W mitologii greckiej Trzy Charyty były uważane za patronki sztuk pięknych. Należały do orszaku bogini miłości i stroiły ją, kiedy udawała się na Olimp. Ich atrybutami były jabłka, flakony perfum, róże, mirt, a czasem polne rośliny — maki lub kłosy zboża. Najpopularniejsza wersja mitu autorstwa Hezjoda głosi, że Charyty były córkami Zeusa i Eurynome (podobno wdowy po pierwszym władcy Olimpu — Ofionie). W innej wersji są one córkami Dionizosa i Afrodyty, a według jeszcze innej, chyba najmniej spopularyzowanej, Heliosa oraz Ajgle.
Sandro Botticelli, Wiosna | ok. 1477–1482, Gallerie degli Uffizi, Florencja
Znamy natomiast imiona Charyt. Są to Aglaja, Eufrozyne i Talia. Największym kultem były one otaczane w Atenach, na Pafos, w Sparcie oraz w Beocji, czczono je szczególnie podczas święta zwanego Charitezjami. W Rzymie Charyty były nazywane Gracjami.
Charyty lub Gracje bywały mylone z Horami. Na słynnym obrazie Botticellego Wiosna nie wiadomo dokładnie, czy mamy do czynienia z Gracjami z orszaku bogini Wenus, czy z Horami, patronkami pór roku strzegącymi bram Olimpu i opiekującymi się gwiazdami. Pamiętajmy jednak, że renesans mieszał wierzenia Grecji i Rzymu i traktował spuściznę starożytności jako jedność.
Sandro Botticelli, Wiosna , detal | ok. 1470–1482, Gallerie degli Uffizi, Florencja
Nie tylko zresztą renesans, bo już w czasach antyku jeden z historyków, Pauzaniasz, opisując swoje wędrówki po Grecji, pisze o ateńskich boginiach jednocześnie jako o Charytach i jako Horach. Genealogia Charyt, Gracji i Hor jest niejasna, ale przedstawiano je zawsze jako tańczące, niemal nagie lub zupełnie nagie młode kobiety, zmysłowe oraz piękne. Ich uroda odpowiadała ideałom epoki, w której żył dany artysta.
Pompejańskie freski i mozaiki
Kilka zachowanych fresków z Pompei, eksponowanych w Muzeum Archeologicznym w Neapolu, ukazuje Gracje stojące w kontrapoście. Dwie stoją po prawej stronie, z głowami zwróconymi w tym właśnie kierunku. Trzecia Gracja patrzy w lewo. Głowy udekorowane są wieńcami z liści laurowych. Włosy mają spięte, a w dłoniach trzymają gałązki mirtu. Kobiety są nagie, szczupłe.
Trzy Gracje, fresk pompejański | I w.n.e.
Na jednym z fresków (ok. I wieku p.n.e. – I wieku n.e., IV Królestwo, nr inv. 9231) mają chłopięce figury i androgyniczne rysy twarzy.
W późniejszym dziele (I wiek n.e.) kobiety mają już zindywidualizowane rysy twarzy, kształtne biodra, pośladki i nogi, ale ich ramiona i piersi nadal są chłopięce. Podobnie na rzymskiej mozaice, także odkrytej w Pompejach, w Domu Apolla (I wiek n.e.). Ona także jest prezentowana w Neapolu. Kobiety antycznego Rzymu dwa tysiące lat temu miały małe piersi i dość szerokie biodra (zgodnie z ówczesnym ideałem urody). Niemal chłopięce figury powtarzają się w innych przedstawieniach z okresu od I wieku p.n.e. do I wieku n.e. Z tej sztuki czerpiemy do dzisiaj, to źródło wiedzy i inspiracji, a było już tak w czasach Rafaela, Rubensa czy Canovy…
Florenckie dzieło Rafaela
Trzy Gracje Rafaela to dzieło nowatorskie jak na swoje czasy, ponieważ artysta przedstawił kobiecy akt jednocześnie ukazując ciało z przodu i z tyłu. Obraz nawiązuje do antycznych wizerunków Gracji. Bezpośrednią inspiracją mogły być dla malarza greckie wazy z kolekcji Wawrzyńca Wspaniałego. Jedna z nich znajduje się dzisiaj w zbiorach Museo degli Argenti we Florencji. Poza wazami Medyceusze kolekcjonowali także antyczne gemmy i medale (od ponad roku prezentowane są one w nowo otwartej części Muzeum Archeologicznego przy klasztorze Santissima Annunziata we Florencji).
