Konrad Krzyżanowski „Przy świecy”

Konrad Krzyżanowski, Przy świecy, 1914
olej, płótno, 83 × 92 cm
Muzeum Narodowe w Warszawie

Konrad Krzyżanowski, Przy świecy | 1914, Muzeum Narodowe w Warszawie

Dwie kobiety pochylone nad tomiszczami oświetlanymi płomieniami świecy. Można by zadać sobie pytanie, jak taką prostą scenę udało zamienić się w  malarskie arcydzieło. Na taki bieg wydarzeń musiało złożyć się wiele czynników. Przede wszystkim geniusz autora – Konrada Krzyżanowskiego. Spróbujmy rozwikłać inne elementy tej zagadki. Jaka historia kryje się za tajemniczym obrazem ukazującym dwie pogrążone w lekturze kobiety? Poszukiwania odpowiedzi najlepiej zacząć w Peremylu.

Gęste drzewa, zza których prawie nie prześwituje niebo, pomiędzy nimi piaszczysta droga, wreszcie brama i fragment pałacu poprzedzonego kolumnowym portykiem. Na wieży powiewa flaga, a słońce odbija się na blaszanym dachu oficyny. Prawa krawędź zdjęcia jest zupełnie prześwietlona. Tak można by opisać fotografię, a w zasadzie wykonane w latach 60. XX wieku zdjęcie zdjęcia z początku stulecia. To pałac w Peremylu.

Pałacyk Piotruszewskich w Peremylu, źródło: Biblioteka Narodowa, Polona.pl

Wyobrażenie o tym, czym był Peremyl, daje słownik geograficzny Królestwa Polskiego, z którego dowiadujemy się, że był to „[…] niegdyś gród dzielnicowy książąt z rodu Włodzimierza, wspominany w latopisach od roku 1098. Upadł prawdopodobnie w czasie najścia Tatarów”¹, później jest mowa o drewnianej cerkwi z 1880 roku, cerkiewnej szkółce i pałacu. Z mojego punktu widzenia książęta ruscy, międzybuscy i łuccy muszą ustąpić miejsca wzmiance dotyczącej własności majątku: „Obecnie Piotruszewskich”.

Michalina Krzyżanowska, źródło: Biblioteka Narodowa, Polona.pl

Piotruszewscy mieli córkę. Michalina przyszła na świat 3 września 1883 roku w Warszawie, choć większość dzieciństwa spędziła w rodzinnych majątkach. Po prywatnych lekcjach malarstwa u Miłosza Kotarbińskiego, mając dwadzieścia jeden lat, zapisała się do warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych, by uczęszczać do klasy Konrada Krzyżanowskiego. We wspomnieniach roi się od zachwytów na temat młodego profesora:

„Uczniowie ubóstwiali go i garnęli się tłumnie. Porywał ich niesłychanym temperamentem, żywiołową naturą, bogactwem serca i fanatyczną, młodzieńczą miłością sztuki. W oryginalnym – swoim własnym żargonie, do którego wtrącał gęsto słowa rosyjskie, niemieckie i węgierskie, starał się im szczepić naukę”².

Konrad Krzyżanowski ze studentami – plener Warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych (Krzyżanowski siedzi, drugi rząd, pierwszy z lewej), 1905, fot. Polona.pl

Trudno więc dziwić się młodej Michalinie, że dała w sobie zaszczepić nie tylko miłość do sztuki, ale i do wykładowcy. Po trzech latach stała się panią Krzyżanowską. Michalina, zwana Myszką, aż do śmierci malarza była jego ulubioną modelką. Nie oznaczało to bynajmniej rezygnacji z własnych artystycznych aspiracji.

