalowaniu obrazu opowiadania Apassionata, deklarującej w bolesnym uniesieniu:

„Ale tam na dnie, w głębi, czarny osad, którego za nic w świecie myślą ruszyćbym nie śmiała. Tymczasem upał ciężył i kurzem przygniatał”²⁰.

Szkoła za sklepem

Już około roku 1903 – a zatem jakieś dwa lata po namalowaniu konterfektu Theresity – w portretowym metier Krzyżanowskiego zachodzą zmiany. Wystarczy spojrzeć na wizerunek malarki i kolekcjonerki Aliny z Bondych Glassowej, by dostrzec, jak daleko jesteśmy od ekstatycznego napięcia i wybujałej ekspresji poprzednich wizerunków.

Konrad Krzyżanowski, Portret Aliny z Bondych Glassowej | ok. 1903, Muzeum Narodowe w Warszawie

Podobnie jak wcześniej paleta malarza operuje bardzo wąską, starannie wyszukaną skalą chromatyczną. Gwałtowny luminizm i migawkowość kadru zastępuje łagodniejsze światło, niepozbawiające skóry modelki naturalnie różowego odcienia. Pozująca studentka malarstwa zdaje się zasłuchana w monolog portrecisty nie tylko pędzlem władającego ze swadą.

Portret Aliny z Bondych powstaje w czasie, gdy uczęszczała ona na ulicę Wspólną, gdzie Krzyżanowski prowadził prywatną szkołę malarstwa²¹. Jeden z wychowanków wspominał po latach: „uczennice i uczniowie w jego szkole, wszyscy byli pod urokiem jego temperamentu artystycznego”²², choć temperament malarski uległ zdecydowanemu uspokojeniu.

Wigilia w pracowni Warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych – Konrad Krzyżanowski z uczniami | 1904, źródło: Biblioteka Narodowa, Polona.pl

Pisarz jak malowany

„Podstawą jego twórczości zawsze była duchowa treść człowieka”²³ – pisano o Krzyżanowskim jeszcze za życia malarza. Z pewnością interesował się życiem wewnętrznym swoich bohaterów z dokładnością godną młodopolskiego epika.

Theresita nie była jedyną osobą parającą się literaturą, której portret wykonał Krzyżanowski. Uwiecznił autorkę poczytnych utworów dziecięcych Bronisławę Ostrowską – notabene operując ochrowo-oliwkowo-czarną skalą niemal bliźniaczą wobec użytej w wizerunku Krzymuskiej – a kilka lat później namalował poetę Wincentego Korab-Brzozowskiego. W kontaktach z literatami mógł jednak liczyć na pewien rodzaj wzajemności.

Konrad Krzyżanowski, Portret Bronisławy Ostrowskiej | 1901, Muzeum Narodowe w Warszawie

Krąży po kartach historii sztuki legenda, że Wacław Berent, pisząc swoje słynne Próchno, pod postacią rozgorączkowanego Pawluka umieścił literacki kryptoportret Konrada Krzyżanowskiego²⁴. Jeśli uwierzyć w prawdziwość tego domniemania, oczami wyobraźni widzę, jak Pawluk vel Krzyżanowski z młodopolską emfazą wykrzykuje słowa bohatera Próchna:

„Ja chcę namalować anarchię. Pan to zrozumie. Ot — teatr wysadzili, sztukę zrobili! Ha? Tak zrobię, uważasz — rozłożył ramiona, gotując się do szerokich gestów, przyczem odepchnął bez ceremonii sąsiadów po obu stronach. — Miasto!… Wieczór!… Ciemno. Domy, domy, domy!… Błyski chlapnę tu! tu! — tam! — Wieże. — Kominy. Dymi się. Kłębi! Czujesz, jak się kłębi?… Zasnuło wszystko, wszystko! Nic nie widać; — ciemno. A na niebie gwiazdy. (Rozłożonymi palcami dłoni rzucał gdzieś przed siebie gwiazdy na imaginacyjne tło)”²⁵.

Tak właśnie wyobrażam sobie Krzyżanowskiego na moment przed namalowaniem Theresity w uniesieniu godnym co najmniej św. Teresy z legendarnej rzeźby Berniniego.

Bibliografia:
1. Dobrowolski T., Malarstwo polskie ostatnich dwustu lat, Wrocław 1976.
2. Kleczyński J., Konrad Krzyżanowski, Warszawa 1914.
3. Kozakowska-Zaucha U., Konrad Krzyżanowski. Malarstwo, Olszanica 2020.
4. Micke-Broniarek E., Portret Marii Krzymuskiej, w: Galeria Sztuki XIX wieku. Przewodnik, Warszawa 2022.
5. Olszewski A.K., Dzieje sztuki polskiej 1890–1980, Warszawa 1988.
6. Skalska-Miecik L., Konrad Krzyżanowski, Warszawa 1985.

• Info
• Lista artykułów

» Paweł Bień

Urodzony w 1994 roku, poeta, historyk sztuki, kulturoznawca. Absolwent Międzyobszarowych Indywidualnych Studiów Humanistycznych i Społecznych (MISH) na uniwersytetach Wrocławskim i Warszawskim. Pracownik Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina i Muzeum Narodowego w Warszawie. Autor książki poetyckiej „Światłoczułość” (Łódź 2021).

• Witold Wojtkiewicz „Portret Lizy Pareńskiej” - 15 marca 2024
• Stanisław Masłowski „Wschód księżyca” - 1 marca 2024
• Deszcz nad Como. Lombardzkie wojaże - 8 grudnia 2023
• Księżniczka na Parnasie. Bożki słowiańskie Zofii Stryjeńskiej - 17 września 2023
• Giovanni Francesco Penni zw. il Fattore „Święta Rodzina ze św. Janem Chrzcicielem i św. Katarzyną Aleksandryjską” - 7 września 2023
• Paris Bordone „Wenus i Amor” - 28 sierpnia 2023
• Co słychać u Vermeera? - 8 sierpnia 2023
• Rafał Malczewski „Rurociąg w polu” - 20 lipca 2023
• Alfons Karpiński „Jane z japońską laleczką” - 4 lipca 2023
• Wiedeńskie wojaże - 21 kwietnia 2023