Olimpia to imię żeńskie wywodzące się z języka greckiego, oznaczające mieszkankę Olimpu, góry bogów. Dzieło noszące tę nazwę mogłoby więc kojarzyć się z istotą nadprzyrodzoną, nieśmiertelną, wszechwładną. Tymczasem na fotograficznym tryptyku Katarzyny Kozyry z 1996 roku widzimy nagą kobietę dotkniętą chorobą. Jedyne, co się zgadza, to władza – nie tyle nad życiem, ile nad własnym ciałem i spojrzeniem widza.

Katarzyna Kozyra, Olimpia | 1996, kolekcja prywatna, depozyt w Muzeum Narodowym w Krakowie, © Katarzyna Kozyra

Na pierwsze: Olimpia

Zaraz, zaraz, chyba już gdzieś to widzieliśmy. Nonszalancka poza, kwiat za uchem i buty jako atrybuty kobiecości, bransoletka na prawym przedramieniu, czarna tasiemka przewiązana na szyi i to pewne siebie spojrzenie… Tak! To przecież wypisz wymaluj Olimpia z obrazu Édouarda Maneta! Nawet pościel i koc zostały podobnie zmięte, powtórzono elementy drugiego planu – kobietę o ciemnej karnacji z bukietem kwiatów, kociego towarzysza. W 1865 roku dzieło prekursora impresjonizmu wzbudziło, delikatnie mówiąc, kontrowersje na Salonie Paryskim. „Olimpia szokuje, budzi święty ogień oburzenia, imponuje i triumfuje. Jest skandalem i idolem”¹ – oznajmił poeta Paul Valéry.

Édouard Manet, Olimpia | 1863, Musée d’Orsay, Paryż

A francuski malarz nie był przecież pierwszym, który prowokował przedstawieniem kobiecego aktu na płótnie: ułożenie ciała modelki w pościeli nawiązuje do obrazu Wenus z Urbino Tycjana, muza Goi występuje w dwóch wersjach – jako Maja naga i Maja ubrana, z kolei Wielka odaliska odwrócona do odbiorcy plecami spogląda na niego z dzieła Ingres’a. Jak z tą malarską praktyką korespondują fotografie Kozyry?

Tycjan, Wenus z Urbino | 1538, Gallerie degli Uffizi, Florencja

Francisco Goya, Maja naga | 1800, Prado, Madryt

Na drugie: Skandalistka

Manet utrwalił wizerunek swojej ulubionej modelki Victorine Meurent, którą rozpoznamy także w nagiej dziewczynie ze Śniadania na trawie.

Victorine Meurent, źródło: Wikipedia.org

Édouard Manet, Olimpia, detal | 1863, Musée d’Orsay, Paryż

Przed obiektywem Kozyry również miała stanąć modelka chorująca podobnie jak artystka na ziarnicę złośliwą. Magda zmarła przed rozpoczęciem zdjęć, więc autorka sama wcieliła się w rolę Olimpii. Wykonała trzy wielkoformatowe fotografie barwne: pierwsza stanowi cytat z kanonu francuskiego malarstwa, druga ukazuje pacjentkę na szpitalnym łóżku przyjmującą kroplówkę i czuwającą nad nią pielęgniarkę, a trzecia przenosi obserwatora do mieszkania, gdzie na kanapie siedzi stara samotna kobieta. Tryptykowi towarzyszy kilkuminutowe wideo dokumentujące próbę podłączenia Olimpii do kroplówki.

Katarzyna Kozyra, Olimpia | 1996, kolekcja prywatna, depozyt w Muzeum Narodowym w Krakowie, © Katarzyna Kozyra

„To bardzo osobista praca i całkiem świadomy ekshibicjonizm. Stanowiła reakcję na tę aferę z Piramidą zwierząt. W gruncie rzeczy czułam się dotknięta faktem, że z Piramidy przyszło mi tłumaczyć się chorobą. Pomyślałam: dobrze, jeśli to jest tak bardzo interesujące, jeżeli wywleka się moją prywatność wbrew mej woli i moim przekonaniom, to mogę zrobić to także sama”²

– mówiła artystka w rozmowie z Piotrem Sarzyńskim.