Michalina i Konrad Krzyżanowscy | przed 1914, Peremyl, źródło: hroniky.com

Podróżowali chętnie. Jako nowożeńcy odbyli włoskie tournée, bawiąc w Rzymie i Palermo. W 1907 roku odwiedzili też Korsykę oraz malowali wspólnie na Wileńszczyźnie. Kilkanaście miesięcy później razem ze studentami Krzyżanowskiego wybrali się na Łotwę i do Finlandii. W roku 1912 malarska para odwiedziła Londyn, a następnie Paryż. Michalina Krzyżanowska wykorzystała tę okazję – zapisała się do Académie Ranson, by nad Sekwaną doskonalić warsztat pod mistrzowskim okiem Maurice’a Denisa.

Niezależnie od miejsca przebywania latem 1914 roku oczy wszystkich zwrócone były na południe Europy. W Sarajewie, 28 czerwca Gavrilo Princip zastrzelił arcyksięcia Ferdynanda i jego małżonkę Zofię von Hohenberg. Polityczne napięcie eskalowało, wybuchła wojna, nazwana później Wielką lub I wojną światową. Straszne wieści dotarły nawet do wołyńskich majątków Piotruszewskich, choć na razie konflikt wydawał się bezpiecznie odległy.

Wakacje 1914 roku Krzyżanowscy spędzili w Peremylu. Bawiła tam także Emilia Wysocka, przyjaciółka Michaliny poznana w szkolnej pracowni Krzyżanowskiego. O pięć lat młodsza od żony profesora zyskała również i jego sympatię. Wysocką z małżonkami łączyła fascynacja nie tylko sztuką, ale także podróżami. Wymieniali wrażenia z włoskich wojaży. Krzyżanowscy chętnie słuchali, jak Emilia relacjonowała swój dwuletni grand tour obejmujący Austrię, Niemcy oraz Belgię³.

Konrad Krzyżanowski, Portret Emilii Wysockiej | 1913, Muzeum Pałac Herbsta w Łodzi (Oddział Muzeum Sztuki)

Bywały wieczory, taki jak ten uwieczniony na obrazie Przy świecy, kiedy obie panie siadały wspólnie nad książkami. Mościły się wygodnie na tapicerowanej butelkowozieloną tkaniną ludwikowskiej sofce i wertowały tomy z peremylskiej biblioteki. Za odsłoniętymi oknami znajdował się pogrążony w mroku ogród. Ciemność w pałacowym pokoju rozjaśniała tylko jedna świeca, za sprawą której postaci rzucają na ścianę olbrzymie cienie. O malowniczości takich scen z pewnością nie trzeba było Krzyżanowskiego długo przekonywać.

Konrad Krzyżanowski, Przy świecy, detal | 1914, Muzeum Narodowe w Warszawie

Urok światła świec malarze doceniali od dawna. Uwielbiali je barokowi tenebryści, ale i twórcy chronologicznie bliżsi Krzyżanowskiemu. W samym dossier malarza znajdziemy kilka przykładów fascynacji efektami luministycznymi, czego najlepszym przykładem jest wczesny, lecz doskonały obraz Pokój z roku 1902. Dwanaście lat później malarska biegłość Krzyżanowskiego w operowaniu światłem jest podnoszona przez wielu – nomen omen – co światlejszych krytyków.

Konrad Krzyżanowski, Pokój | 1902, Muzeum Narodowe w Warszawie

Umieszczając świecę nie tylko w centrum kompozycji, ale nawet w tytule, artysta uczynił z niej punkt węzłowy całego obrazu. Już Andrzej K. Olszewski zauważył, że malarstwo Krzyżanowskiego jest „bardzo bliskim nastrojowi malarstwa ekspresjonistów”, wskazując na „gwałtowne pociągnięcie pędzlem i intensywny koloryt”⁴. Być może w tym zasadza się tajemnica dzieła – z jednej strony mamy tutaj sielskie przedstawienie dwóch przyjaciółek zajętych intelektualną rozrywką, a zatem malarstwo niemalże salonowe, a z drugiej strony – wyczuwalny jest jakiś podskórny niepokój.

