Fryderyk Pautsch „Portret Leopolda Staffa”

Fryderyk Pautsch, Portret Leopolda Staffa, 1908,
olej, płótno, 140 × 120 cm, Muzeum Narodowe we Wrocławiu 

Fryderyk Pautsch, Portret Leopolda Staffa | 1908, Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Portret Leopolda Staffa należy do najciekawszych, jakie wyszły spod pędzla Fryderyka Pautscha. Malarz uwiecznił na nim słynnego już w tamtym czasie poetę, a zarazem swojego wieloletniego przyjaciela i jedną z czołowych postaci lwowskiej bohemy.

Koledzy ze szkolnej ławki

Leopold Staff | ok. 1910, źródło: Wikipedia.org

Fryderyk Pautsch urodził się w 1877 roku w Delatynie koło Stanisławowa, w rodzinie czeskiego pochodzenia (później wracał wielokrotnie w rodzinne okolice, podejmując kolejne artystyczne wyprawy na Huculszczyznę). Pautschowie szybko zmienili miejsce zamieszkania na Lwów, gdzie Fryderyk mógł kontynuować edukację i gdzie Leopold Staff przyszedł na świat w 1878 roku. Co ciekawe, on także miał czeskie korzenie, a jego ojciec był nawet prezesem „Ogniska czeskiego” w stolicy Galicji.

Drogi obu młodzieńców przecięły się w murach V Gimnazjum we Lwowie. Pautsch wprawdzie zaczął edukację w II Gimnazjum, ale po ukończeniu trzech klas (ostatnią powtarzał) zmienił szkołę. V Gimnazjum było wówczas nową placówką, otwartą w 1892 roku. Początkowo uczęszczali do niej wyłącznie uczniowie niższych klas, dopiero w roku szkolnym 1896/1897 uruchomiono ostatnią, ósmą klasę, dzięki czemu gimnazjum stało się „zakładem zupełnym”¹.

Status gimnazjalisty był w tamtym czasie sprawą nie byle jaką. Uczniów poszczególnych szkół rozpoznać można było po czapkach: młodzi Pautsch i Staff nosili nakrycia głowy z jasnopopielatym otokiem i granatowym wierzchem. Tuż po II wojnie światowej Mieczysław Lisiewicz z sentymentem wspominał w emigracyjnej prasie:

„[…] panami ulicy lwowskiej i miasta byli «studenci», uczniowie gimnazjalni. Oni nadawali ton. Oni, w swych pięknych granatowych mundurach […] zalegali wszystkie kąty miasta, ich spory interesowały całe miasto, ich sprawy sercowe były przedmiotem plotek, ich bójki i przygody były na ustach wszystkich. Gdy zaś czerwiec się zbliżał i nadchodził czas matury, przez ulice przewijały się długie sznury młodzieńców, sunących w zakrętasach gęsiego, z kolorowymi bibułami w ręku. Na wszystkich wystawach pojawiały się olbrzymie fotografie zespołów maturalnych, z gronem profesorskim, a knajpy przygotowywały długie stoły, przy których miały się odbywać wielkie uczty, dowodzące, że uczestnicy weszli w grono ludzi dorosłych, poważnych, mających pełne prawo noszenia laski oraz urżnięcia się publicznie, bez zwracania uwagi na humory księdza katechety”².

Mela Muter, Portret poety | 1903, fot. Piotr Jamski, Kolekcja Bolesława i Liny Nawrockich

Pautsch i Staff należeli do pierwszego rocznika abiturientów, którzy zdawali maturę w V Gimnazjum w maju i czerwcu 1897 roku (w praktyce Pautsch świadectwo otrzymał dopiero we wrześniu, musiał bowiem powtórzyć egzamin z łaciny). Według sprawozdania dyrekcji przyszły malarz uczęszczał do oddziału VIII (jego kolegą z klasy był Władysław Jarocki, kolejny z malarzy zwanych „huculistami”), a przyszły poeta do VIII b³.

