Było ich dwóch. Pierwszy – kaleczący język francuski, nieokiełznany, młody chłopak z południa Hiszpanii. Drugi – stateczny, wykształcony, poukładany mężczyzna z północy Francji. Różniło ich wszystko, poczynając od narodowości i wieku, aż po charakter, usposobienie i styl artystyczny. Łączyły ich tylko dwie rzeczy – szacunek do siebie nawzajem graniczący z rywalizacją i wpływ na sztukę następnych wieków, którego nie da się przecenić. Oto historia trudnej relacji Henriego Matisse’a i Pabla Picassa.
„Mówiąc o nich obu, można by rzec, że różnili się od siebie tak, jak biegun północny różni się od południowego.”1
–Fernande Olivier
Henri Matisse, Autoportret w koszuli w paski | 1906, Statens Museum for Kunst, Kopenhaga
Pablo Picasso, Autoportret z paletą | 1906, Philadelphia Museum of Art, © Estate of Pablo Picasso / Artists Rights Society (ARS), New York
Henri i Pablo
Obydwu artystów dzieliła spora różnica wieku – Matisse urodził się w 1869, Picasso w 1881 roku. Dwanaście lat to niemało szczególnie kiedy żyje się w tak dynamicznej epoce, zwłaszcza pod względem przemian w sztuce. Zanim Francuz i Hiszpan się spotkali ich życie podążało dwoma różnymi torami. Henri Matisse zaczął od studiów prawniczych i dopiero potem odnalazł swoje malarskie powołanie. Jak na porządnego artystę przystało przez kilka lat uczęszczał do École des Beaux-Arts i szlifował swój warsztat w pracowniach artystów. Długo zajęło mu jednak odnalezienie swojej drogi pośród wszystkich nurtów artystycznych i różnych sposobów widzenia świata – impresjonizmu i neoimpresjonizmu; malarstwa van Gogha, Seurata, Gauguina, a przede wszystkim Cézanne’a – ojca współczesnego malarstwa, który stał się wielką inspiracją zarówno dla Matisse’a jak i Picassa. W 1899 roku Matisse kupił Trzy kąpiące się Paula Cézanne’a – obraz, który będzie odbijać się echem w jego kolejnych pracach.
Paul Cézanne, Trzy kąpiące się, | 1879–1882, Petit Palais | Musée des Beaux-Arts de la Ville de Paris
Obydwaj obsesyjnie studiowali techniki stosowane przez malarza, a w 1907 roku odwiedzili retrospektywną wystawę dzieł Cézanne’a, która już na zawsze zmieniła ich patrzenie na sztukę. Z twórczości tego rewolucyjnego artysty Picasso zaczerpnął geometryzację kształtów, a także nielinearną perspektywę, Matisse z kolei skoncentrowanie na kolorze, pewien rytm budowany za pomocą plam barwnych i patrzenie na obraz całościowo. Obydwaj zaczerpnęli od Cézanne’a zupełnie różne idee, których zalążki widoczne były w twórczości słynnego artysty i rozwinęli na swój sposób. Za pomocą technik cézannowskich Picasso dąży do dekompozycji, a Matisse – do kompozycji.
Młodość
Pablo Picasso y Ruiz był złotym dzieckiem – niezwykle utalentowanym od najmłodszych lat, przejawiającym oryginalny styl, który miał się jeszcze rozwinąć. Początkowo uczony przez ojca-malarza, został przyjęty do Akademii Sztuk Pięknych w Barcelonie w wieku zaledwie 13 lat. Zadanie z egzaminu wstępnego, które większości studentów zajmuje miesiąc, Pablo ukończył w tydzień. Młodego artystę nosiło jednak po świecie – pierwszą samodzielną wyprawę odbył mając 16 lat, kiedy ojciec wysłał go na nauki do Madrytu. Po raz pierwszy zawita do Paryża w 1900 roku, wróci tam w 1901 i już przez długi czas się stamtąd nie ruszy.
Rok 1901 będzie dla niego przełomowy pod względem osobistym i artystycznym – w tym roku samobójstwo popełni jego przyjaciel, także malarz, Carlos Casagemas.
