Wielkie zauroczenie. Jacek Malczewski i Maria Balowa

Kobieta o ciemnych, kasztanowych, zaczesanych do góry włosach, interesujących rysach twarzy, dużych zmysłowych ustach, dumnym podbródku i charakterystycznym orlim nosie. Przez wiele lat była muzą i źródłem inspiracji dla jednego z głównych przedstawicieli symbolizmu — Jacka Malczewskiego. Nazywał ją „Afrodytą swego życia”. To ona stała się główną bohaterką jego dzieł, a także niezwykle ważną postacią w życiu prywatnym.

Jacek Malczewski, Autoportret z muzą | 1908, Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu

Maria Balowa | ok. 1905, fot. pochodzi z: S. Krzysztofowicz-Kozakowska, Jacek Malczewski. Życie i twórczość, Kraków

Naprawdę nazywała się Jadwiga Maria z Brunickich Balowa. Pochodziła z Kresów Wschodnich. Na świat przyszła w 1879 roku w rodzinnym dworze w Zaleszczykach. Słynęła ze swojej nieprzeciętnej urody, wielkiego uroku osobistego oraz erudycji. I była wielką miłością Jacka Malczewskiego. Adam Heydel pisał o niej: „Piękna jak misternie wyrzeźbiony klejnot, jak diament rzucająca świetne, różnobarwne, migocące blaski. (…) Rozjaśniła mu ciemne godziny. Z szumem, pędem, jak meteor wdarła się w jego życie i jak meteor przeleciała, zgasła”¹. Ich romans skrywany przed światem trwał aż trzynaście lat, podczas gdy oboje byli w związkach małżeńskich.

Okoliczności spotkania artysty z jego muzą są nieznane, prawdopodobnie poznali się ok. 1900 roku w majątku serdecznego przyjaciela malarza Karola Lanckorońskiego w Rozdole. Dzieliła ich duża różnica wieku, bowiem Maria była o dwadzieścia pięć lat młodsza od malarza. Gdy zakochali się w sobie, między Malczewskim a jego żoną — Marią Gralewską — już wtedy się nie układało. Ona oczekiwała dostatniego życia, któremu towarzyszyć miały wystawne podróże po Europie, a nie interesowała się zbytnio jego twórczością.

Maria Kinga Balowa również była mężatką, trzy lata wcześniej poślubiła Stanisława Bala, który uwielbiał malarstwo Malczewskiego. Jako mężczyzna majętny, na terenie swojej posiadłości Tuligłowy pod Lwowem wybudował dla niego pracownię ze szklanym dachem. Malarz tworzył tam w okresie wakacyjnym i świątecznym, malował otoczony uwielbieniem jego talentu przez Marię i jej męża. Kochał to miejsce, czuł się tam swobodnie, cieszył się wolnością artystyczną i muzą u swego boku.

Jacek Malczewski, U źródła prawdy | 1909, kolekcja prywatna

Malarz marzył o bezwarunkowej miłości, akceptacji — o kobiecie silnej, mądrej, czułej i pełnej zrozumienia dla jego sztuki. Taka właśnie była Maria Balowa. Malczewski tak opisywał ukochaną: „Piękno tej kobiety wyrosłej z polskiej ziemi w artystę rzemieślnika przetwarza (…) Tobie Kypryjska zawdzięczam jedynie tę nić pogodną w mej sztuce, że się objawia, i że wciąż płynie”².

Rysy ukochanej umieszczał w wielu pracach i w różnorodnych kontekstach. Odnajdziemy je w przedstawieniach Ellenai, Beatrycze, Salome, a także wśród mrocznych chimer czy demonicznej śmierci. Niewątpliwie była dla niego wielkim wsparciem i źródłem natchnienia. Na obrazie Zauroczenie Balowa przygrywa artyście na skrzypcach, jest towarzyszką, wybranej przez niego, twórczej drogi.

Jacek Malczewski, Zauroczenie | 1906, kolekcja prywatna

Maria Bal (Balowa) | między 1900–1920, Muzeum Narodowe w Krakowie

Malczewski przypisywał Marii Balowej rolę sprawczą w swojej sztuce, a umieszczanie jej portretów w wielu obrazach było formą deklaracji jego uczuć. Wizje, w które malarz wplatał wizerunek ukochanej stanowią odzwierciedlenie jego najskrytszych pragnień i myśli. Była nie tylko modelką, twarzą wpisaną w wiele dzieł artysty, ale miała również ogromny wpływ na zmiany w jego malarstwie. To za jej namową Malczewski wprowadził więcej światła i koloru do swoich prac. Zainspirowała go również do zapełniania dzieł postaciami mitycznymi — meduzami, chimerami, harpiami.

