Muzea Watykańskie każdego roku odwiedzają miliony ludzi, aby podziwiać olbrzymią kolekcję, ponad 12 tysięcy wartościowych dzieł sztuki. Wybrałyśmy 10 arcydzieł, które na pewno warto znać!
1
Vincent van Gogh, Pieta | ok. 1890
Vincent van Gogh, Pieta | ok. 1890, Muzea Watykańskie, Watykan
Vincent van Gogh namalował tę małą Pietę kilka miesięcy przed swoją tragiczną śmiercią w lipcu 1890 roku. Mimo głębokiej wiary artysta rzadko mierzył się z tematami religijnymi. Własnoręczna adnotacja w prawym rogu wyjaśnia, że w tym przypadku chodzi o dzieło inspirowane Pietą Eugène’a Delacroix, którą van Gogh widział na pewnej litografii. Malowidło powstało dla siostry Willeminy, do której malarz pisze o swojej interpretacji, skoncentrowanej wokół Mater dolorosa, kobiety z ludu skazanej na cierpienie, często odrzucanej przez społeczeństwo. Bliższa tradycyjnej ikonografii jest postać Chrystusa, w którym dopatrywano się autoportretu van Gogha, choć w rzeczywistości jest to wizerunek wierny modelowi będącemu inspiracją. Pierwsza wersja tego samego tematu, wykonana dla brata Theo, znajduje się w Muzeum van Gogha w Amsterdamie.
Vincent van Gogh, Pietà (wg Delacroix) | 1889, Van Gogh Museum, Amsterdam
Vincent van Gogh, Pietà (wg Delacroix) | ok. 1890, Muzea Watykańskie, Watykan
2
Grupa Laokoona | II w. p.n.e. – I w. n.e.
Grupa Laokoona | między II w. p.n.e. – I w. n.e., Muzea Watykańskie, Watykan
Tę grupę posągową odnaleziono w 1506 roku w Rzymie na Eskwilinie i od razu zidentyfikowano jako Laokoona – opisanego przez Pliniusza arcydzieła rzeźbiarzy z Rodos: Agesandra, Atenodora i Polidora. Grupa przedstawia słynny epizod z mitycznej wojny trojańskiej. Laokoon, trojański kapłan boga Apolla, sprzeciwiał się wejściu drewnianego konia w obręb murów miasta, lecz Atena i Posejdon, przychylni Grekom, wysłali z morza dwa monstrualne węże, które oplotły Laokoona i jego dwóch synów. Wątek ten jest powiązany z ucieczką Eneasza, a więc pośrednio jest częścią narracji o dziejach założenia Rzymu. Z tego powodu tak ważnej rzeźby nie mógł zlekceważyć papież Juliusz II (1503–1513). Natychmiast nabył ją, by stanęła na Dziedzińcu Belwederu, czyniąc z niej ideowy fundament programu dekoracyjnego. Uczeni wciąż spierają się o datowanie tego marmurowego arcydzieła. Przeważnie przyjmuje się, iż powstała ona w 40–30 roku przed Chr.
3
Jan Matejko, Jan III Sobieski pod Wiedniem | 1883
Sala Sobieskiego zawdzięcza swą nazwę monumentalnemu dziełu Jan III Sobieski pod Wiedniem (Jan III Sobieski, król Polski, wyzwalający Wiedeń w 1683 roku) malarza Jana Matejki. Płótno, namalowane w 1883 roku z okazji dwusetnej rocznicy wydarzenia, zostało podarowane Leonowi XIII przez artystę i poselstwo przedstawicieli narodu polskiego. Przedstawia ono triumf polsko-austriacko-niemieckich sił nad wojskiem osmańskim, na którego czele stał wielki wezyr Merzifonlu Kara Mustafa Pasza.
Jan Matejko, Jan III Sobieski pod Wiedniem | 1883, obraz na ekspozycji w Sali Sobieskiego, Muzea Watykańskie
Pomieszczenie, które prowadziło do apartamentów św. Piusa V (1566–1572), zostało przekształcone w część ekspozycyjną sztuki nowożytnej z woli Piusa IX (1846–1878). Stała się Galerią Świętych i Błogosławionych, gdzie wystawia się dzieła, wykonane z okazji ceremonii beatyfikacji i kanonizacji. Wśród nich są: Święta Grata przyjmuje szczątki św. Aleksandra Ponziana Loveriniego (1887), Święty Jan Sarkander prowadzony na męczeństwo Francesca Grandiego (1860) i Ukazanie się Jezusa św. Marii Małgorzacie Alacoque wykonane przez Francesca Podestiego (1864), autora sąsiedniej Sali Niepokalanego Poczęcia.