Pablo Picasso, Śmierć Casagemasa | 1901, Musée Picasso, Paryż, © Succession Picasso / 2018, ProLitteris, Zurich Photo: © RMN-Grand Palais (Musée national Picasso-Paris) / Mathieu Rabeau
Tragedia silnie wpłynie na twórczość Picassa. W tym roku zacznie tworzyć dzieła, które staną się częścią nowego cyklu zwanego później okresem błękitnym. Intensywnie będzie przygotowywał się do przełomowej wystawy u znanego paryskiego marszanda Vollarda.
Dzikie bestie
Choć Matisse i Picasso byli aktywni na ówczesnym rynku sztuki, w ciągu pierwszych lat nie mieli okazji się spotkać. Jednak niewątpliwie byli świadomi swojego istnienia. Ich obrazy spotkały się w 1902 roku w galerii marszandki Berthe Weill i Ambroise’a Vollarda, oni sami – dopiero kilka lat później. Przełomem dla obydwu artystów był rok 1905, chociaż to jeszcze nie czas na ich pierwsze spotkanie. Wówczas po raz pierwszy robi się o nich głośno – Picasso zostaje zauważony przez Guillaume’a Apollinaire’a, Matisse natomiast wzbudza skandal w Salonie Niezależnych prezentując Przepych, spokój, rozkosz.
Krytyk Louis Vauxcelles formułuje wówczas termin, który później stanie się kluczowy dla historii sztuki – nazywa artystów wystawiających w Salonie Niezależnych les fauves: dzikimi bestiami, ze względu na kontrastowe zestawienia intensywnych barw na płótnach. Grupa artystów pod przewodnictwem Henriego Matisse’a do historii sztuki przejdzie pod nazwą fowiści.
Henri Matisse, Przepych, spokój, rozkosz | 1904, Muzeum d’Orsay, Paryż
Nieujarzmiona kolorystyka to to, co kochała pewna ekscentryczna, amerykańska pisarka Gertrude Stein, rezydująca w Paryżu wraz z bratem Leo. Po wystawie kupili jeden z obrazów Matisse’a ku niedowierzaniu artysty nieco przerażonego rozgłosem jaki zyskał po Salonie Niezależnych. Steinowie za 500 franków kupują portret żony – Kobietę w kapeluszu. Matisse awansował w społeczności artystycznej i zyskał dopływ gotówki. Po latach biedy i niedostatku, Matisse mógł wreszcie zapewnić rodzinie byt.
Henri Matisse, Kobieta w kapeluszu | 1905, San Francisco Museum of Modern Art
Mniej więcej w tym samym czasie Steinowie kupili także pierwszy obraz Picassa – Rodzinę akrobatów z małpą. Zachwyceni malarstwem Hiszpana, który w obyciu był całkowitym przeciwieństwem Francuza – roztrzepanym, nieokrzesanym bałaganiarzem o hipnotyzującym spojrzeniu i powierzchowności. Wzięli Picassa pod swoje skrzydła.
Pablo Picasso, Rodzina akrobatów z małpą | 1905, Gothenburg Museum of Art, Szwecja, © Succession Picasso / 2018, ProLitteris, Zurich
Na scenę, na której dotychczas królował Matisse nieoczekiwanie wkroczył młodszy artysta po fachu. Picasso szybko zaskarbia sobie względy patronów, szczególnie Gertrudy, zaczyna nawet malować jej portret. Długie godziny spędzane przez nią i jej nowego pupila w studio sprawiają, że Matisse, elokwentny, dojrzały stateczny ojciec i głowa rodziny, zaczyna czuć się niepewnie w związku z ekspansywną obecnością młodego rywala.
Pierwsze spotkanie
Do spotkania dwóch tuzów areny artystycznej początku XX wieku doszło na Rue de Fleurus, w mieszkaniu Gertrudy na przełomie 1905 i 1906. Od tej pory artyści ściśle obserwują swoje poczynania. W ich relacji jest dziwna mieszanka przyjaźni i złośliwości, oparta z jednej strony na szacunku, a z drugiej na zaciekłej rywalizacji. W miarę, jak ich kariery artystyczne rozkwitały, Matisse i Picasso byli dla siebie nieustannym punktem odniesienia – każdy doskonale wiedział, nad czym aktualnie pracuje ten drugi. Obydwaj byli świadomi swojego geniuszu – Matisse Picassa, a Picasso Matisse’a. Pierwsze artystyczno-ideowe starcia mają miejsce prawie natychmiast.
