Jan van Eyck „Madonna kanonika Jorisa van der Paele”

Mecenasem artykułu jest:

Madonna kanonika Jorisa van der Paele (1434-1436 r.) należy do najsławniejszych obrazów Jana van Eycka. Ukazuje on Madonnę z Dzieciątkiem, której towarzyszą św. Donacjan i św. Jerzy prezentujący Marii kanonika van der Paele.

Jan van Eyck, Madonna kanonika van der Paele | 1434-1436, Groeningemuseum, Brugia

Koncept obrazu wykorzystuje średniowieczną konstrukcję tzw. Sacra Conversazione (Świętych rozmowa/Świętych Obcowanie) ukazującą centralnie umieszczoną Matkę Boską w otoczeniu świętych. Van Eyck posługuje się jednak tylko ideą owej ikonograficznej koncepcji i przerabia ją na własny sposób. Uwalnia Sacra Conversazione od przynależnej jej hieratyczności, powagi, patosu, posiłkując się elementami wprowadzającymi lekkość i poruszenie, np. w geście uniesienia hełmu przez św. Jerzego, w poruszeniu palców Madonny dotykającej dłoni Dzieciątka i bukietu kwiatów, czy w pozornie tylko trwającej w zawieszeniu zastygłej kartce modlitewnika trzymanego przez fundatora.

Sakralne wnętrze, a ściślej prezbiterium romańskiego kościoła zamiast nastawy ołtarzowej w części centralnej wypełnia tron, umieszczony na stopniach przykrytych wschodnim dywanem. Na tronie, którego poręcze boczne zdobią płaskorzeźbione wyobrażenia Adama i Ewy oraz figury Kaina zabijającego Abla i Samsona pokonującego lwa, zasiada Madonna o trefionych blond włosach „dyscyplinowanych” przez subtelny diadem. Maria i jej Syn są Nową Ewą i Nowym Adamem, dzięki którym udało się pokonać grzech i śmierć. Ciało Madonny skrywa się pod nazbyt obszernym, purpurowym płaszczem, czyniący z jej sylwetki posąg zaprzeczający ludzkiej cielesności i kobiecej kruchości. Na kolanach Matki Bożej siedzi nagi Jezus, trzymający w lewej dłoni bukiet kwiatków, prawą zaś dłonią głaszczący jakby przysiadłą na chwilę, oswojoną, zielonopiórą, uroczą papugę.

Jan van Eyck, Madonna kanonika van der Paele , detal | 1434-1436, Groeningemuseum, Brugia

Ów animalistyczny symbol wprowadza do obrazu element zaskoczenia, oddechu, ale i dworskości. Znaczenie papugi w tym ujęciu jest oczywiste, ale i dość obszerne. Z uwagi na naśladownictwo ludzkiego głosu mogła symbolizować akt naśladowania apostołów i samego Chrystusa – św. Bazyli pisał: „Naśladuj, człowieku, głosy apostołów wysławiających Boga i wysławiaj Go sam, naśladując uczynki sprawiedliwych, abyś stał się godny znając ich świetliste siedziby” ¹. Konrad z Würzburga uważał, iż pióra papugi nie przemakają, co odczytywał jako symbol wolności N. M. Panny od grzechu pierworodnego. Papugę kojarzono także z ptakiem mieszkającym w Raju, w wiekach średnich popularne było przekonanie, że właśnie tam ptak ten nauczył się wymawiać imię „Eva”, które odwrócone czyta się jako „Ave”. Również ta interpretacja wiążę wizerunek papugi ze Zwiastowaniem, a ściślej z Matką Boską ². Oprócz papugi wyrazistą ideę Raju – miejsca pełnego kwiatów i cudownych zapachów – uzupełniają dodatkowo wspomniany bukiet kwiatków trzymany przez małego Jezusa oraz wyniosły kwietny baldachim stanowiący tło dla Matki Boskiej, tworzący iluzję Ogrodu Zamkniętego.

Z lewej strony widnieje nieco surowa w wyrazie postać św. Donacjana – pierwszego arcybiskupa Reims, patrona kolegiaty i kolegium kanoników St-Donatian z Brugii. Ubrany w przyciężką, niebiesko-złotą brokatową kapę, trzyma w dłoniach świecznik i krzyż pastoralny z relikwiami Krzyża Świętego. Jego mało ujmująca, zbyt mocno naturalistyczna twarz, wyraża beznamiętną powagę, skupienie, ale także wyrazisty brak duchowej radości.

