Salvador Dalí, Święty Mikołaj z szufladami | 1948, Hallmark Art Collection
Kiedy myślimy o Dalím, przed oczami stają nam zazwyczaj rozmiękłe zegary, płonące żyrafy, jajka w różnych formach i stanach skupienia albo długonogie konie i słonie. Twórczość Katalończyka to mieszanka dziwności, niepokoju i erotyzmu zanurzona w onirycznych oparach – surrealizm w czystej postaci. Jego twórczość nie kojarzy się zatem z rodzinną, ciepłą i radosną atmosferą Bożego Narodzenia. Tymczasem Salvador Dalí stworzył serię świątecznych kartek pocztowych, co jest mało znanym faktem. Jak się jednak za moment przekonacie, nie mają one wiele wspólnego z typową bożonarodzeniową aurą.
Kartki świąteczne autorstwa Salvadora Dalego, źródło: Hallmark Art Collection
Krótka historia kartki świątecznej
Pomysł stworzenia małej ilustracji ze świątecznymi życzeniami pochodzi od Henry’ego Cole’a (późniejszego twórcy londyńskiego Muzeum Victorii i Alberta). W XIX-wiecznej Anglii istniała tradycja pisania bożonarodzeniowych listów. Zapracowany, mający zbyt wielu znajomych i krewnych Cole chciał ułatwić sobie ten coroczny obowiązek. Zaprojektowaną przez przyjaciela ilustrację przedstawiającą rodzinę przy wigilijnym stole wydrukował w tysiącu egzemplarzach na sztywnej tekturze. Na dole blankietu widniał napis „Wesołych Świąt i szczęśliwego Nowego Roku”, a na górze można było wpisać adresata życzeń. I tak w 1843 roku powstały pierwsze kartki bożonarodzeniowe. Kartki autorstwa Cole’a zaczęto sprzedawać w księgarniach za jednego szylinga. Powoli jego pomysł zaczął zyskiwać popularność w Anglii, a także w innych krajach. W Polsce w 1900 roku ogłoszono konkurs na jej rodzimą nazwę. Wygrała „pocztówka” zaproponowana przez samego Henryka Sienkiewicza. Coraz większą wartość artystyczną i kolekcjonerską miały również ilustracje umieszczane na pocztówkach.
Pierwsza kartka świąteczna autorstwa Henry’ego Cole’a | 1843, British Library, Londyn
Masowa produkcja kartek rozpoczęła się w 1915 roku w Stanach Zjednoczonych. Firma Hall Brothers (od 1928 roku znana jako Hallmark – działająca do dziś najstarsza i największa manufaktura papiernicza w USA) wydała swoją pierwszą autorską kartkę świąteczną, w zmniejszonym formacie (10 × 15 cm) i z dołączoną kopertą. W ten sposób rozpoczęła się zawrotna światowa kariera pocztówek, a ich producenci prześcigali się w pomysłach na urozmaicenie tej relatywnie nowej świątecznej tradycji. Nie inaczej było w przypadku założyciela Hallmarku Joyce’a Clyde’a Halla. I tu dochodzimy do miejsca, w którym na świątecznopocztówkowej scenie pojawia się Salvador Dalí.
Pocztówki ze sztuką
Kartki świąteczne zaprojektowane na zlecenie Hallmarka – Hallmark Art Collection
Hall – biznesmen i propagator kultury obracający się w kręgach społecznych elit – wpadł na pomysł, by sztukę wysoką wprowadzić pod strzechy. Uznał, że dzięki specjalnym kartkom zwykli ludzie będą mieli możliwość poszerzania swoich horyzontów poprzez obcowanie z wybitnymi dziełami malarstwa. W 1948 roku wydał serię kartek z obrazami dawnych mistrzów: Cézanne’a, van Gogha, Moneta, El Greca i innych, a także zaproponował współpracę współczesnym sobie artystom. I tak swoje kartki mieli między innymi Pablo Picasso, Georgia O’Keeffe czy właśnie Salvador Dalí. Z tym ostatnim – jak na wielkiego ekscentryka przystało – nie poszło najłatwiej. Geniusz surrealizmu postawił twarde warunki, choć przecież nie stronił od komercyjnych projektów (tworzył m.in. reklamy sklepów odzieżowych GAP, współpracował z Christianem Diorem, Coco Chanel i Elsą Schiaparelli, przygotował kilka okładek „Vogue’a” – w tym jedną świąteczną, projektował flakony perfum, popielniczki, krawaty, dywany, biżuterię i puzzle, współtworzył filmy z Disneyem i Hitchcockiem, był też autorem używanego do dziś logo lizaków Chupa Chups).
Dalí zażądał zniesienia wszelkich opłat licencyjnych. Nie zgodził się na żaden ostateczny termin oddania prac i odrzucił każdą sugestię Halla dotyczącą wyglądu pocztówek. Co więcej, za projekty dziesięciu kartek otrzymał niebagatelną wówczas kwotę piętnastu tysięcy dolarów, płatnych z góry. Hall, wiedziony sukcesem wcześniejszych artystycznych pocztówek, przyjął warunki artysty.