Co więc stało się, kiedy Picasso zobaczył najnowsze obrazy Matisse’a Radość życia (1905-1906) i Błękitny akt (1906)? Poczuł ogromną potrzebę własnej odpowiedzi na obrazy, które zostały na rynku tak kontrowersyjnie przyjęte.
Henri Matisse, Błękitny akt | 1907, Baltimore Museum of Art, © Succession H. Matisse
Henri Matisse, Radość życia | 1905-1906, The Barnes Foundation, Filadelfia, © Succession H. Matisse / ARS, New York
Stworzył „burdel filozoficzny” (jak zwali nowy obraz jego przyjaciele), który ostatecznie przyjął oficjalną nazwę Panny z Awinionu. Dialog z Matissem zaowocował dziełem przełomowym w historii sztuki.
Pablo Picasso, Panny z Awinionu, 1907, olej, płótno, Museum of Modern Art, Nowy Jork
Dzikie i zmysłowe kobiece akty Matisse’a są syntezą tradycji malarskiej, a jednocześnie jej pochwałą i krytyką. Kiedy jednak Matisse zobaczył Panny z Awinionu był poruszony, bowiem Picasso był jeszcze radykalniejszy w swoich pomysłach na sztukę, znacznie dalej posunął reinterpretację sztuki Cézanne’a dołączając do tego inspirację sztuką afrykańską. A to właśnie Matisse zainteresował Picassa sztuką Czarnego Lądu. Jesienią 1906 roku Matisse kupił w kongijską rzeźbę i przyszedł z nią do mieszkania Gertrudy. I wg relacji Matisse’a to wtedy Picasso odkrył dla siebie rzeźbę afrykańską2. Tę fascynację doskonale widać w obrazach obydwu artystów z tamtego okresu. Nie zawsze więc Matisse i Picasso darli ze sobą koty, czasami dzielili się ze sobą odkryciami.
Pablo Picasso, Popiersie mężczyzny | 1908, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork © Succession Picasso
Henri Matisse, Włoszka | 1916, Solomon R. Guggenheim Museum, Nowy Jork, © 2018 Succession H. Matisse
Pod koniec 1907 roku artyści postanowili wymienić się obrazami. Picasso wziął portret córki Portret Marguerite Matisse, a Matisse – martwą naturę Dzban, misa i cytryna. Krążyły plotki, że każdy wybrał najsłabszy obraz rywala…
Henri Matisse, Marguerite | 1906-1907, Musée Picasso, Paryż
Pablo Picasso, Martwa natura z dzbanem, misą i cytryną | 1907, Fondation Beyeler, Riehen/Basel, Szwajcaria
Wraz z Pannami z Awinionu rozpoczęła się droga Picassa do kubizmu. Od 1913 roku już w pełni eksperymentował z rozczłonkowywaniem form. Elementy kubistyczne włączył do swojej twórczości tego okresu także Matisse – wystarczy rzucić okiem na spłaszczone formy w obrazie Złota rybka i paleta (1914).
Henri Matisse, Złota rybka i paleta | 1914-1915, Museum of Modern Art, Nowy Jork, © Succession H. Matisse / ARS, New York
W namalowanym przez Picassa obrazie Harlekin z 1915 roku Matisse dostrzegł nawet wpływy swojej złotej rybki… To okres, w którym artyści rozmawiają ze sobą przez obrazy. Czasami odpowiedź nadchodzi od razu, czasami trzeba na nią poczekać kilka lat. Na stworzony przez Matisse’a w 1916 roku obraz Martwa natura z gipsową rzeźbą, Picasso odpowiedział dopiero po 16 latach, tworząc obraz Martwa natura: miska, popiersie i paleta. Podobieństwo pomiędzy dwoma dziełami jest uderzające. Pięknie napisał o tym historyk sztuki Yve-Alain Bois: „Czy Picasso chce coś powiedzieć Matisse’owi, wyrównuje rachunki czy poprawia go? Wszystko razem, poza tym mówi, że obydwoje przynależą do tej samej tradycji”3. Picasso zapytany kiedyś przez japońskiego artystę czy lubi swojego kolegę po fachu, odpowiedział enigmatycznie:
„Matisse rozumie rzeczy”.