Jan van Eyck, Madonna kanonika van der Paele , detal | 1434-1436, Groeningemuseum, Brugia

Jego przeciwieństwem jest tutaj św. Jerzy – rycerz, osobisty patron imienny kanonika, o twarzy opromienionej żywiołowością, „entuzjazmem” poniesionego męczeństwa. Wielce interesującą rolę pełni zbroja świętego, będąca w obrazie polem eksperymentu artysty z iluzją, a także zmyślnym konceptem dopowiadającym scenę, grająca rolę „obrazu w obrazie”.

Jan van Eyck, Madonna kanonika van der Paele , detal | 1434-1436, Groeningemuseum, Brugia

Posługiwanie się w malarstwie niderlandzkim „odblaskami” i „odbiciami” na powierzchniach błyszczących stanowiło jeden z przejawów iluzji w obrazie, która miała odzwierciedlać kunszt sztuki malarskiej, umiejętności samego artysty. W ten sposób malarstwo niderlandzkie współtworzyło malarstwo nowożytne, w całkowicie inny sposób niż malarstwo włoskie, w którym artyści otwierali obraz przed widzem starając się maksymalnie zniwelować barierę między nim a obrazem, podczas gdy twórcy z Niderlandów „(…) gestem malarskiej iluzji tę przegrodę z całą premedytacją właśnie ustanawiają, by ją przekraczać, przełamywać czy wręcz niweczyć, tak aby widz miał świadomość kontaktu z wytworem sztuki” ³. Zbroja św. Jerzego mieni się swoim blaskiem, ale staje się też lustrem i cudowną przestrzenią, w której znajdują miejsce odblaski płaszcza Matki Boskiej, hełm świętego odbija blask świec, wyobrażenie Madonny i Jezusa, a także atrybuty św. Donacjana. Najwięcej tajemnicy zawiera mieszczące się na tarczy odbicie postaci w czerwonym turbanie, kojarzone przez setki lat z ukrytym autoportretem artysty.

Jan van Eyck, Madonna kanonika van der Paele , detal | 1434-1436, Groeningemuseum, Brugia

Tuż przy św. Jerzym „tkwi”, doznając w wielkim uniesieniu wizji, fundator obrazu Joris van der Paele – kanonik kolegiaty św. Donacjana w Brugii, który zamówił u Jana van Eycka dzieło, mające spełniać funkcję epitafium bądź obrazu wotywnego, co wynikało głównie z ciężkiego stanu zdrowia fundatora. Joris van der Paele chorował na trwałą krótkowzroczność i starczą dalekowzroczność. Na jego pomarszczonej twarzy widnieją brodawki, w kącikach ust zajady, ułożenie ust sugeruje spore braki w uzębieniu, dodatkowo zaś na ustach mieścił się guzek – objaw raka podstawnokomórkowego (który w 1934 roku został usunięty z obrazu w trakcie prac konserwatorskich). Portret kanonika jest więc portretem wysoce turpistycznym, który znacząco różni się od „portretów” świętych, jego fizjonomia przynależy wyraźnie do niedoskonałego świata ziemskiego, choć całkowicie nie przeszkadza w doznawaniu wizji Matki Boskiej z Dzieciątkiem.

Kanonik trzyma w dłoni modlitewnik i okulary „sprytnie” powiększające litery. Okulary wyraźnie wskazują na schorzenie oczu, ale trzeba pamiętać, iż w wieku XV były one bardzo luksusowym przedmiotem. Wynaleziono je dopiero w wieku XIII i wytwarzano głównie na terenie Italii i w Norymberdze. Początkowo posiadały łuk nosowy o kącie prostym kolankowato złamanym, później zaś łuk nosowy zginano łękowato – takie właśnie okulary posiada kanonik Joris. W wieku XV i XVI, w ikonografii religijnej stawały się one często bezpretensjonalnym atrybutem zaczytanych apostołów i proroków, podkreślającym ich wiedzę oraz mądrość. To samo dodatkowe znaczenie posiadają zapewne okulary w portrecie van der Paele. Są realistycznym znakiem jego chorych, niedomagających oczu, informują o statusie społecznym, ale także przekonują widza z jak oczytanym i mądrym człowiekiem ma on do czynienia.

