Jacques-Louis David, Śmierć Marata, 1793
olej, płótno, 165 × 128 cm,
Musées Royaux des Beaux-Arts de Belgique, Bruksela
Jacques Louis David Śmierć Marata | 1793, Królewskie Muzea Sztuk Pięknych, Bruksela
Do wybuchu Wielkiej Rewolucji Francuskiej w 1789 roku doprowadziły między innymi kryzysy gospodarcze i anachroniczny ustrój. Państwo miało ogromne długi, które pogłębiły wydatki związane z wojną o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Znaczną część budżetu przeznaczano na utrzymanie królewskiego dworu, co nie podobało się obywatelom. W 1789 roku Francję dotknęła również klęska nieurodzaju, a że był to wówczas jeden z najbardziej zaludnionych krajów w Europie, społeczeństwo, szczególnie stan trzeci, nękał jeszcze większy głód i ubóstwo.
We francuskim społeczeństwie bardzo wyraźne były te podziały stanowe. Stan pierwszy tworzyła szlachta, drugi duchowieństwo – przysługiwała im nie tylko duża ilość różnorodnych przywilejów czy możliwość piastowania wysokich stanowisk, ale byli również zwolnieni z płacenia wielu podatków, które z kolei musieli płacić chłopi i mieszczanie, tworzący najuboższy stan trzeci. Nic dziwnego zatem, że pod koniec XVIII wieku we Francji narastały społeczne napięcia, które w ostateczności doprowadziły do rewolucyjnych rozruchów.
Po wybuchu rewolucji zaczęły tworzyć się stronnictwa polityczne. Jednym z nich był Klub Bretoński, potem przemianowany na Stowarzyszenie Przyjaciół Konstytucji, a szerzej znany pod nazwą jakobinów. Jakobinem był Jacques-Louis David, późniejszy słynny nadworny malarz Napoleona Bonapartego.
Jacques-Louis David przyszedł na świat w Paryżu w 1748 roku. Bardzo wcześnie stracił ojca, który zginął w pojedynku – po jego śmierci matka oddała małego Jacquesa-Louisa na wychowanie do wujostwa. Chłopiec od dzieciństwa interesował się literaturą, nauką języków, ale najwięcej czasu poświęcał rysunkowi, więc wujowie skierowali go na lekcje do pracowni malarskiej Josepha-Marie Viena.
Jacques-Louis David Autoportret | 1794, Luwr
David marzył o zdobyciu prestiżowej nagrody Prix de Rome, którą otrzymał dopiero po czterech latach starań, w 1774 roku. Dzięki wygranej mógł udać się w podróż do Włoch, gdzie podziwiał antyczne rzeźby i nowożytne malarstwo. Wpłynęło to na twórczość młodego artysty – dotychczas malował głównie w konwencji rokokowej, inspirując się między innymi stylem słynnego Françoisa Bouchera, a włoska podróż sprawiła, że zwrócił się w stronę klasycyzmu. Po powrocie do Francji namalował obraz Przysięga Horacjuszy na zamówienie króla Ludwika XVI. Niedługo potem Jacques-Louis David zaangażował się w działalność polityczną i przyłączył się do jakobinów. Swoją sztukę zaczął wykorzystywać w celach propagandowych – malował dzieła, które wymową nawiązywały do postulatów głoszonych podczas rewolucji. Modelowymi obrazami z tamtego okresu jest Przysięga w sali do gry w piłkę z 1790 roku i Śmierć Marata.
Jacques-Louis David Przysięga Horacjuszy | 1784/1785, Luwr
Z powstaniem tego drugiego obrazu, Śmierci Marata, wiąże się ciekawa historia. David przyjaźnił się z Jeanem-Paulem Maratem, który w okresie rewolucji był dziennikarzem, bardzo zagorzałym i radykalnym działaczem politycznym. Wcześniej Marat pracował jako lekarz, prowadził laboratorium fizyczne, publikował artykuły naukowe. Po wybuchu rewolucji porzucił pracę badawczą i postanowił zostać właśnie dziennikarzem. Już w 1789 roku wydawał własne pismo, któremu ostatecznie nadano tytuł „Przyjaciel ludu”.
Marat w swoich tekstach atakował arystokrację, nawoływał do krwawej rozprawy z nią, domagał się śmierci wielu osób przez zgilotynowanie, między innymi króla Ludwika XVI. Marat krytykował nawet rewolucjonistów, którzy w jego odczuciu nie podejmowali zbyt radykalnych kroków, byli za łagodni. Z tego powodu żyrondyści oskarżali go o działanie na szkodę narodu. Żyrondyści byli ugrupowaniem politycznym, które w okresie rewolucji proklamowało umiarkowane rewolucyjne idee. Nie może dziwić, że Marat w pewnych kręgach nie był zbyt popularny ani lubiany i często musiał się ukrywać, skoro prawdopodobnie odpowiadał za śmierć wielu arystokratów. To był na pewno główny powód, który popchnął Marie Anne Charlottę Corday do zamordowania Marata.
