Który z naszych artystów nie malował kobiet? Nie było takiego? Tak zdecydowanej odpowiedzi jednak nie udzielę, bo moja wiedza w tym temacie aż tak daleko nie sięga. Nie wydaje mi się zresztą, aby ktokolwiek był w stanie poznać twórczość wszystkich malarzy i malarek, którzy mniej lub bardziej zapisali się w historii polskiej sztuki. Przypuszczam jednak, że każdy namalował czy to portret, czy jakąś scenę rodzajową, gdzie niewiasty były na nich postaciami jeśli nie głównymi, to jednak ważnymi w kompozycji. Mam natomiast świadomość, że mój wybór dziesięciu dzieł spośród tak ogromnej liczby obrazów z kobietami w roli głównej jest jakby strzałem we własną stopę. Trudno, mimo to spróbuję. Oczywiście to wybór całkowicie subiektywny. Pokazuję malowidła, które mnie osobiście wzruszyły czy też były niezwykłe z uwagi na sposób tworzenia. Obracam się jak zawsze wśród malarzy przede wszystkim młodopolskich lub w niedalekich okolicach tego okresu w polskiej sztuce. Dzieła zaprezentowane zostały alfabetycznie, od nazwiska twórcy. Przyjęta zasada: jeden malarz – jeden obraz.

1. Teodor Axentowicz, Wiosna | ok. 1900, pastel, papier, Muzeum Mazowieckie w Płocku

Teodor Axentowicz, Wiosna | ok. 1900, Muzeum Mazowieckie w Płocku

W eseju o artyście zamieszczonym na portalu Niezła Sztuka czytamy: „Axentowicz często podkreślał «kobiece» artefakty, takie jak lusterka, balowe suknie czy maski, przez co jego portrety mogą być także odczytane w kontekście ukrytej, a przez to niezwykle pociągającej i intrygującej erotyki”¹. Dodajmy do tego jeszcze trzymany w ręku kwiat żółtego tulipana oraz kolorystykę dzieła i będziemy mieli odpowiedź na pytanie, dlaczego artysta nadał taki tytuł swojemu dziełu. Obecnie tulipan dostępny w innej porze roku to nic nadzwyczajnego, ale wówczas nie było jeszcze sklepów typu Biedronka czy Tesco. Ten pastelem malowany obraz oglądany „na żywo” naprawdę robi wrażenie. Przyciąga wzrok widza zaraz po wejściu do Galerii Malarstwa i Rzeźby w Muzeum Mazowieckim w Płocku, gdzie jest prezentowany.

2. Anna Bilińska-Bohdanowicz, Dziewczyna z koszem na progu domu | 1889, olej, płótno, Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Anna Bilińska-Bohdanowicz, Dziewczyna z koszem na progu domu | 1889, Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Na przełomie XIX i XX wieku Bretania przyciągała wielu malarzy, w tym również Polaków. Wśród nich była Anna Bilińska-Bohdanowicz. Artystka o solidnym wykształceniu akademickim stworzyła tam dzieło jakże odbiegające od innych jej kobiecych portretów. Pisze Ewa Micke-Broniarek: „…rezygnując z precyzji rysunku i dokładnego odtworzenia szczegółów na rzecz impresyjnej gry plam światła i barw, artystka uzyskała efekt spontanicznej świeżości przeniesionego na płótno wrażenia”. Istotną rolę na tym obrazie odgrywa nie tylko postać kobiety, lecz także pejzaż.

3. Olga Boznańska, Kobieta z japońską parasolką (Autoportret?) | 1892, olej, płótno, Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Olga Boznańska, Kobieta z japońską parasolką (Autoportret?) | 1892, Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Olga Boznańska, będąc na „naukach” w Monachium, namalowała grupę „japońskich” portretów. W tym czasie wielu artystów pozostawało pod wpływem sztuki japońskiej. Tutaj na obrazie widzimy także część wnętrza monachijskiej pracowni artystki. Dawniej uważano, że dzieło jest jej wizerunkiem własnym, autoportretem. Jednak rysy twarzy modelki nie przypominają jej oblicza. W Kolekcji sławnych malarzy czytamy: „Czerwona barwa stroju, tradycyjnie kojarzona z kobietami z półświatka, potęguje wątpliwości co do identyfikacji bohaterki. Sama artystka niejednokrotnie malowała siebie w stroju japońskim, jak to było wówczas w modzie…”. Tutaj natomiast japońska jest tylko parasolka. Stanowisko, że obraz ten jest niesłusznie uważany za autoportret artystki, zajmuje także biograf malarki, Piotr Kopszak, w książce Olga Boznańska (1865–1940). Natomiast w przewodniku wydanym przez Muzeum Narodowe we Wrocławiu, w którego zbiorach obraz się znajduje, dzieło to dalej tytułuje się jako Autoportret z japońską parasolką. W innej muzealnej publikacji napisano jednak, że „niedawno pojawiły się wątpliwości, czy modelką jest rzeczywiście sama autorka”.