4
Rafael Santi, Szkoła ateńska | 1509-1511
Fresk Rafaela Szkoła Ateńska zdobi część apartamentów papieskich (Stanza della Segnatura) w Pałacu Apostolskim. W okazałej renesansowej budowli, inspirowanej projektem odnowy paleochrześcijańskiej bazyliki św. Piotra opracowanej przez Bramantego, spotykają się najbardziej znani filozofowie starożytności, z których część łatwo rozpoznać. W środku jest Platon, który wskazuje palcem w górę i trzyma w ręku swoją księgę Timajosa; obok niego Arystoteles z Etyką; po lewej stronie widza pojawia się Sokrates, ubrany na zielono, dyskutujący z Alcybiadesem; Pitagoras natomiast, na pierwszym planie, tłumaczy diatesseron; postać rozłożona na schodach z miseczką to Diogenes, zaś po prawej widoczni są: Euklides, nauczający uczniów geometrii, Zoroaster z globusem niebieskim, Ptolemeusz z globusem ziemskim; wreszcie na końcu z prawej strony mamy autoportret Rafaela w postaci z czarnym beretem.
Rafael, Szkoła ateńska, detal | 1509-1511, Stanze Watykańskie, Watykan
Rafael, Szkoła ateńska, detal | 1509-1511, Muzea Watykańskie, Watykan
5
Marc Chagall, Chrystus i malarz (Artysta i jego model) | 1951
Marc Chagall, Chrystus i malarz | 1951, Muzea Watykańskie, Watykan
Na gwaszu Chrystus i malarz Chagall powrócił do tematu bliskiego mu od początku drugiej dekady XX wieku, kiedy to przebywając w inspirującym środowisku paryskim, sportretował siebie przed sztalugą, z wieżą Eiffla w tle. W tym wariancie tematu Ukrzyżowania z 1951 roku znów przedstawia siebie z paletą w dłoni, ale dodaje między sobą a ledwie naszkicowanym płótnem postać ukrzyżowanego Chrystusa, umieszczając ją w centrum sceny. Ciało Chrystusa ma kolor złocistożółty, co czyni Jego obecność jeszcze bardziej nadprzyrodzoną. Tutaj Jego ofiara staje się metaforą udręki twórczości artystycznej. „Jak Chrystus, tak i ja jestem ukrzyżowany, przybity gwoźdźmi do sztalugi” – pisał Chagall. Otaczającą przestrzeń ożywia kilka typowych dla jego świata latających istot, które czytają Biblię lub trzymają menorę, co potwierdza przywiązanie artysty do kultury, z której się wywodził.
6
Salvador Dalì, Zwiastowanie (Trójca) | 1960
Salvador Dali, Zwiastowanie (Trójca) | 1960, Muzea Watykańskie, Watykan
Płótno Zwiastowanie, wykonane przez Dalego w 1960 roku, jest studium przygotowawczym do Soboru ekumenicznego, malowidła wielkich rozmiarów, które artysta wykonał w tym samym roku. Jak wnioskujemy z tytułu, dzieło jest poświęcone Soborowi Watykańskiemu II, zapowiedzianemu przez Jana XXIII na początku 1959 roku i otwartemu w październiku 1962 roku. Tutaj Dali zatrzymał się nad szukaniem rozwiązania dla górnej części końcowego dzieła, będącego własnością Muzeum Salvadora Dalego w Cleveland, i przeanalizował postaci Dziewicy, Chrystusa i Archanioła Gabriela. Wyraźne jest odniesienie ikonograficzne do Sądu ostatecznego Michała Anioła, a więc do dzieła związanego z Watykanem. Dali nakreślił tu pozy Matki Bożej i Syna, które pozostały niezmienione w wersji definitywnej, gdzie postać Odkupiciela zostanie wpisana w ramy architektoniczne nawiązujące do wnętrza bazyliki św. Piotra.
7
Francis Bacon, Studium Papieża II | 1961
Francis Bacon, Studium papieża II | 1961, Muzea Watykańskie, Watykan
Obraz, wykonany w 1961 roku do serii Studium Papieża I–VI, należy do cyklu malarskich poszukiwań, jakie Bacon rozpoczął wiele lat wcześniej, chcąc stworzyć adaptację Portretu Innocentego X Velázqueza z 1650 roku (Galeria Dorii Pamphilj, Rzym). Artysta uważał to dzieło za „jedno z największych malowideł świata”.
Diego Velázquez, Portret papieża Innocentego X | ok. 1649-1650, Galleria Doria Pamphilj, Rzym
Bacon studiował siedemnastowieczne arcydzieło wyłącznie na reprodukcjach fotograficznych, nigdy nie widząc go bezpośrednio. Wielokrotnie modyfikował swoje kolejne adaptacje pierwowzoru. Czasami koncentrował się na twarzy, którą zmieniał w krzyczącą maskę, kiedy indziej zachowywał wizję całościową i ograniczał się do wariacji w gestach, postawie czy tle. Studium Papieża II, dar dla Muzeów Watykańskich od Gianniego Agnellego, jest dziełem najbardziej złożonym z tej serii prac. Bacon odszedł od scenografii oryginału, usuwając wszelką konotację chromatyczną na rzecz całkowicie czarnego tła, ale w postaci papieża, siedzącego na tronie pozbawionym jakiegokolwiek ornamentu, zachował surową pozę i bezpośrednie spojrzenie Innocentego X z obrazu Velázqueza.