O łączącej ich relacji dowiadujemy się z listów, lecz niestety zachowały się jedynie te, które ona wysyłała do niego. Korespondencję, która wyszła spod ręki Malczewskiego, Balowa niszczyła. „Najdroższy Panie Mój, Myślą z Tobą złączona posyłam Ci pocałunki z głębi duszy na otarcie łez melancholii Twej. Dziękuję Ci panie najdroższy, dziękuję i do nóg ci składam miłość moją, szczęście ducha swego i tęsknotę. Dziękuję żeś mi stworzył świat nowy przeczysty, wyłącznie nasz — tajemny a olbrzymi. Już o wyznanie uczuć pana mego prosić nie będę bo wiem, że wszystko żyje na zawsze…” — pisała Maria³.

Jacek Malczewski, Ellenai | 1910, Muzeum Narodowe w Krakowie

Jacek Malczewski, Zatruta studnia z chimerą | 1905, Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu

Zwykła nazywać tę relację „mistyczną komunią dusz”, bowiem ich związek nie stanowił jedynie połączenia ciał. Pod koniec 1913 roku Maria przerwała namiętną miłość trwającą kilkanaście lat. Była to decyzja nagła i niespodziewana, pewnie nigdy się nie dowiemy, jakie były jej powody. Malarz bardzo przeżył rozstanie z ukochaną, a jego żona dowiedziawszy się o zdradzie długo nie mogła mu wybaczyć. Traktowała go oschle i nieufnie, a swoim chłodnym i zdystansowanym podejściem skazywała go na lata emocjonalnej samotności. W liście do żony nazwał potężne uczucie do Balowej „obłąkaniem artysty”. Maria Gralewska prawdopodobnie wybaczyła mu zdradę dopiero przed śmiercią.

Po odejściu Marii Balowej w twórczości Malczewskiego nadal ważna była postać kobiety, a malarz decydował się wybierać modelki najbardziej przypominające urodę ukochanej muzy.

Maria Balowa | 1943, Zakład fot. J. Neider, fot. Muzeum Narodowe w Warszawie

Maria przeżyła Malczewskiego o ponad dwadzieścia lat (on zmarł w 1929, ona zaś w 1955 roku). Wprawdzie po wojnie nie mogła już otaczać się dawnym bogactwem i żyła o wiele skromniej, ale nie przeszkadzało jej to w prowadzeniu bogatego życia towarzyskiego i otaczaniu się kulturą i sztuką.

Bibliografia:
1. Czyńska M., Najpiękniejsze. Kobiety z obrazów, Kraków 2014.
2. Heydel A., Jacek Malczewski. Człowiek i artysta, Kraków 1933.
3. Krzysztofowicz-Kozakowska S., Malczewski, Kraków 2015.
4. Moja dusza. Oblicza kobiet w twórczości Jacka Malczewskiego, katalog wystawy, red. P. Szymalak-Bugajska, Radom 2019.

• Info
• Lista artykułów

» Maria Mażewska

Absolwentka Historii sztuki, pasjonatka dalekich podróży. Główną dziedziną jej zainteresowań jest obecny w sztuce Zachodu orientalizm. Chętnie zajmuje się mało zgłębionymi tematami w sztuce.

• Istota impresjonizmu w rzeźbach Auguste’a Rodina - 29 stycznia 2021
• Na przekór. O miłości Stanisława Wyspiańskiego i Teodory Pytko - 6 września 2020
• Egon Schiele i Denis Sarazhin. Różne spojrzenia na cielesność - 28 czerwca 2020
• Józef Chełmoński i jego nieastronomiczne niebo - 21 kwietnia 2020
• Wielkie zauroczenie. Jacek Malczewski i Maria Balowa - 18 marca 2020
• Tahiti oczami Gauguina – wyspa rozkoszy czy wyspa lęku? - 21 lutego 2020
• Victorine Meurent – ulubiona modelka Édouarda Maneta - 25 października 2019