4. Jacek Malczewski, Portret żony Stanisława Wyspiańskiego, olej, płótno, Muzeum Narodowe w Lublinie

Jacek Malczewski, Portret żony Stanisława Wyspiańskiego, Muzeum Narodowe w Lublinie

Stanisław Wyspiański portretował żonę wielokrotnie, także z ich dziećmi czy z samym sobą. W stroju, w jakim nosiła się na co dzień, sportretował ją również nie kto inny, jak sam mistrz Jacek. Istnieją bodaj trzy koncepcje, w jaki sposób Wyspiański poznał swą przyszłą żonę, i żadna nie jest pewna. Mnie najbardziej podoba się ta, gdyż jest nieco romantyczna. Wyspiański, wracając pewnego razu z „nocnej rodaków rozmowy”, spotkał na moście wiślanym dziewczynę, która niechybnie chciała się utopić. Odwiódł ją od tego czynu, zaopiekował się nią, a kilka lat później, mimo sprzeciwu otoczenia, pojął za żonę. Kobietą tą była Teodora Teofila Pytko, chłopka z podkrakowskiej wsi, zwana przez artystę Teosią. Miał z nią troje dzieci, w tym najmłodszego Stasia, urodzonego w 1901 roku.

5. Mela Muter, Kobieta paląca papierosa | ok. 1940, olej, płótno, kolekcja Krzysztofa Musiała

Mela Muter, Kobieta paląca papierosa | ok. 1940, kolekcja Krzysztofa Musiała

Z relacji właściciela kolekcji wiemy, że obraz ten przedstawia kobietę, u której artystka ukrywała się w czasie II wojny światowej, w Awinionie. Przypomnijmy, że malarka była Żydówką. Zapłatę za mieszkanie, wikt i opierunek stanowiły malowane przez nią obrazy. W publikacji wydanej przez Muzeum Miasta Łodzi, opisującej kolekcję Krzysztofa Musiała, czytamy, że obraz ten „zawiera w sobie kilka gatunków artystycznych: portret, pejzaż, martwą naturę, a nawet zapowiedź aktu. Zarazem dzieło to imponuje dojrzałym, postimpresjonistycznym warsztatem oraz udaną próbą oddania psychiki sportretowanej kobiety”. Więcej o tym obrazie »

6. Józef Pankiewicz, Japonka | 1908, olej, płótno, Muzeum Narodowe w Krakowie

Józef Pankiewicz, Japonka | 1908, Muzeum Narodowe w Krakowie

Józef Pankiewicz – szermierz polskiego impresjonizmu – w 1908 roku poślubił Wandę z Lublińskich Waydlową. Świadkiem na ich ślubie był Feliks „Manggha” Jasieński, znany mecenas i kolekcjoner m.in. sztuki japońskiej. W tym czasie malarz uległ, jak wielu twórców tamtej epoki, modzie na malowanie tego, co „japońskie”. Na obrazie Japonka widzimy żonę artysty ubraną w czerwone kimono, która wielokrotnie mu pozowała. Możemy dostrzec także japońskie rekwizyty ustawione na podłodze. Córka Pankiewicza tak o tym obrazie mówiła: „Wszystko to przywędrowało od Jasieńskiego (…) wzorowane na drzeworytach japońskich uczesanie mojej matki było przedmiotem długich studiów”.

7. Władysław Podkowiński, Portret Wincentyny Karskiej (Dama na ogrodowej ścieżce) | 1891, olej, płótno, Muzeum Narodowe w Warszawie

Władysław Podkowiński, Portret Wincentyny Karskiej | 1891, Muzeum Narodowe w Warszawie

Władysław Podkowiński był artystą oryginalnym, a przy tym entuzjastycznie otwartym na wszelkie nowinki. Nie dość, że został uznany za prekursora polskiego impresjonizmu, to stał się także tym, który jako pierwszy w historii polskiego malarstwa stworzył portret plenerowy, i to stosując impresjonistyczną paletę. Tak, ten obraz to pierwszy polski portret malowany w plenerze. Konwencja dotychczas była przecież inna. Osobę portretowaną ustawiano w starannie wyreżyserowanej pozie w pracowni malarskiej bądź w innym zamkniętym pomieszczeniu i kazano przez wiele dni pozostawać w bezruchu. Artysta poprowadził jednak panią Wincentynę do ogrodu i w zaledwie kilka godzin stworzył całkiem dużych rozmiarów obraz. Modelka stojąca pośrodku parkowej dróżki, trzymająca w ręce kapelusik, jest zapatrzona gdzieś w dal, zwrócona do malarza profilem i lekko rozluźniona, nie przybrała sztucznej pozy tak jak na portretach tworzonych we wnętrzach. Dzieło utrzymane jest w „zimnej tonacji kolorystycznej, rozpływającej się w zieleniach i błękitach, ulubionych kolorach impresjonistów i delikatnych refleksach różów i fioletów” – pisze Barbara Kokoska.