Rafael Santi, Trzy Gracje | 1504-1505, The Musée Condé, Chantilly
W kolekcji znajdują się również wizerunki cesarzy rzymskich i sceny mitologiczne, którymi często inspirował się Botticelli, jest więc prawdopodobne, że także Rafael miał dostęp do tych zbiorów. Jednak obraz został namalowany w 1504 roku, czyli w roku przybycia artysty do Florencji. Dlatego antycznych inspiracji Rafaela należy doszukiwać się gdzieś indziej. Prawdopodobnie pochodzą one z czasów jego warsztatów u Perugina w Perugii, mieście o etruskim i rzymskim pochodzeniu oraz z krótkiego okresu, w którym posiadał już własny warsztat. Nie bez znaczenia pozostaje wychowanie, bo ojciec Rafaela, Giovanni Santi, był nadwornym malarzem księcia Federica Montefeltro, wielkiego humanisty, fundatora biblioteki i mecenasa artystów.
Trzy Gracje to obraz o wymiarach 17 × 17 centymetrów, jest więc niewielki i według Erwina Panofsky’ego stanowił dyptyk ze Snem Rycerza odczytanym jako przedstawienie Scypiona Afrykańskiego. Stojące obok rycerza boginie — Minerwa i Wenus są alegoriami Cnoty i Miłości. W obydwu obrazach Rafael odniósł się do antyku nie tylko w kwestii tematu. Klasyczne proporcje postaci, kompozycja obu dzieł i sposób malowania ciał ludzkich znacznie odbiegają od wczesnorenesansowych przedstawień. Trzy Gracje są obrazem ściśle powiązanym z antycznymi freskami i mozaikami, opowiadającym mitologiczną historię. Literacko sięga do tradycji greckich i rzymskich, a więc do form znanych w wąskich erudycyjnych kręgach florenckich, a później rzymskich. Krótko po namalowaniu dyptyku Rafael wyjechał do Rzymu i pracował tam na zlecenie dwóch papieży. Trzy Gracje znajdują się dzisiaj w zbiorach Musée Condé w Chantilly we Francji.
Rubensowskie kształty
Rubensowskie Trzy Gracje można uznać za rodzaj manifestu i niezgody na idealizowanie kobiecego ciała. Artysta namalował kobiety o dość obfitych kształtach, a jednak obraz jest pochwałą zmysłowości i nawiązuje nie tylko do antycznego tematu, ale także do sztuki renesansu, ponieważ jego bezpośrednią inspiracją było dzieło Rafaela. Antyk był niezmiennie obecny w malarstwie Rubensa.
Peter Paul Rubens, Trzy Gracje | 1630-35, Prado, Madryt
Ciała Gracji u flamandzkiego mistrza są obfite, miękkie, pełne czułości w ruchach, wypełniają niemal całą przestrzeń kadru, także poprzez świetlistą, jasną kolorystykę skóry. Kobiety są nagie, stoją w kontrapoście, a ich gęste, błyszczące włosy są częściowo upięte według antycznej lub renesansowej mody — poprzeplatane perłami, ale statyczność przedstawienia jest pozorna. Ciała delikatnie falują, nie z powodu ich obfitości, ale leniwej zmysłowości, płynności ruchów jakby powielających wijące się nad nimi delikatne tkaniny i roślinną girlandę oraz gięty róg obfitości, z którego leje się woda poza czaszę fontanny. Na zbliżeniach obrazu widać przezroczystość barw nakładanych laserunkowo, lekkość pędzla i grę światła na każdym załamaniu ciała.
Obraz Rubensa ma wymiary 220 na 182 centymetry i jest prezentowany w Muzeum Prado w Madrycie. We Florencji, w Palazzo Pitti, znajduje się szkic Rubensa przedstawiający Trzy Gracje, rysowany czerwoną sangwiną. Nie jest to jednak rysunek przygotowawczy do obrazu Trzy Gracje. Został on wykonany przez artystę kilkanaście lat wcześniej jako szkic do reliefu na wazonie z kości słoniowej.
Klasycystyczny Canova
W rankingu najpiękniejszych Trzech Gracji nie mogło zabraknąć idealizowanej sztuki Antonia Canovy. Mamy tutaj do czynienia z dwoma wersjami tej samej rzeźby. Pierwszą wersję Trzech Gracji Canova wykonał dla cesarzowej Józefiny. W 1814 roku książę Bedford, John Russel, odwiedził Canovę w jego pracowni i zachwycił się jego dziełem. W maju zmarła Józefina i książę natychmiast zaoferował zakup rzeźby, jednak syn cesarzowej, Maksymilian, nie zgodził się i zabrał Trzy Gracje do Petersburga, gdzie znajdują się one do dzisiaj, prezentowane są na stałej ekspozycji w Ermitażu.