Przez kolejne lata Picasso i Matisse są na szczycie. Lata 30. XX wieku to czas istotnych zmian w relacji obydwu artystów. Po retrospektywnej wystawie Matisse’a z 1931 roku, Picasso tworzy szereg dzieł, które niewątpliwie nawiązują do twórczości Francuza – szczególnie do jego przedstawień kobiet. Podobieństwa można zauważyć między Popiersiem kobiety (1931), a Jeanette V (1916) Matisse’a, Nagą kobietą na czerwonym fotelu (1929) a Odaliską z tamburynem (1926), Nagą kobietą śpiącą w ogrodzie (1934) a Odaliską z magnoliami (1923).
Henri Matisse, Siedząca Odaliska | 1926, The Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork, © Succession H. Matisse
Pablo Picasso, Czytająca | 1932, Musée Picasso, Paryż © Succession Picasso
Picasso niemalże zawłaszcza sobie twórczość Matisse’a – czy robił to z zazdrości czy z czystej fascynacji? W 1926 roku Matisse powiedział podobno, że nie widział Picassa od dawna i nie zamierza się z nim zadawać „bo to przecież bandyta czyhający w ukryciu!”4
Henri Matisse, Laurette w zielonej sukience, czarne tło | 1916, The Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork
Pablo Picasso, Siedząca kobieta | 1920, Musée Picasso, Paryż
Jednak to on przekonał komisję na prestiżowej wystawie sztuki współczesnej Carnegie International (1930 r.), żeby przyznać nagrodę Picassowi za Portret Olgi Picasso.
Pod koniec lat 30. i na początku lat 40. relacje artystów zaczynają się poprawiać – być może powodem są rosnące z każdym rokiem cyferki w metryce. W końcu w 1940 roku Matisse ma już 71 lat, a Picasso 59.
Żaden z nich nie czuje już potrzeby udowadniania swojej wartości. Artyści często spotykają się prywatnie i wspólnie biorą udział w życiu towarzyskim. Niestety, pogarszające się zdrowie Matisse’a ograniczy mu swobodę – niedługo malarz trafi na wózek inwalidzki. To uniemożliwi mu pracę przy sztalugach, zacznie tworzyć papierowe wycinanki.
Pablo Picasso, Akrobata | 1930, Musée Picasso, Paryż
Henri Matisse, Rozwiane włosy | 1952, kolekcja prywatna
W latach 1945-1946 od Londynu, przez Amsterdam i Brukselę, podróżuje po Europie wspólna wystawa dzieł Matisse’a i Picassa. Już nie muszą rywalizować ze sobą, oto świat sztuki uznał ich za równych sobie. Ich znajomość pełna jest szacunku do siebie nawzajem.
W 1954 roku Matisse umiera w swoim mieszkaniu w Nicei, dwa miesiące przed swoimi 85 urodzinami. To wydarzenie wstrząsa Picassem, który na dwa tygodnie przestaje malować. Potem rzuci się w prawdziwy wir tworzenia. Jego obrazy z tego okresu są hołdem złożonym Matisse’owi. Do twórczości zmarłego kolegi po fachu Pablo będzie nieustannie odwoływał się w swoich dziełach aż do swojej własnej śmierci, 20 lat później. Najlepszym tego wyrazem jest Studio w La Californie z 1955 roku, będące niemalże dosłowną interpretacją Wnętrza z egipską kurtyną – obrazu Matisse’a z 1948 roku. Płaska plama koloru w stylu Matisse’a w połączeniu z formami Picassa staje się doskonałą hybrydą twórczości obu artystów. Jest finalnym opus magnum zawierającym w sobie przyjaźń, wrogość, zazdrość, podziw i szacunek – syntezą wszystkiego, co na przestrzeni lat łączyło Henriego Matisse’a i Pabla Picassa.