Francis Bacon Portret papieża Innocentego X wg Velázqueza | 1953, Des Moines Art Center, Iowa
8
Rafael, Przemienienie Pańskie | 1518-1520
Rafael, Przemienienie Pańskie | 1516-1520, Muzea Watykańskie, Watykan
Obraz rozwija się na dwóch poziomach: w górnej części jest przedstawiony przemieniony Chrystus na Górze Tabor między prorokami Eliaszem i Mojżeszem, z lewej strony ze świętymi patronami Narbonne, Justusem i Pastorem, którzy są świadkami cudownego wydarzenia. Natomiast na dole widzimy apostołów, do których zostaje przyprowadzony chłopiec opętany przez złego ducha. Zgodnie z narracją Ewangelii Mateusza chłopiec zostaje uzdrowiony przez Chrystusa po zejściu z Góry Tabor.
Kardynał Giulio de’ Medici, późniejszy papież Klemens VII, zlecił w 1517 roku Rafaelowi wykonanie nastawy ołtarza do katedry św. Justusa w Narbonne w Prowansji, swojej stolicy biskupiej. Rafael zaczął malować Przemienienie w 1518 roku i pracował nad nim aż do swej przedwczesnej śmierć (1520). Dzieło zostało wystawione nad jego łożem śmierci, niemal jako duchowy testament artysty. Kardynał de’ Medici postanowił później nie wysyłać obrazu do Francji i podarował go kościołowi San Pietro in Montorio, gdzie pozostał on do 1797 roku, kiedy to Napoleon przeniósł go do Paryża, skąd powrócił w 1816 roku. Od 1820 roku dzieło jest wystawiane w Pinakotece Watykańskiej.
9
Leonardo da Vinci, Święty Hieronim na pustyni | ok. 1482
Leonardo da Vinci, Święty Hieronim na pustyni | ok. 1482, Muzea Watykańskie, Watykan
Święty Hieronim jest malowidłem w fazie szkicu, poprowadzonym w sposób jednolity, ale z różnym stopniem wykończenia powierzchni. Nieznane są tożsamość zleceniodawcy i ostateczne przeznaczenie dzieła. To jeden z najbardziej enigmatycznych obrazów tego wielkiego toskańskiego malarza, rzeźbiarza, naukowca i filozofa, który musiał je wykonać około 1482 roku. Modelowanie postaci, klęczącej przed skalistym wgłębieniem w akcie bicia się w piersi i jednoczesnym kierowaniu natchnionego wzroku ku niebu, jest całkowicie ukończone w przypadku głowy i górnej części popiersia, a ledwie rozpoczęte przy ramionach i reszcie ciała. Takie samo brązowo-czerwonawe przygotowanie pojawia się na naszkicowanej sylwetce lwa i kilku występach skalnych rozproszonych wśród pustynnego krajobrazu. Obraz stanowi cenny dokument procesu twórczego i techniki Leonarda, a jednocześnie potwierdza bliskość z florencką tezą o prymarności rysunku, którą Vasari zwięźle scharakteryzował w swym dziele.
10
Caravaggio, Złożenie do grobu | 1600-1604
Caravaggio, Złożenie do grobu | 1600-1604, Muzea Watykańskie, Watykan
Dzieło, wykonane między 1600 a 1604 rokiem, zostało zlecone przez Girolama Vittricego dla kaplicy rodzinnej w Santa Maria in Vallicella (Chiesa Nuova) w Rzymie, aby uczcić pamięć wuja Pietra, zmarłego w 1600 roku. Malowidło to, absolutne arcydzieło rzymskiego okresu Caravaggia, zostało zarekwirowane przez Francuzów w 1797 roku i wywiezione do Paryża, skąd wróciło w 1817 roku, trafiając do Pinakoteki Watykańskiej. Tematem tego dzieła jest nie tyle samo zdjęcie z krzyża, co moment bezpośrednio poprzedzający złożenie do grobu, kiedy ciało kładziono na marmurowym łożu (lapis unctionis), aby zostało obmyte, namaszczone i skropione wonnościami. Ciało Chrystusa podtrzymują Nikodem (być może portret Pietra Vittricego) i Jan, zaś na drugim planie można rozpoznać skamieniałą z bólu Maryję Pannę, Marię Magdalenę, uchwyconą w akcie opłakiwania, oraz Maryję Kleofasową, która rozdziera ciemność tła swoim gestem bólu i rozpaczy.
Tekst powstał na podstawie książki:
Muzea Watykańskie. 100 arcydzieł »