O wiele ważniejszym komunikatem do odczytania są tutaj cienie rzucane na ścianę. Śmiałość jego malarskiego gestu, kolorystyczna gęstość — przede wszystkim pyszne zastawienie ciepłego fioletu z głębokim granatem, wprowadzają atmosferę niepewności, choć, paradoksalnie, trudno mi oprzeć się wrażeniu intymnego charakteru sceny rozegranej w pałacowym pokoju wśród trójki przyjaciół. O ile więc ciche, skupione na domowym życiu malarstwo intymizmu wydaje się leżeć jak najdalej od ekspresjonistycznego ekstrawertyzmu, Krzyżanowskiemu ta synteza przeciwieństw udaje się z jakąś szarlatańską biegłością.

Konrad Krzyżanowski, Narzeczona przy lampie | 1905, kolekcja prywatna, fot. Bożena Szafrańska

Vauxcelles pisał wręcz, że intymizm oznacza „delikatność niedomówienia i zamglenia” oraz „zmierzanie do wyrażenia drugiej rzeczywistości ukrytej we wnętrzu istot”⁵. W przypadku tego obrazu strategia szkatułkowości jest jeszcze bardziej złożona. Rzeczywistość malarskiej akcji ukryta jest w ściśle zamkniętym wnętrzu pokoju, odizolowanym od mroku nocy. Dopiero na tym etapie dochodzi do Vauxcellesowskiego wyrażenia rzeczywistości ukrytej we wnętrzu istot. Można pójść o krok dalej, by zaryzykować twierdzenie, że ciepłe światło płonącego knota i skupione wokół niego przyjaciółki ewokujące skojarzenia z intymizmem jednocześnie powołują do życia to, co wprowadza ekspresyjny pierwiastek, czyli rozlewające się wielkimi plamami cienie. Wiemy, że za oknem jest doskonale utrzymany peremylski ogród, ale w ciemności nie możemy zaręczyć, co się w nim dzieje. Krzyżanowski, z przebiegłością zręcznego dramaturga, najciekawsze wątki pozostawia niedostępnymi dla oczu widzów.

Michalina musiała lubić swoją zieloną bluzkę z białym kołnierzykiem. Pozowała w niej nie tylko do Przy świecy. Również na obrazie przedstawiającym wnętrze salonu muzycznego w Peremylu raz jeszcze zobaczymy żonę malarza w tej samej kreacji. Siedząca obok, pochłonięta robótką matrona to najprawdopodobniej Maria Piotruszewska z Andrzejkowiczów. Stosunki malarza z teściową nie były chyba najgorsze, skoro w tym samym czasie wykonał także portretowe popiersie matki swojej ukochanej Myszki.

Konrad Krzyżanowski, Portret żony artysty | 1917, Muzeum Narodowe w Lublinie

Konrad Krzyżanowski, Portret żony i teściowej w salonie w Peremylu | 1913, Muzeum Pałac Herbsta w Łodzi (Oddział Muzeum Sztuki)

Zarówno Przy świecy, jak i scena z salonu muzycznego pochodzą z tego samego, 1914 roku. Tam mrok, tu jasność. Tam szczelnie zamknięte okna, tutaj barwy ogrodu odbijają się w otwartym skrzydle przeszklonych drzwi. Tam atmosfera niepokoju, tutaj – pałacowa idylla. Ale możemy znaleźć też wspólny mianownik: czekanie, bo przecież w tle miriady wiadomości o niemieckim wojsku w odległości siedemdziesięciu kilometrów od Paryża, prześladowaniach ludności cywilnej w Belgii. Okopy, zasieki, tysiące rannych i zabitych. Wreszcie wojna niechybnie dotarła i w okolice Peremyla. A Krzyżanowski wpadł w nie lada tarapaty.