Antonio Canova, Trzy Gracje | 1813-1816, Państwowe Muzeum Ermitażu, Petersburg
Książę Bedford zamówił zatem u artysty podobne dzieło. Canova rzeźbił Gracje w rezydencji księcia, w opactwie Woburn. Praca trwała trzy lata, a po ukończeniu zaprojektowano dla rzeźby specjalny cokół z obrotowym blatem. Rzeźba jest dzisiaj wspólną własnością dwóch muzeów: Victoria&Albert w Londynie oraz National Gallery of Scotland w Edynburgu i jest prezentowana naprzemiennie w obu. Dwie wersje Trzech Gracji Canovy są do siebie podobne, różnią się jedynie detalami.
Wersja z Ermitażu jest wykonana z żyłkowanego marmuru, zaś druga wersja to biały marmur karraryjski. Poza tym, w pierwszej wersji, stojąca po lewej Eufrozyna opiera się o czworoboczny filar, a w angielskiej rzeźbie jest to okrągła kolumna. Inspiracją dla całej twórczości Canovy był antyk. Przygotowania do stworzenia Trzech Gracji rozpoczęły się już w roku 1799. Artysta wykonywał szkice rysunkowe, obrazy i modele z terakoty (przygotowawczy, gipsowy model w pełnej skali posiada muzeum Canovy w Possagno).
Rzeźby niosą pewien przekaz erotyczny, nie ma tu zmysłowości Rubensowskich panien, ani miękkich i ciepłych ciał, ale mamy zimne, niedostępne piękności o eleganckich pozach. Canova wyrzeźbił ich głowy tak, że trzy kobiety są sobie bliskie i tą bliskością dystansują się od widza. Chłodna piękność Gracji Canovy onieśmiela. Tych wyrafinowanych ciał i twarzy nie chciałoby się chyba dotykać, lecz podziwiać z daleka już tak.
Trzy Gracje są w każdej epoce wyrazem pewnych ideałów urody, kanonów. Artyści przedstawiali boginie tak, jak wyobrażali sobie piękno, charyzmę, radość. Każda kolejna epoka czerpała inspiracje z antyku, ale nawet bezpośrednie wzorowanie się na starożytnych rzeźbiarzach nie ujmowało wizerunkom Gracji osobistego rysu twórcy, charakterystycznej dla niego maniery, nawiązania do idei epoki, w której zostały stworzone.
Dziękujemy Ci, że czytasz nasze artykuły. Właśnie z myślą o takich cudownych osobach jak Ty je tworzymy. Osobach, które lubią czytać i doceniają nasze publikacje. Wszystko, co widzisz na portalu jest dostępne bezpłatnie, a ponieważ wkładamy w to dużo serca i pracy, to również zajmuje nam to sporo czasu. Nie mamy na prowadzenie portalu grantu ani pomocy żadnej instytucji. Bez Waszych darowizn nie będziemy miały funduszy na publikacje. Dlatego Twoje wsparcie jest dla nas bardzo ważne. Jeśli lubisz czytać niezłosztukowe artykuły – wesprzyj nas.
Dziękujemy Ci bardzo, Joanna i Dana, założycielki Fundacji Niezła sztuka
A może to Cię zainteresuje:
- Tycjan „Magdalena pokutująca” - 4 października 2024
- Caravaggio „Chłopiec z koszem owoców” - 28 czerwca 2024
- Guido Reni „Atalanta i Hippomenes” - 6 czerwca 2024
- Hic habitat felicitas, czyli tu mieszka szczęście. O erotycznych Pompejach - 24 kwietnia 2024
- Fresk „Wiosna”, Pompeje - 22 marca 2024
- Antonio Canova „Paolina Borghese jako Wenus Zwycięska” - 16 marca 2023
- Rafael Santi „Portret papieża Juliusza II” - 14 czerwca 2020
- Trzy Gracje — piękno od Antyku do Klasycyzmu - 28 grudnia 2019
- Piero della Francesca „Zmartwychwstanie” - 8 sierpnia 2019
- Simone Martini „Maestà” - 2 czerwca 2019