Po maturze Staff rozpoczął studia na Uniwersytecie Franciszkańskim we Lwowie – najpierw studiował prawo, potem filozofię i romanistykę. Pautsch na tę samą uczelnię, również na Wydział Prawa i Administracji, zapisał się rok później, po odbyciu służby wojskowej. Obaj angażowali się w życie kulturalne miasta, działając między innymi w studenckim towarzystwie naukowym Czytelnia Akademicka, jednak Pautsch szybko opuścił Lwów. W 1899 roku przeniósł się na studia prawnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim, niedługo potem zapisał się na Akademię Sztuk Pięknych. Studia zwieńczył pobytem w Paryżu w roku akademickim 1905/06 – dzięki stypendium Fundacji im. Agenora hr. Gołuchowskiego uczył się w Académie Julian. Staff także spędził rok w stolicy Francji, ale nieco wcześniej – do kraju wrócił w 1903 roku.

Mela Muter, Portret poety, detal | 1903, fot. Piotr Jamski, Kolekcja Bolesława i Liny Nawrockich

We Lwowie początku XX wieku

W 1908 roku, kiedy powstał portret Staffa, obaj artyści mieszkali znów we Lwowie. Stolica Galicji była u progu XX wieku miastem dużym, rozwijającym się bardzo dynamicznie, nie bez przesady nazywanym „Wiedniem Wschodu”. Po odwiedzeniu miasta Stefan Żeromski pisał do narzeczonej:

„Kolosalne ulice, wspaniałe gmachy, imponujący rozmach w porównaniu z dziwnie ciasnym i małomiasteczkowym Krakowem, nie mogącym wyleźć ze swego rynku, gdy Lwów z niego wykipiał falą olbrzymią, rzucającą się naokół jak wspaniała piana”⁴.

Stanisław Pichor, Portret Leopolda Staffa | 1915, Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie

Życie intelektualne i kulturalne Lwowa kwitło. Działały tu wyższe uczelnie, świetny teatr, siedziby miały wydawnictwa i redakcje czasopism. Znacznie mniejszy Kraków wydawał się z perspektywy Lwowa miastem nieco prowincjonalnym.

Dla młodych artystów takich jak Staff i Pautsch lwowskie środowisko było idealnym miejscem do rozwijania kariery. Poeta zadebiutował już w 1901 roku, wydając tomik Sny o potędze, który szybko uznany został za ważne wydarzenie literackie, a nawet zapowiedź nowego kierunku w polskiej poezji.

Dla Pautscha niewątpliwie atrakcyjna była bliskość Huculszczyzny, która stała się jego ulubionym tematem malarskim. Równie ważna była sieć kontaktów towarzyskich, nawiązanych jeszcze w szkole i na studiach. Poeta i malarz ciągle obracali się w tych samych kręgach:

„[…] Łączyła ich wspólna kawiarnia artystyczna i owe upamiętnione przez Władysława Kozickiego spotkania u Naftuły – Toepfera, Schneidera, George’a [popularne wśród cyganerii lwowskie lokale – przyp. autorki], a i wspólne zainteresowania artystyczne. Staff lubił i znał malarstwo, interesował się nie tylko sztuką, ale i malarstwem współczesnym. Oglądał głośne wystawy paryskie, ale przede wszystkim obrazy i rysunki swoich przyjaciół malarzy. Chętnie zachodził do ich malarskich pracowni: do Sichulskiego na Ponińskiego 8, do Jarockiego na Pułaskiego 10, do Pautscha, któremu pozował do portretu”⁵.

Portret poety

W pierwszej dekadzie XX wieku Pautsch portretował najważniejsze postacie z artystycznego światka Lwowa, czyli w większości swoich znajomych. Namalował podobizny między innymi Jana Kasprowicza, Antoniego Muellera czy Ostapa Ortwina. Portret Leopolda Staffa powstał w 1908 roku. Na sporych rozmiarów (140 × 120 cm) płótnie poeta ukazany został w pozycji siedzącej, zwrócony w trzech czwartych w lewo, w ujęciu lekko z góry (w podobnej pozie Pautsch sportretował Kasprowicza). Ubrany jest w jasny garnitur, a w dłoni trzyma pasujący do niego kapelusz z ciemną wstążką. Jego sylwetka odcina się od mrocznego tła, wręcz wyłaniając się z ciemnej tkaniny zawieszonej na krześle.