„Aresztowano go – wspominał dekadę później Mieczysław Treter – pod zarzutem zdejmowania planów. Niejednego zbyt zapalonego malarza w tych czasach podobny los spotkał; w roku 1916 z tej ciężkiej opresji z trudem [został] wydobyty dzięki interwencji mecenasa Sołtana, osiadł w Kijowie i oddał się gorączkowej pracy, nasłuchując tylko pilnie, co się na frontach europejskich dzieje, i co dobrego może stąd wyniknąć dla przyszłych losów Polski”⁶.

Wynikła – jak wiemy – niepodległość. Krzyżanowscy wyjechali do Warszawy, będącej teraz stolicą odrodzonej Rzeczpospolitej. On założył prywatną szkołę malarską, ona – pozostawała w cieniu sławnego męża. Dopiero po jego śmierci w 1922 roku zaczęła niemal rokrocznie wystawiać w kraju i za granicą. Krytyka doceniła subtelność kolorystyki i wrażliwość na świetlne niuanse.

Michalina Krzyżanowska, Dwa jeziora | 1931, Muzeum Narodowe w Warszawie

Malarstwo Krzyżanowskiego szokowało. Jednych intrygowało, innych odrzucało. Stanisław Pieńkowski przed wiekiem podnosił larum, jakoby Krzyżanowskiemu „brakło kultury, panowania nad sobą, gustu w układzie i nade wszystko koloru”. Na domiar złego „nie jest kolorystą, nie posiada zmysłu kompozycyjnego, brak mu wytworności oraz panowania nad rysunkiem”⁷. Czas jednak pokazał, który z panów miał rację. Manier artysty już nie ocenimy, ale smak w układzie kompozycji i zmysł kolorystyczny sprawiły, że Przy świecy ma w swojej wystawienniczej metryce niezliczone pokazy w prestiżowych galeriach. W ten sposób zaczytane przyjaciółki trafiły między innymi do Göteborga, Lubljany, Pekinu i Seulu, co zapewne je ucieszyło, bo przecież obie panie lubiły podróżować.

Bibliografia
1. Niewiadomski E., Malarstwo polskie XIX i XX wieku, Warszawa 1926.
2. Olga Boznańska, katalog wystawy, Warszawa 2015.
3. Olszewski A.K., Dzieje sztuki polskiej 1890–1980, Warszawa 1988.
4. Przy świecy, https://cyfrowe.mnw.art.pl/pl/katalog/508077.
5. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 15, cz. 2, http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XV_cz.2/439.
6. Treter M., Konrad Krzyżanowski, Warszawa 1922.

• Info
• Lista artykułów

» Paweł Bień

Urodzony w 1994 roku, poeta, historyk sztuki, kulturoznawca. Absolwent Międzyobszarowych Indywidualnych Studiów Humanistycznych i Społecznych (MISH) na uniwersytetach Wrocławskim i Warszawskim. Pracownik Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina i Muzeum Narodowego w Warszawie. Autor książki poetyckiej „Światłoczułość” (Łódź 2021).

• Jean-Étienne Liotard „Śniadanie rodziny Lavergne” - 19 lipca 2024
• Alfons Karpiński „Portret malarzy w Jamie Michalikowej” - 31 maja 2024
• Carmen jak malowana - 23 maja 2024
• Witold Wojtkiewicz „Portret Lizy Pareńskiej” - 15 marca 2024
• Stanisław Masłowski „Wschód księżyca” - 1 marca 2024
• Deszcz nad Como. Lombardzkie wojaże - 8 grudnia 2023
• Księżniczka na Parnasie. Bożki słowiańskie Zofii Stryjeńskiej - 17 września 2023
• Giovanni Francesco Penni zw. il Fattore „Święta Rodzina ze św. Janem Chrzcicielem i św. Katarzyną Aleksandryjską” - 7 września 2023
• Paris Bordone „Wenus i Amor” - 28 sierpnia 2023
• Co słychać u Vermeera? - 8 sierpnia 2023