Religijne oblicze Dalego
Młody Salvador Dalí, fot. Vintag.es
Nie bez wpływu na zaangażowanie się Dalego w to przedsięwzięcie pozostał także fakt, iż w tym samym roku (1948) malarz, przeżywający od pewnego czasu mistyczny okres swojej egzystencji i twórczości, przeszedł na wiarę rzymskokatolicką. Koniec lat 40. to moment, w którym w życiu Salvadora zbiegają się trzy ogromne pasje: zgłębianie doniesień naukowych na temat budowy atomu, kontemplacja sztuki renesansu i inspirowanie się nią oraz odnowienie tradycji religijnych szczególnie tych związanych z Katalonią. Choć do szczerości nawrócenia się Dalego historycy sztuki i biografowie podchodzą nieufnie, to tematyka religijna z pewnością stanowi dużą i ważną część jego dorobku artystycznego. Także sztuka renesansu odegrała w pocztówkowym biznesie istotną rolę. Dalí realizował się jako grafik już od dzieciństwa, kiedy to tworzył różnego rodzaju prace reprodukowane później na prasie graficznej (prezencie od ojca). Podejście do wyrazu artystycznego związanego z powielaniem lub drukowaniem surrealista wywodził od Rafaela. Zgodnie z renesansową ideą rozumiał sztukę jako rzemiosło, które udostępnione publicznie przybliża artystę do ludu, przynosząc mu coraz większą sławę.
Surrealistyczne święta
Po pewnym czasie od zawarcia umowy Dalí dostarczył więc projekty do firmy w Kansas City. Z tej okazji JC Hall zorganizował huczne przyjęcie, by połechtać i tak już mocno wybujałe ego artysty. Gdy jednak oficjalna prezentacja pocztówek zakończyła się i wszyscy goście wyszli, przerażony tym, co otrzymał, Hall w pierwszym odruchu kazał schować projekty głęboko w magazynowych szafach. Okazało się bowiem, że kartkom Dalego daleko było do bożonarodzeniowego klimatu. Mocno surrealistyczne przedstawienia wzbudzały raczej grozę niż świąteczną radość. Chociaż koneserzy sztuki byli zachwyceni, to przeciętni klienci nie rozumieli takiego malarstwa, mieli inne potrzeby i oczekiwania. Prace Dalego były odbierane jako prowokacja, herezja, a nawet obraza idei Świąt.
Salvador Dalí, Madonna z Dzieciątkiem | 1947, Hallmark Art Collection
Na przekór pierwszym niepowodzeniom dziesięć lat później Hall ponowił współpracę z Dalím, który w 1959 roku zaprojektował kolejną serię kartek okolicznościowych, tym razem już nie tylko na Boże Narodzenie, ale również na Wielkanoc, Walentynki i Dzień Matki. Jak łatwo się domyślić, styl pocztówek nie zmienił się zbytnio od poprzedniego razu, a z dziesięciu projektów do druku dopuszczono ostatecznie tylko dwa: Narodziny Chrystusa i Madonnę z Dzieciątkiem. Choć były – potocznie mówiąc – najmniej dziwaczne ze wszystkich, i tak nie spodobały się klientom, a ich sprzedaż nie przynosiła zakładanego zysku. Niezrażony porażką w Ameryce Dalí kontynuował projektowanie świątecznych kartek aż do wczesnych lat 70. Zamawiającymi byli głównie klienci z Francji i Hiszpanii. Najpopularniejszą późną serią pocztówek była ta stworzona dla Laboratorium Farmaceutycznego Hoechst Iberica w Barcelonie.
Salvador Dalí, Trzej Królowie | 1947, Hallmark Art Collection
Na kartkach Dalego znaleźć można zarówno mocno symboliczne ilustracje, jak i żartobliwe przedstawienia, np. Trzech Króli jadących na upiornie wyszczerzonych wielbłądach czy świętego Mikołaja z pełnymi prezentów szufladami wystającymi z jego brzucha. Wśród podarków odnajdziemy surrealistyczne miękkie zegary. Otwarte szuflady to jeden z ulubionych symboli Dalego, zaczerpnięty z teorii podświadomości Freuda. Oznaczają one ukryte pragnienia i ludzkie tajemnice. Często powtarzającym się na kartkach motywem jest także motyl: choinki ze skrzydłami motyla zamiast gałęzi, motyl w miejscu gwiazdy na czubku drzewka, motyl jako tło dla świątecznej scenerii lub towarzyszący Maryi z Dzieciątkiem w stajence. Artysta zapytany o ten nieoczywisty w kontekście Bożego Narodzenia element odpowiadał, że motyl jest dla niego symbolem duszy, aniołów, a nawet samego Jezusa. Brzydka gąsienica, jaką jest ziemskie ciało, wchodzi do kokonu (symbolu śmierci), po czym wyłania się właśnie jako motyl – piękny, wolny, już niezwiązany z ziemią, po prostu Boski.