Ja zauważa prof. Antoni Ziemba przedmiotem obrazu jest widzenie – oglądanie Boga przez świętych i samego kanonika. „Widzenie optyczne i duchowe jest właściwym tematem obrazu. Pełno w nim odniesień do patrzenia, widzenia i wzroku: okulary, refleksy na zbroi, kierunki spojrzeń kanonika, Marii, Chrystusa i św. Donacjana. Okulary, zdjęte przez kanonika i trzymane w ręku, dają do zrozumienia, że mamy do czynienia z wizją, z widzeniem pozazmysłowym. Oznajmiają więc nie tylko słabość fizyczną donatora, jego chorobę, która uniemożliwiała mu odprawianie matin – nabożeństw porannych (…). Sugerują, że czytanie w modlitewniku, którego litery powiększają, było pierwszym etapem medytacji, a teraz pojawia się wizja metafizyczna, w której kanonik wielbi Marię i Dzieciątko – wcielonego Chrystusa”⁴.

Mecenasem artykułu z cyklu
„Malarstwo z Krainy Rowerów”
jest:

Już przez 125 lat marka Gazelle produkuje rowery, które charakteryzują się wysoką jakością, trwałością, komfortem i innowacyjnością stosowanych rozwiązań. Za swoje produkty firma otrzymała wiele holenderskich i światowych nagród, jednak najbardziej cenne wyróżnienie to zadowolenie milionów klientów z luksusowych, zaawansowanych technologicznie rowerów. Gazelle to największy producent rowerów w Holandii. Rowery tej marki są produkowane w ilości ponad 350 000 sztuk rocznie, ale bez szkody dla wysokiej jakości wykonania i dbałości o detale. Gazelle to Firma Królewska w Holandii. Ten tytuł to potwierdzenie wieloletniego zaangażowania setek osób w wielki sukces tej firmy. Każdego dnia pracownicy Gazelle dbają aby sprostać najwyższym wymaganiom swoich klientów, również tych królewskich. Firma Gazelle jako pierwsza w Holandii wprowadziła system kontroli jakości ISO. Każdy rower składany jest z komponentów najwyższej jakości. Troska o każdy detal, miłość tworzenia i profesjonalizm to myśli przewodnie przy produkcji najlepszych rowerów holenderskich. Zapewniają one swoim użytkownikom bezproblemowe, bezpieczne, komfortowe i pełne przyjemności użytkowanie.

Fizjolog, przeł. K. Jażdżewska, Warszawa 2003, s. 84. ↩
S. Kobielus, Bestiarium chrześcijańskie, Warszawa 2002, s. 249-250. ↩
A. Ziemba, Sztuka Burgundii i Niderlandów 1380-1500. Tom II. Niderlandzkie malarstwo tablicowe 1430-1500, Warszawa 2011, s. 162. ↩
Ibidem, s. 667. ↩

Dziękujemy Ci, że czytasz nasze artykuły. Właśnie z myślą o takich cudownych osobach jak Ty je tworzymy. Osobach, które lubią czytać i doceniają nasze publikacje. Wszystko, co widzisz na portalu jest dostępne bezpłatnie, a ponieważ wkładamy w to dużo serca i pracy, to również zajmuje nam to sporo czasu. Nie mamy na prowadzenie portalu grantu ani pomocy żadnej instytucji. Bez Waszych darowizn nie będziemy miały funduszy na publikacje. Dlatego Twoje wsparcie jest dla nas bardzo ważne. Jeśli lubisz czytać niezłosztukowe artykuły – wesprzyj nas.
Dziękujemy Ci bardzo, Joanna i Dana, założycielki Fundacji Niezła sztuka

A może to Cię zainteresuje:

Info
Lista artykułów

» Jowita Jagla

Pani doktor historii sztuki, charyzmatyczny pedagog i filar muzeum we Fromborku; Obszar zainteresowań badawczych – sztuka średniowieczna (szczególnie malarstwo i ikonografia), związki sztuki z medycyną (wzajemne relacje, oddziaływanie, inspiracje wizualne), gest wotywny, ikonografia wotywna w sztuce Polskiej na tle sztuki europejskiej. Autorka książek: „Boska Medycyna i Niebiescy Uzdrowiciele wobec kalectwa i chorób człowieka”, (Neriton) Warszawa 2004; „Wieczna prośba i dziękczynienie. O symbolicznych relacjach między sacrum i profanum w przedstawieniach wotywnych z obszaru Polski Centralnej”, (Neriton) Warszawa 2009.