Charlotte Corday
Autor nieznany Marie-Anne-Charlotte Corday, British Museum, Londyn
Charlotte Corday należała do ugrupowania żyrondystów. Specjalnie przyjechała do Paryża, by dostać się do Marata. Początkowo myślała, że zabije go podczas zgromadzenia jakobinów, ale w tym czasie Marat cierpiał na uciążliwą chorobę skórę (prawdopodobnie był chory na syfilis) i rzadko pokazywał się publicznie, więc Charlotte próbowała dostać się do jego domu.
Udawała, że chce zadenuncjować żyrondystów i przyniosła listę ich nazwisk. Marat zgodził się na spotkanie z dwudziestopięcioletnią wówczas Corday. Charlotte zadała jeden cios kuchennym nożem w klatkę piersiową Marata, a ten zginął od razu. Było to 13 lipca 1793 roku.
Corday nie próbowała nawet uciekać, spodziewała się, że zostanie aresztowana. Przyznała się do winy i stwierdziła, że zrobiłaby to jeszcze raz. Była dumna ze swojego czynu. Cztery dni później została stracona na gilotynie za morderstwo i zdradę kraju.
Arturo Michelena Charlotte Corday, 1889
Jacques-Louis David bardzo szybko został powiadomiony o śmierci Marata i wezwany na miejsce zbrodni. Ujrzał go zakrwawionego i leżącego na podłodze. Malarz zajął się organizacją pogrzebu przyjaciela i postanowił namalować w hołdzie jego portret.
Jacques Louis David Śmierć Marata, detal | 1793, Musées Royaux des Beaux-Arts de Belgique, Bruksela
Jacques-Louis David Głowa martwego Marata | 1793, Château de Versailles
Śmierć Marata wygląda na realistyczną scenę, ale nie ma pewności, że Marat faktycznie został zamordowany w wannie podczas kąpieli. Wspomniana wyżej choroba skóry rewolucyjnego dziennikarza wymagała częstych kąpieli, bo tylko one koiły ból. Marat spędzał więc w wannie wiele godzin dziennie, jednocześnie pracując, pisząc teksty, odpowiadając na listy – umożliwiała to deska ułożona na wannie, która służyła za biurko. Dzień przed morderstwem David odwiedził Marata i zastał go właśnie piszącego w wannie. Taką scenę postanowił ukazać na obrazie, jakoby przyjaciel został zamordowany podczas kąpieli.
David zdecydował się na ukazanie śmierci Marata w taki sposób, ponieważ chciał estetyką nawiązać do antyku, a było to możliwe między innymi przez przedstawienie nagiej postaci. Aby uzasadnić namalowanie nagiego ciała, David umieścił przyjaciela w wannie, która nieprzypadkowo przypomina antyczny sarkofag. Obok wanny stoi drewniana skrzynia, a na niej znajdują się kałamarz i gęsie pióro, symbole pracy dziennikarskiej. Na skrzyni widać również list pisany przez Marata tuż przed śmiercią.
Jacques Louis David Śmierć Marata, detal | 1793, Królewskie Muzea Sztuk Pięknych, Bruksela
W liście miała być zawarta prośba o przekazanie pieniędzy dla matki pięciorga dzieci, której mąż zginął w obronie ojczyzny. Na kartce można dostrzec ów banknot. David chciał ukazać przyjaciela jako wspaniałomyślnego bohatera, a nie kogoś, kto podpisywał wyroki śmieci.
Na drewnianej skrzyni malarz umieścił jeszcze dedykację „Maratowi – David w roku drugim” (według kalendarza rewolucyjnego).
Jacques Louis David Śmierć Marata, detal | 1793, Królewskie Muzea Sztuk Pięknych, Bruksela
Michał Anioł, Caravaggio, David
David przedstawił Marata w wyidealizowany sposób. Jego ciało ukazał na modłę antyczną, nagie, młode, o zarysowanych mięśniach. Skóra jest gładka, bez znamion uciążliwej choroby. Jego twarz ma szlachetne rysy i wygląda na spokojną. W jednej dłoni trzyma fałszywy list od Charlotty Corday, drugie ramię jest opuszczone, zwisa, i przywodzi na myśl wizerunki Chrystusa w scenach zdjęcia z krzyża, na przykład w Piecie Michała Anioła i Złożeniu do grobu Caravaggia.