Katarzyna Kozyra, Piramida zwierząt | 1993, Zachęta Narodowa Galeria Sztuki

Przypomnijmy: Piramida zwierząt powstała w 1993 roku jako praca dyplomowa studentki Wydziału Rzeźby Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Instalacja zbudowana z naturalnych rozmiarów konia, na którego grzbiecie ustawiono psa, na nim kota, a na szczycie koguta, wzburzyła publiczność, bowiem każde zwierzę było niegdyś żywym stworzeniem, zostało zabite i wypchane³. Obiekt zaprezentowano wraz z drastycznym filmem rejestrującym zabijanie konia. Praca nawiązywała co prawda do baśni braci Grimm Muzykanci z Bremy, jednak jej wydźwięk bynajmniej nie był magiczny. Piramida zwierząt powstała jako krytyka społecznego przyzwolenia na okrucieństwo wobec istot nieludzkich. Gra ze śmiercią dotyczyła nie tylko zwierząt, lecz także samej artystki – w trakcie realizacji rzeźby Kozyra toczyła walkę z chorobą nowotworową⁴. Wątek ten kontynuowała właśnie w Olimpii, której bohaterem drugiego planu jest kot z Piramidy.

Autoportret jako autoterapia

Amerykańska pisarka i krytyczka społeczna Susan Sontag w swoim słynnym eseju Choroba jako metafora podkreślała, że każdy już od dnia narodzin posiada dwa paszporty: jednocześnie przynależy do świata zdrowych i do świata chorych. W publikacji wydanej w 1978 roku nie skupia się na migracji z jednej sfery do drugiej ani tym bardziej na wymiarze fizycznym ułomności. Traktuje dysfunkcję jako antyfigurę: „Twierdzę przy tym, że choroba to nie metafora i że najbliższy prawdzie sposób jej postrzegania – jak również najzdrowszy sposób chorowania – jest w najwyższym stopniu wolny od myślenia metaforycznego i najbardziej nań niepodatny”⁵. Jest przeciwna przedmiotowemu wykorzystywaniu choroby w celach politycznych czy ideologicznych.

W kontekście rozpoznań Sontag gest Kozyry, kobiety fotografującej własne opuchnięte, pozbawione włosów i wycieńczone po chemioterapii ciało, wydaje się działaniem z nieco innego porządku. Nie chodzi o proste przeniesienie znaczeń, a o dosłowność, nie o artystyczną stylizację, lecz o wyrażenie prawdziwego cierpienia za pomocą języka sztuki.

Katarzyna Kozyra, Olimpia, detal | 1996, kolekcja prywatna, depozyt w Muzeum Narodowym w Krakowie, © Katarzyna Kozyra / Édouard Manet, Olimpia, detal | 1863, Musée d’Orsay, Paryż

Jak przekonuje Maria Świątkowska w artykule Olimpia Bolesna. Korporalne świadectwo siebie Katarzyny Kozyry:

„Celem (re)prezentacji jest tu wyrażenie osobiście przeżywanych choroby i bólu oraz zwrócenie uwagi na chore ciało, zaś odwołanie do kanonicznego dzieła sztuki nie stanowi wyłącznie erudycyjnego cytatu z klasyki francuskiego malarstwa, lecz dąży do obiektywizacji i komunikacji ucieleśnionej rzeczywistości. Choroba i ból mogą w ten sposób podlegać «eksternalizacji i wizualizacji»”⁶.

Co warto podkreślić, powstała w 1996 roku Olimpia była nie tylko artystyczną reakcją Kozyry na atak nowotworu, lecz także pewnego rodzaju podsumowaniem długiej walki z chorobą trawiącą ją od dawna. Dagmara Budzbon-Szymańska wspomina, że autorka Piramidy zwierząt chorowała, zanim sięgnęła po aparat fotograficzny, „miała także problemy emocjonalne, spowodowane przez trudne dzieciństwo, depresję matki, niezwykłą wrażliwość, poczucie wyobcowania i niedopasowania do świata. Odpowiedzią Kozyry od zawsze była sztuka”⁷.

Sztuka jako autoterapia, próba przepracowania traumy, ma długą tradycję. O tym, jak choroba – niekoniecznie własna – wpływa na twórcę i jego dzieło, jakie są relacje między bólem a kreacją, mogliśmy w pełni przekonać się w 2019 roku, kiedy to Muzeum Narodowe w Poznaniu zorganizowało wystawę Choroba jako źródło sztuki.

Ludwik de Laveaux, Morze | 1892, Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Wśród około 130 prac ponad trzydziestu polskich artystów znalazł się także fotograficzny tryptyk Kozyry eksponującej swoje chore ciało, wystawiającej je na widok publiczny, a nawet spojrzeniem rzucającej „wyzwanie całemu światu”⁸ – zauważa Marta Smolińska – podobnie jak niegdyś Manetowska Olimpia.

W kontekście muzealnej ekspozycji warto wspomnieć o pokazywanym tam cyklu zdjęć Magdy Hueckel. Autoportrety wyciszone to seria rozpoczęta w 2005 roku i kontynuowana do dziś, prezentująca fotografkę-modelkę zawsze od tyłu, w ujęciu od łopatek w górę, wpatrującą się w krajobraz.

