Zapraszamy do „Oranżerii”, czyli esej o największym obrazie Olgi Boznańskiej

W ciągu jednego roku, 1890, Olga Boznańska maluje dwa bardzo dużych rozmiarów obrazy o bardzo podobnej wielkości. Mowa tutaj o dziele, które jest przedmiotem tego szkicu oraz W Wielki Piątek, na co dzień znajdującym się w krakowskiej Bazylice Mariackiej.

Olga Boznańska, W Wielki Piątek (Zakonnica; Zakonnica modląca się w kościele; Śluby zakonne rzeźbiarki Toli Certowiczówny) | 1890, Bazylika Mariacka w Krakowie

Nigdy wcześniej ani później Boznańska nie namalowała obrazów tak dużych rozmiarów. Dlaczego więc zdecydowała się na taki krok w 1890 roku, mając zaledwie dwadzieścia pięć lat?

Olga Boznańska, W oranżerii (W cieplarni), detal | 1890, Muzeum Narodowe w Warszawie

Płótna te maluje w Krakowie, jest już po powrocie z nauki w Monachium. Być może artystka chciała przez to zademonstrować rodzimej publiczności, jakie uczyniła w ostatnim okresie postępy w swojej dziedzinie. Pokazać, że kobiety także potrafią, jeżeli uświadomimy sobie, że w owym czasie niewiasty w dziedzinie nauki sztuk plastycznych łatwo nie miały, nie mogły np. studiować malarstwa na krakowskiej czy monachijskiej Akademii Sztuk Pięknych. Artystka musiała zatem kształcić się w szkołach prywatnych. Przypuszcza się również, że zdecydowała się na taki krok jako odniesienie „do dawnej tradycji akademickiej, wedle której duży format zarezerwowany był dla szczególnych obrazów, o ważnej tematyce albo specjalnym znaczeniu dla malarza”¹. Swoje monumentalnych rozmiarów dzieła wystawia najpierw w 1890 roku w Krakowskim Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych, a dwa lata później W oranżerii także w warszawskiej Zachęcie, „gdzie otrzymało entuzjastyczną recenzję Henryka Piątkowskiego, który chwalił przede wszystkim walory malarskie dzieła, jego harmonijną kolorystykę, światło i subtelną tonację”².

Olga Boznańska, W oranżerii (W cieplarni) | 1890, Muzeum Narodowe w Warszawie

Obraz na co dzień prezentowany jest w Muzeum Narodowym w Warszawie. Znajduje się w końcowej sali Galerii Sztuki XIX i XX Wieku. Jako jedyny jest zawieszony na ścianie po części tę salę przegradzającej, w pięknej, złoconej ramie. Na stronie internetowej warszawskiego muzeum tak oto o tym dziele napisano: „Między bukietem kwitnących różowo i fioletowo fuksji i pelargonii w doniczkach (z lewej) a smukłą palmą i krzewem róży chińskiej (z prawej) stoi dziewczyna w szaroniebieskiej sukni i fartuchu w różowe pasy, w słomkowym kapeluszu. Zwrócona wprost, spogląda ku widzowi, w opuszczonych dłoniach trzyma koszyk z kilkoma ściętymi kwiatami (w lewej) i łodyżkę pelargonii (w prawej). Tłem jest szaro-perłowa ściana”. I być może dzięki kolorowi tejże ściany dzieło to wizualnie wygląda na jeszcze większe niż jest w rzeczywistości.

Olga Boznańska w jednym ze swoich listów pisała: „Obrazy moje wspaniale wyglądają, bo są prawdą, są uczciwe, pańskie, nie ma na nich małostkowości, nie ma maniery, nie ma blagi. Są ciche i jakby je lekka zasłona od patrzącego dzieliła. Są w swojej własnej atmosferze”³. Niewątpliwie, jest w tym obrazie i ta cichość, i ta zasłona dzieląca go od widza. Ale jest jeszcze coś. Biograf malarki zanotował:

„Twarz dziewczynki we wnętrzu cieplarni (W oranżerii, 1890) nie zdradza żadnych uczuć. Ta nieprzenikliwość zachęca do domysłów, co właściwie ma znaczyć ten obraz (…). między widzem a portretowana osobą istnieje dystans. Przedstawiona scena ma na pozór rodzajowy charakter. Autorka nie zatroszczyła się jednak o zachowanie prawdopodobieństwa przedstawionego wydarzenia i zdaje się, że nikt nie miał do niej o to pretensji (…). Ale nie o scenę rodzajową tu chodziło, lecz o „portret duszy”, tak jak później w Chryzantemie, a może o wizerunek rozterek duchowych pokolenia Boznańskiej”⁴.

Olga Boznańska, W oranżerii (W cieplarni) | 1890, Muzeum Narodowe w Warszawie

Istnieją także i inne domysły, jaki był powód powstania tak dużych rozmiarów tychże dwóch płócien. Zakłada się, że były dziełami programowymi dojrzewającej wówczas artystki.

„Mówią one o wyborze, przed jakim stanęła dwudziestopięcioletnia malarka: z jednej strony cieplarnia, czyli rodzinny Kraków, gdzie kobieta była zobowiązana do wypełniania roli posłusznej córki, żony, a następnie oddanej matki, z drugiej posłuszeństwo «zakonowi» sztuki” – oddania się bez reszty „religii”, jaką stanowiło malarstwo; według słów jednej z interpretatorek jej twórczości:„Olga Boznańska weszła w sztukę, jak się idzie do klasztoru”⁵.

Olga Boznańska W oranżerii (W cieplarni), 1890,
Technika/materiał: olej/płótno,
Wymiary: 235 × 180 cm.

• Info
• Lista artykułów

» Leszek Lubicki

Pasjo­nat sztuki, lecz zawo­dowo z nią nie zwią­zany. Nasz ese­ista, zain­te­re­so­wany malar­stwem pol­skim przełomu XIX/XX wieku, czyli tym okresem, który Maria Poprzęcka nazwała „Szczęśliwą godziną”. A pisze, bo lubi.

• Muzeum Pałac Herbsta w Łodzi. 10 dzieł, które warto znać - 26 marca 2021
• Młodopolska chłopomania. 8 obrazów, w których się zakochasz - 21 lutego 2021
• Leon Wyczółkowski „Kopanie buraków” - 8 października 2020
• Jak szlachcic szlachcica czekanem zabił. Historia zamknięta w ramie obrazu - 24 lipca 2020
• Białe gacie w tarapacie! Czyli Zabójstwo króla Przemysła w Rogoźnie według Jana Matejki - 24 czerwca 2020
• Muzeum Narodowe w Poznaniu. 10 dzieł, które warto znać - 2 maja 2020
• Muzeum Narodowe w Warszawie. 10 dzieł, które warto znać - 12 kwietnia 2020
• Muzeum Narodowe w Krakowie. 10 dzieł, które warto znać - 5 kwietnia 2020
• Władysław Podkowiński i jego tajemniczy ogród - 3 stycznia 2020
• Józef Chełmoński „Bociany” - 25 kwietnia 2019