8. Władysław Ślewiński, Czesząca się | 1897, olej, płótno, Muzeum Narodowe w Krakowie

Władysław Ślewiński, Czesząca się | 1897, Muzeum Narodowe w Krakowie

Obraz ten został namalowany podczas pobytu artysty w Paryżu. W tym czasie poznał on rosyjską malarkę Eugenię Szewcow, która później została jego żoną. Można zatem przypuszczać, że właśnie ta kobieta była modelką pozującą malarzowi do tego obrazu. Przyjrzyjmy się bliżej lusterku leżącemu przed modelką. Widzimy tam odbicie, jednak nie jest to „odbicie twarzy kobiety, lecz prawdopodobnie portretującego ją i natarczywie wpatrzonego w nią artysty”. Czesząca włosy o miedzianej barwie niewiasta jest na tym obrazie „intrygująca i niepokojąca, łącząca secesyjną formę z młodopolską zmysłowością, niespotykaną w innych, z reguły powściągliwych dziełach artysty” – zauważa Urszula Kozakowska-Zaucha z krakowskiego Muzeum Narodowego.

9. Leon Wyczółkowski, W pracowni malarza (Portret młodej kobiety w pracowni malarza) | 1883, olej, płótno, Muzeum Narodowe w Warszawie

Leon Wyczółkowski, W pracowni malarza | 1883, Muzeum Narodowe w Warszawie

Ten obraz Leona Wyczółkowskiego do roku 2011 nie był w ogóle znany polskim odbiorcom. Wtedy został wykupiony od niemieckiego marszanda i trafił do Muzeum Narodowego w Warszawie. Dyrektor MNW, dr Agnieszka Morawińska tak wypowiedziała się o tym dziele: „Ta wczesna praca, 31-letniego wówczas malarza, należy do cyklu płócien rodzajowych o tematyce salonowo-buduarowej ukazujących atmosferę ówczesnego życia towarzyskiego Warszawy i cieszących się dużym powodzeniem. Kameralne ujęcie, melancholia w sposobie przedstawienia młodej kobiety w żałobie przyglądającej się ustawionemu na sztaludze portretowi młodego mężczyzny i porównującej wizerunek z trzymaną w ręku fotografią tworzą atmosferę powagi i skupienia wyróżniającą płótno W pracowni malarza od pozostałych, lekkich i beztroskich, obrazów tego cyklu”.

10. Stanisław Wyspiański, Portret Dagny Juel-Przybyszewskiej | 1899, kredka, papier, Muzeum Narodowe w Warszawie

Stanisław Wyspiański, Portret Dagny Juel-Przybyszewskiej | 1899, Muzeum Narodowe w Warszawie

Dagny Juel, Norweżka, mądra i piękna kobieta, muza m.in. Edvarda Muncha. Kochali się w niej ponoć wszyscy młodzieńcy z ówczesnej cyganerii krakowskiej, gdy zawitała do miasta Kraka wraz ze Stanisławem Przybyszewskim. Przez pewien czas pod jego urokiem pozostawał także sam Wyspiański, ten esteta i indywidualista. Tadeusz Boy-Żeleński wspominał: „Alkohol i muzyka. Muzyka brzmiała w domu Przybyszewskich ciągle. Dagny grała Szumana, Greiga, jakieś norweskie melodie ludowe (…), sonaty skrzypcowe Beethovena”. Największym dla niej nieszczęściem było to, że wyszła za mąż za tego „maga Młodej Polski”. Zginęła w Gruzji, w mieście obecnie nazywanym Tbilisi , zastrzelona przez Emeryka – swojego wielbiciela, studenta. Umówiła się tam z Przybyszewskim, ale on na to spotkanie wcale nie zamierzał przyjechać. Zazwyczaj delikatny w osądach Tadeusz Miciński powiedział o nim, że „to zwykła szuja i najczarniejszy szubrawiec”.

• Info
• Lista artykułów

» Leszek Lubicki

Pasjo­nat sztuki, lecz zawo­dowo z nią nie zwią­zany. Nasz ese­ista, zain­te­re­so­wany malar­stwem pol­skim przełomu XIX/XX wieku, czyli tym okresem, który Maria Poprzęcka nazwała „Szczęśliwą godziną”. A pisze, bo lubi.

• Muzeum Pałac Herbsta w Łodzi. 10 dzieł, które warto znać - 26 marca 2021
• Młodopolska chłopomania. 8 obrazów, w których się zakochasz - 21 lutego 2021
• Leon Wyczółkowski „Kopanie buraków” - 8 października 2020
• Jak szlachcic szlachcica czekanem zabił. Historia zamknięta w ramie obrazu - 24 lipca 2020
• Białe gacie w tarapacie! Czyli Zabójstwo króla Przemysła w Rogoźnie według Jana Matejki - 24 czerwca 2020
• Muzeum Narodowe w Poznaniu. 10 dzieł, które warto znać - 2 maja 2020
• Muzeum Narodowe w Warszawie. 10 dzieł, które warto znać - 12 kwietnia 2020
• Muzeum Narodowe w Krakowie. 10 dzieł, które warto znać - 5 kwietnia 2020
• Władysław Podkowiński i jego tajemniczy ogród - 3 stycznia 2020
• Józef Chełmoński „Bociany” - 25 kwietnia 2019