Picasso tak kiedyś powiedział:
„Nikt nigdy nie patrzył na obrazy Matisse’a bardziej uważnie niż ja i nikt nie patrzył na moje bardziej uważnie niż on”5.
Ta skomplikowana relacja oparta na przyjaźni i rywalizacji sprzyjała tym artystom, motywowała ich do ciągłej pracy i wydobywała z nich to, co najlepsze. A przy okazji skorzystał na tym cały świat. Dlatego gdy następnym razem będziecie mieli okazję obserwować dzieła któregokolwiek z nich, przypatrzcie się uważnie – może będziecie w stanie odkryć na obrazach fragment dialogu tych dwóch wielkich artystów.
W londyńskiej galerii Ordovas w dniach 15 czerwiec – 18 grudzień 2020 ma miejsce wystawa „The Artist’s Room”, prezentująca przestrzenie twórcze wybitnych artystów jak Henri Matisse czy Lucian Freud.
- Fernande Olivier, Picasso et ses amis, Paryż 1933, s. 84. ↩
- J. Flam, Matisse i Picasso. Przyjaciele i rywale, tłum. A. Skórska-Jarmusz, Warszawa 2006, s. 57. ↩
- J. Blake, Matisse & Picasso. Rivalry, Dialogue, and Friendship, w: http://jenna-blake.com/pdfs/Matisse-and-Picasso.pdf, dostęp: 24 lipca 2019. ↩
- Ibidem. ↩
- M. J. Unger, Picasso and the Painting That Shocked the World, Nowy Jork 2018, s. 228. ↩
Dziękujemy Ci, że czytasz nasze artykuły. Właśnie z myślą o takich cudownych osobach jak Ty je tworzymy. Osobach, które lubią czytać i doceniają nasze publikacje. Wszystko, co widzisz na portalu jest dostępne bezpłatnie, a ponieważ wkładamy w to dużo serca i pracy, to również zajmuje nam to sporo czasu. Nie mamy na prowadzenie portalu grantu ani pomocy żadnej instytucji. Bez Waszych darowizn nie będziemy miały funduszy na publikacje. Dlatego Twoje wsparcie jest dla nas bardzo ważne. Jeśli lubisz czytać niezłosztukowe artykuły – wesprzyj nas.
Dziękujemy Ci bardzo, Joanna i Dana, założycielki Fundacji Niezła sztuka
A może to Cię zainteresuje:
- Gdy nie politykuję, maluję. Winston Churchill jako artysta - 4 sierpnia 2023
- Suzanne Valadon. Modelka, która została malarką - 16 września 2022
- Sofonisba Anguissola „Gra w szachy” - 6 czerwca 2022
- Paul Signac „Opus 217” (Portret Félixa Fénéona) - 29 kwietnia 2022
- Ostatnie obrazy genialnych artystów - 6 lutego 2022
- Czy można powąchać obraz? Zapach w sztuce - 29 sierpnia 2021
- Sandro Botticelli „Portret Simonetty Vespucci jako nimfy” - 20 sierpnia 2021
- Zdrada inspiracją dla sztuki – historia Louise Bourgeois - 6 lipca 2021
- Lucas Cranach starszy „Madonna pod jodłami” - 21 lutego 2021
- Kordegarda, na straży sztuki - 10 grudnia 2020
Fascynująco opisane relacje.
Dziękuję
Matisse zawsze po pewnym czasie zionie nudą – jest przewidywalny. Picasso – nigdy. Dlatego nie rozumiem “ustawiania” ich jako równych sobie. Nb. to, że tak postrzegał tę relację również Picasso może świadczyć o jego pokorze – i pozwala zrozumieć , że ta nuklearna eksplozja pomysłowości to nie był dionizyjski karnawał nadmiaru sypanych z rękawa – i od niechcenia – arcydzieł, lecz owoc ciągłego napięcia, niepewności i ciągłego niezadowolenia. On chyba do końca miał wątpliwości co do swojego geniuszu. W przeciwieństwie do Matisse’a. I nie chodzi o to, co który z nich mówił, czy deklarował, lecz o ich dzieło. To dwie zupełnie inne historie. Bynajmniej nie symetryczne.
Coś fantastycznego!