Fryderyk Pautsch, Portret Jana Kasprowicza | 1910, Muzeum Narodowe w Poznaniu

Fryderyk Pautsch, Portret Leopolda Staffa | 1908, Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Owym ciemnym materiałem jest zapewne peleryna, nieodzowny element stroju młodopolskiego poety. O kilka lat młodszy Kornel Makuszyński, należący do tego samego środowiska lwowskich literatów wspominał, że: „Twórca wszelkiego zawołania musiał mieć pelerynę. […] Bez niej geniusz wyglądał kuso, nędznie i zgoła nikczemnie […]”⁶. W innym miejscu Makuszyński podkreślał nie mniej istotną rolę zarostu:

„Brodę miał Kasprowicz i Żuławski. W rzewny kosmyk bródki stroił się Staff, za to Miciński nosił straszliwą, kruczoczarną brodę asyryjskich królów. Brodaty był, ale bez przesady, wytworny Tadeusz Pawlikowski, a Mefista ostrobrodatego udawał Konrad Rakowski. Brodą jasnozłotą, tkaną z cienko krajanego pursiczanu, uwodził Teofil Trzciński. Brodaci byli wspaniali malarze Dębicki, Pautsch i Jarocki, a rzeźbiarz Henryk Kuncek mógł swoją rozłożystą brodę zaplatać w warkoczyki. Artysta mógł nie mieć portek, ale brodę mieć musiał”⁷.

Oczywiście ów „rzewny kosmyk bródki” (wcale nie aż tak skromny!) także możemy podziwiać na obrazie.

Kazimierz Sichulski, Leopold Staff, karykatura | 1904, Muzeum Narodowe w Krakowie

Pautsch charakteryzuje modela nie tylko za pomocą atrybutów związanych z modą, lecz także tła przypominającego gobelin w odcieniach ciemnej zieleni i brązu. W oddali widoczne są góry, u których stóp rozgrywa się tajemnicza scena z rycerzem klęczącym przy szklanym sarkofagu. Zapewne Pautsch postanowił nawiązać, choć nie bezpośrednio, do utworów z debiutanckiego tomu Staffa Sny o potędze, które mają niekiedy podobnie mroczny i baśniowy nastrój. Można przywołać chociażby fragment wiersza zatytułowanego Sarkofagi:

„Jest w głębiach moich czarne, posępne podziemie,
Krypta pełna śmiertelnej, ogłuchłej powagi,
Kędy w zakrzepłej ciszy, co snem mroków drzemie,
Ciągną się marmurowe, ciężkie sarkofagi.

Na nich leżą kamienne postacie rycerzy,
Bezwładne snem spiżowym, po trudzie skończonym,
Z piersią zimną, zakutą w chłód głaźnych puklerzy –
Nie śnią, że w górze życie grzmi wirem szalonym”⁸.

Daleko od Lwowa

Z czasem drogi Pautscha i Staffa się rozeszły, i to całkiem dosłownie: obaj opuścili Lwów i rozjechali się w różnych kierunkach. W 1912 roku, po hucznym pożegnaniu przez artystów zgromadzonych w hotelu George („[…] co dzielniejsi pili szampana z cukierniczek”⁹), Pautsch przeprowadził się do Wrocławia. Otrzymał tam posadę profesora w Königliche Akademie für Kunst und Kunstgewerbe (Królewskiej Akademii Sztuki i Rzemiosła Artystycznego). Z kolei w 1919 roku zamieszkał w Poznaniu, gdzie kierował Szkołą Sztuk Zdobniczych i Przemysłu Artystycznego. Sześć lat później wrócił do Krakowa, na macierzystą uczelnię, aby objąć katedrę malarstwa. Mieszkał tam do śmierci w 1950 roku.

Leopold Staff na ulicy Nowy Świat w Warszawie, fot. Wiesław Prażuch | 1954, Muzeum Narodowe w Warszawie

Staff pozostał w rodzinnym Lwowie do I wojny światowej. W latach 1915–1918 przebywał w Charkowie, a później osiadł w Warszawie, gdzie stał się jedną z najważniejszych postaci życia kulturalnego, między innymi jako patron grupy Skamandrytów. W stolicy mieszkał do końca życia, z kilkuletnią przerwą na pobyt w Pławowicach i Krakowie po powstaniu warszawskim.