Salvador Dalí, Choinka z motyli | 1959, Hallmark Art Collection
Salvador Dalí, Skrzydła | 1958, źródło: Artnet.com
W pracach Dalego pojawiają się także typowe dla surrealizmu elementy: zniekształcenia postaci (Dzieciątko i Matka Boska bez twarzy), irracjonalne zestawienia (choinka z mieczy, motyli lub anielskich skrzydeł, choinka jako strzała przebijająca wielkie ludzkie serce), groteska (Mikołaj z szufladami wystającymi z brzucha), halucynacje bądź sny oraz zaburzenia logiki (bezgłowy anioł grający na lutni). Artysta chętnie nawiązywał do innych obrazów, również własnych. Przedstawił trzymającą świąteczne drzewko infantkę Małgorzatę rodem z Panien dworskich Velázqueza. Namalował choinkę jako Don Kichota, którego podobne wizerunki narysował już w 1945 roku jako ilustracje do nowego wydania książki Cervantesa. Znakiem rozpoznawczym jest tu delikatna wirująca kreska, która przywodzi na myśl nić nawiniętą na wrzeciono lub kłębiący się wir powietrza. Don Kichot-choinka przybiera obrotową formę pochodzącą być może od kręcących się ramion wiatraka w myśl surrealistycznej zasady, iż na obrazie materia ulega antropomorfizacji.
Salvador Dalí, Anioł | 1947, Hallmark Art Collection
Analiza stylu pocztówek pokazuje, że ewoluowały one wraz z rozwojem malarstwa Dalego. W okresie mistycznym uważał on, że boskość jest niepojęta i niewyrażalna. Dlatego w jego pracach – także pocztówkach (szczególnie z późniejszych serii) – można odnaleźć elementy abstrakcji ekspresyjnej oraz informelu. Inna część kartek skonstruowana jest bardzo bogato, misternie i precyzyjnie, a ich miniaturowa skala tylko uwypukla piękno kunsztownej kompozycji.
Obecnie oryginalne projekty kartek Salvadora Dalego zdobią ściany głównej siedziby Hallmarku w Kansas City, a kilkaset drukowanych egzemplarzy, które przetrwały do dziś, stanowi na rynku sztuki nie lada gratkę dla kolekcjonerów. Co pewien czas gdzieś na świecie ktoś odkrywa, że pocztówka, która w zbiorach ojca czy dziadka zalegała przez lata pośród dziesiątek innych, prawdopodobnie bezwartościowych, kartek, to unikatowy projekt najpopularniejszego surrealisty w dziejach sztuki.
Bibliografia:
1. Czapiewski T., Salvador Dalí jako malarz religijny, Gdańsk 1994.
2. Dalí 1904–1989, autor zbiorowy, tłum. Z. Zawadzki, Warszawa 2006.
3. Janicka K., Światopogląd surrealizmu, Warszawa 1985.
4. Korus Z., Dalí – muza Gala – symbole, Chorzów 2004.
Dziękujemy Ci, że czytasz nasze artykuły. Właśnie z myślą o takich cudownych osobach jak Ty je tworzymy. Osobach, które lubią czytać i doceniają nasze publikacje. Wszystko, co widzisz na portalu jest dostępne bezpłatnie, a ponieważ wkładamy w to dużo serca i pracy, to również zajmuje nam to sporo czasu. Nie mamy na prowadzenie portalu grantu ani pomocy żadnej instytucji. Bez Waszych darowizn nie będziemy miały funduszy na publikacje. Dlatego Twoje wsparcie jest dla nas bardzo ważne. Jeśli lubisz czytać niezłosztukowe artykuły – wesprzyj nas.
Dziękujemy Ci bardzo, Joanna i Dana, założycielki Fundacji Niezła sztuka
A może to Cię zainteresuje:
- Sztuka, feminizm i zupa z piór – o Florine Stettheimer oraz jej dwóch siostrach - 18 lutego 2024
- Notowane gmatwaniną kresek – o Feliksie Topolskim - 12 listopada 2023
- Dlaczego Mark Rothko wielkim malarzem był? Refleksje o artyście i sztuce abstrakcyjnej - 22 września 2023
- Erich Buchholz – zapomniany wizjoner - 21 lipca 2023
- Peter Doig – artysta sztuki najnowszej, którego dzieła kosztują miliony - 11 maja 2023
- „Obiekt należy usunąć z obrazu” – neoplastycyzm Pieta Mondriana - 26 marca 2023
- X = pomarańczowy królik, czyli o Meret Oppenheim - 24 lipca 2022
- Surrealistyczne Merry Christmas, czyli o świątecznych kartkach Salvadora Dalego - 23 grudnia 2021
- Artysta (z) przypadku? Ryszard Winiarski – matematyk, malarz, myśliciel - 15 maja 2021
- Dora Maar. Kobieta, którą zniszczył Picasso - 12 marca 2021