Magda Hueckel, Autoportret wyciszony V, © Magda Hueckel, dzięki uprzejmości artystki

Magda Hueckel, Autoportret wyciszony VI, © Magda Hueckel, dzięki uprzejmości artystki

Magda Hueckel, Autoportret wyciszony VIII, © Magda Hueckel, dzięki uprzejmości artystki

W tym przedstawieniu rozpoznajemy konwencję znaną z malarstwa romantycznego pędzla Caspara Davida Friedricha. Charakter podróży Hueckel – zarówno tej dosłownej (artystka wykonuje zdjęcia podczas podróży po całym świecie), jak i metaforycznej, wewnętrznej (w ten sposób ukazuje różne stany emocjonalne, obsesje) – zmienia się w momencie choroby. Fotografka pozuje w trakcie chemioterapii już nie na tle wyestetyzowanego pejzażu, lecz stoi przed białą ścianą. Samotność postaci kojarzona dotychczas z wolnością nagle zostaje zderzona z chorobą, czyli utratą kontroli nad rzeczywistością, własnym ciałem. Mimo wszystko fotograficzne obrazy Hueckel są bardziej wysublimowane niż przygnębiające dzieła Kozyry.

Magda Hueckel, Autoportret wyciszony XIII, © Magda Hueckel, dzięki uprzejmości artystki

De/kon/strukcja ciała

„Pozwoliłam sfotografować się nagą pod kroplówką, by udowodnić, że chore ciało jest równie godne i normalne, jak zdrowe. Gdy ładnie wyglądasz, nie myślisz, jak funkcjonujesz. Patrząc na chore ciało, czujesz jego śmiertelność”⁹ – przekonuje artystka. Naga kobieca sylwetka z obrazu Maneta emanowała śmiałością, pięknem, erotyzmem. Kozyra dowodzi, że obnażone, wyczerpane chemioterapią ciało może być dumne, majestatyczne i paradoksalnie silne.

Katarzyna Kozyra, Olimpia | 1996, kolekcja prywatna, depozyt w Muzeum Narodowym w Krakowie, © Katarzyna Kozyra

Polska Olimpia nie bulwersowała jak ta francuska, wzbudzała niepokój, ale i podziw, szacunek. Choć nie u wszystkich. Przykładowo Łukasz Gorczyca stwierdził, że autorka sprowadza temat choroby i śmierci do poziomu hasłowego komunikatu, a nie głębszej refleksji, zaś wizję obecną we wcześniejszej Piramidzie zwierząt zastępuje grą z konwencją¹⁰. Odmiennego zdania jest chociażby Agata Jakubowska, która odczytuje pracę Kozyry jako formę odzyskiwania podmiotowości ciała. Z kolei Marek Śnieciński zwraca uwagę na wymiar autoportretowy fotografii oraz na ironiczny cudzysłów malarskich przedstawień kobiecego ciała na obrazach Maneta czy Tycjana¹¹.

Katarzyna Kozyra, Olimpia | 1996, kolekcja prywatna, depozyt w Muzeum Narodowym w Krakowie, © Katarzyna Kozyra

Édouard Manet, Olimpia | 1863, Musée d’Orsay, Paryż

Ów autobiograficzny rys i motyw ciała doświadczonego chorobą znajdziemy także w dziełach Aliny Szapocznikow. Próbę oswojenia pewnego rodzaju ułomności (artystka w wyniku gruźlicy jajników nie mogła posiadać potomstwa, w 1969 roku zachorowała na raka piersi, a po kilku latach od udanej operacji nowotwór uderzył z podwójną siłą) stanowi m.in. cykl kilkunastu odlewów głów – zdeformowanych autoportretów (Nowotwory uosobione, 1971) – albo gipsowych brzuchów (pomyślanych początkowo jako poduszki, które miały trafić do masowej produkcji). Ta swoista defragmentacja ciała ukazująca jego rozkład wydaje się kontrastować z tryptykiem Kozyry budującym raczej spójny przekaz o konstruowaniu tożsamości, odkrywaniu jej poprzez własne ciało.