Bibliografia:
1. Bednarska Z., Bednarski T.Z., Krakowskim szlakiem Fryderyka Pautscha, Kraków 2010.
2. Cymer A., Śladami dekadentów. Gdzie się bywało w epoce Młodej Polski, portal Culture, https://culture.pl/pl/artykul/sladami-dekadentow-gdzie-sie-bywalo-w-epoce-mlodej-polski (dostęp: 02.01.2024).
3. Gajak-Toczek M., Męskie gimnazja państwowe we Lwowie w latach 1772–1914, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica” t. 13, 2010.
4. Houszka E., Łukaszewicz P., Portret Leopolda Staffa, strona internetowa Muzeum Narodowego we Wrocławiu, https://muzeumcyfrowe.mnwr.pl/obiekt/portret-leopolda-staffa (dostęp: 02.01.2024).
5. Hutnikiewicz A., Życie artystyczne Lwowa w latach międzywojennych, portal Lwów, https://www.lwow.com.pl/semper/hutnikiewicz.html (dostęp: 02.01.2024).
6. Jazowska-Gomulska M., Lwowskie środowisko artystyczne i literackie we wspomnieniach Kornela Makuszyńskiego, w: Kraków – Lwów: książki, czasopisma, biblioteki, t. 7, red. H. Kosętka, Kraków, 2005, s. 480–490.
7. Kleveman L. C., Złoty wiek Lwowa. Czy dawniej jego mieszkańcy rzeczywiście żyli ze sobą w zgodzie?, portal Twoja Historia, https://twojahistoria.pl/2019/05/28/zloty-wiek-lwowa-czy-dawniej-jego-mieszkancy-rzeczywiscie-zyli-ze-soba-w-zgodzie (dostęp: 02.01.2024).
8. Kossowska I., Fryderyk Pautsch, portal Culture, https://culture.pl/pl/tworca/fryderyk-pautsch (dostęp: 02.01.2024).
9. Kozicki W., Lwowski okres twórczości Staffa, „Wiadomości Literackie” nr 28, 1929.
10. Lisiewicz M., Dawny Lwów, portal Retropress, http://retropress.pl/wiadomosci/dawny-lwow (dostęp: 02.01.2024).
11. Sprawozdanie Dyrekcyi C.K. V Gimnazyum we Lwowie za rok szkolny 1897, Lwów 1897.
12. Szleszyński B., Leopold Staff, portal Culture, https://culture.pl/pl/tworca/leopold-staff (dostęp: 02.01.2024).

• Info
• Lista artykułów

» Joanna Jaśkiewicz

Absolwentka historii sztuki i pedagogiki, zawodowo zajmuje się edukacją muzealną. Zafascynowana polskim malarstwem XIX w., a zwłaszcza twórczością kobiet w tym okresie. Miłośniczka autoportretów. Autorka bloga: Wycinki. Blog o sztuce

• Fryderyk Pautsch „Portret Leopolda Staffa” - 20 września 2024
• Józef Pankiewicz „Dziewczynka w czerwonej sukience” - 18 kwietnia 2024
• Mela Muter „Autoportret w świetle księżyca” - 4 kwietnia 2024
• Japoneczki, czyli kobiety w kimonach w polskiej sztuce - 8 stycznia 2024
• Skandal, konflikt, pojedynek, zabójstwo, czyli o wybuchowej naturze polskich artystów - 17 grudnia 2023
• Kolorowy ptak. O tragicznych losach niezwykłej malarki – Teresy Roszkowskiej - 29 października 2023
• Stanisław Wyspiański „Nasturcje” - 6 października 2023
• Stanisław Wyspiański „Portret pani Solskiej” - 12 września 2023
• Twarzą w twarz z Wyspiańskim, czyli o autoportretach artysty - 1 września 2023
• Jan Matejko „Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem” - 16 lutego 2023