Michał Anioł Pietà, detal | 1498-1500, Bazylika św. Piotra na Watykanie
Jacques Louis David Śmierć Marata, detal | 1793, Musées Royaux des Beaux-Arts de Belgique, Bruksela
Śmierć Marata celowo nawiązuje do świętych męczenników, jakby David chciał stworzyć nową ikonografię, podkreślając męczeńską śmierć Marata w imię idei rewolucyjnych. Marat stał się jednym z symboli ówczesnych rozruchów, a dzieło Davida nazywano „Pietą rewolucji”.
W Śmierci Marata można dostrzec również pewne nawiązanie do konwencji barokowej, według której postaci świętych na obrazach zdawały się wyłaniać z mroku za pomocą mocnego światła, przez co na ich sylwetkach tworzyły się silne kontrasty światłocieniowe, co widać również na malowidle Davida. Niektóre części ciała Marata są bardziej rozjaśnione, inne zacienione. Światło pełniło symboliczną rolę, miało uwypuklić to, co najważniejsze na obrazie.
Znaczącą rolę w obrazie odgrywa także tło. Szarość i pusta przestrzeń podkreślają ciszę i spokój, które emanują z malowidła. Obraz Davida początkowo wisiał w sali posiedzeń Konwentu Narodowego. Kiedy jednak minął czas uznawania Marata za bohatera rewolucji, portret został ściągnięty i był przechowywany przez ucznia malarza.
Jacques-Louis David został nadwornym malarzem Napoleona w 1804 roku. Namalował między innymi słynne przedstawienie Koronacji Napoleona oraz liczne portrety cesarza. Po upadku władcy i powrocie Burbonów na tron David musiał uciekać z Francji. Osiadł w Brukseli, gdzie zmarł w 1825 roku. Rodzina malarza przekazała Śmierć Marata Królewskim Muzeom Sztuk Pięknych w Brukseli w podziękowaniu za to, że David znalazł azyl w Belgii po przymusowej ucieczce z Francji.
Śmierć Marata jako inspiracja
Jean-Joseph Weerts Zabójstwo Marata | 1880, Roubaix, Francja
Edvard Munch Śmierć Marata II | 1907, Munchmuseet, Oslo, Norwegia
Bibliografia:
1. Beckett W., Historia malarstwa. Wędrówki po historii sztuki zachodu, Warszawa 1996.
2. Dębicki J., Historia sztuki, Warszawa 1998.
3. Dulewicz A., Słownik sztuki francuskiej, Warszawa 1977.
4. Hollingsworth M., Sztuka w dziejach człowieka, Wrocław 1992.
Artykuł sprawdzony przez system Antyplagiat.pl
Dziękujemy Ci, że czytasz nasze artykuły. Właśnie z myślą o takich cudownych osobach jak Ty je tworzymy. Osobach, które lubią czytać i doceniają nasze publikacje. Wszystko, co widzisz na portalu jest dostępne bezpłatnie, a ponieważ wkładamy w to dużo serca i pracy, to również zajmuje nam to sporo czasu. Nie mamy na prowadzenie portalu grantu ani pomocy żadnej instytucji. Bez Waszych darowizn nie będziemy miały funduszy na publikacje. Dlatego Twoje wsparcie jest dla nas bardzo ważne. Jeśli lubisz czytać niezłosztukowe artykuły – wesprzyj nas.
Dziękujemy Ci bardzo, Joanna i Dana, założycielki Fundacji Niezła sztuka
A może to Cię zainteresuje:
- Chemnitz jako Europejska Stolica Kultury 2025 roku z dużą ilością dobrej sztuki - 7 grudnia 2024
- Malowanie dla Mengelego. Poruszająca historia Diny Gottliebovej-Babbitt - 10 listopada 2024
- Édouard Manet „Balkon” - 1 sierpnia 2024
- Witkacy „Portret Ireny Krzywickiej” - 20 lipca 2024
- Claude Monet. 7 faktów o tym artyście, o których nie mieliście pojęcia - 23 czerwca 2024
- Od ubrania do tożsamości. Moda w obrazach Johna Singera Sargenta - 20 czerwca 2024
- Wyjątkowy jubileusz: 250. urodziny Caspara Davida Friedricha - 19 maja 2024
- Caspar David Friedrich – mistrz nastrojowego pejzażu - 6 maja 2024
- Joaquín Sorolla „Spacer brzegiem morza” - 8 marca 2024
- Pionierka architektury modernistycznej – Barbara Brukalska - 3 marca 2024
Bardzo ciekawy artykuł. Serdecznie za niego dziękuję i pozdrawiam!
Marat był w trakcie podpisywania listy ludzi skazanych na śmierć. David sfałszował treść zawartą na papierze trzymanym przez masowego mordercę, winnego między innymi masakry w przytułku dla sierot Pitie – Salpetriere.
Errata – nie trzymanym, a leżącym obok.