Alina Szapocznikow w pracowni w Malakoff koło Paryża | 1970, © Piotr Stanisławski, dzięki uprzejmości artmuseum.pl

Nie-winne spojrzenie

Katarzyna Kozyra, Olimpia, detal | 1996, kolekcja prywatna, depozyt w Muzeum Narodowym w Krakowie, © Katarzyna Kozyra

Wątek kobiecego ciała w sztuce Kozyry nie został wpisany jedynie w kontekst choroby. Już rok po realizacji Olimpii artystka odwiedziła w Budapeszcie publiczną damską łaźnię, by sfilmować nieidealne sylwetki kobiet, następnie to samo zrobiła w łaźni męskiej, przebierając się za mężczyznę. Kluczem do odczytania zarówno instalacji wideo i serii kadrów projektu Łaźnia, jak i tryptyku Olimpia jest spojrzenie. O ile w obrazie Maneta próbie zostało poddane spojrzenie męskie, sprowadzające modelkę do obiektu seksualnego, o tyle u Kozyry pole to zostało rozszerzone. Owszem, dzieło polskiej artystki również stanowi krytykę patriarchalnego, uprzedmiotawiającego kobietę spojrzenia, jednak jest ponadto sygnałem dla całego społeczeństwa bez względu na płeć – komunikatem, żeby nie odwracać wzroku od cierpienia, zaakceptować różnorodność, dostrzec piękno i godność zwłaszcza w chorym ciele.

Szalenie sugestywną realizacją sytuującą ludzkie oko w centrum artystycznej wizji jest Pasaż Róży Joanny Rajkowskiej. Artystka udekorowała kamienice na jednym z łódzkich podwórek kawałkami nieregularnie pociętych luster jako hołd dla swojej córki, u której po kilku miesiącach od narodzin zdiagnozowano retinoblastomę, nowotwór obu oczu.

Pasaż Róży, ulica Piotrkowska 3, fot. © Paweł Augustyniak, Pawelaugustyniak.pl

Przechodzący między budynkami spacerowicze w pochmurny dzień mogą zobaczyć swoje zniekształcone odbicie, natomiast przy słonecznej pogodzie promienie odbijają się od powierzchni zwierciadeł, wręcz atakując spojrzenie widza jasnością. Patrząca prosto w obiektyw – a zatem kierująca swój wzrok wprost na odbiorcę – Olimpia także nie pozwala przejść obok siebie obojętnie. Jej oczy mówią: „zatrzymaj się, patrz, ja tu jestem, wciąż żyję”.

Bibliografia:
1. Budzbon-Szymańska D., Mistrzynie. Eseje o polskich artystkach, Warszawa 2024.
2. Gorczyca Ł., Olimpijski niepokój, „Art & Business” nr 5, 1996.
3. Kozyra K., Casting, Warszawa 2010.
4. Kolbuszewska D., Naj­słyn­niej­sze ob­ra­zy. Malar­stwo eu­ro­pej­skie, Po­znań 2008
5. Sarzyński P., Coś mi siedzi z tyłu czaszki, „Polityka” nr 5, 1998.
6. Skalska A., Choroba jako źródło sztuki, Poznań 2019.
7. Sontag S., Choroba jako metafora. AIDS i jego metafory, tłum. J. Anders, Kraków 2016.
8. Strona internetowa Katarzyny Kozyry, https://katarzynakozyra.pl/pl/prace-katarzyny-kozyry/143276-katarzyna-kozyra-olimpia (dostęp: 31.05.2025).
9. Śnieciński M., Artystyczne gry ze śmiercią we współczesnej sztuce, w: „Dyskurs” nr 24, 2017.

Wielkie podziękowania dla Magdy Hueckel, Pawła Augustyniaka oraz Agnieszki Skalskiej za pomoc w zilustrowaniu artykułu.

• Info
• Lista artykułów

» Agnieszka Warnke

Krytyczka literacka, dziennikarka. Pisze o literaturze, języku, fotografii i wszystkim, co pomiędzy słowem a obrazem. Uwielbia książki obraz(k)owe, literackie eksperymenty w duchu OuLiPo oraz reportaż w każdej postaci.

• „Olimpia” Katarzyny Kozyry - 5 czerwca 2025
• Miłość i obsesja. W świecie uczuć i wyobraźni Zofii Rydet - 6 grudnia 2024
• „Przed kamerą – artyści”. Za kamerą – Adam Karaś - 8 lutego 2024
• Edward Steichen – uczynić z „Vogue’a” Luwr - 3 listopada 2023
• Wyrzeźbić naturę. Fotografie Karla Blossfeldta - 29 czerwca 2023
• Wojciech Plewiński: czarno-białe notatki fotografa - 3 lutego 2023
• Fotografika, czyli na styku sztuk - 22 stycznia 2023
• Jean Paul Getty – od milionera do kolekcjonera - 14 grudnia 2022
• Artysta kadru – fotografia piktorialna Jana Bułhaka - 26 czerwca 2022
• Edward Hartwig – fotograf, który chciał być malarzem - 25 marca 2022