Edgar Degas „Mała czternastoletnia tancerka”

Edgar Degas, Mała czternastoletnia tancerka, 1878–1881,
technika mieszana, 98,9 × 34,7 × 35,2 cm,
National Gallery of Art, Waszyngton

Edgar Degas, Mała czternastoletnia tancerka | 1878–1881, National Gallery of Art, Waszyngton

Stoi wyprostowana. Brodę skierowała ku górze, przez co jej głowa jest lekko odchylona do tyłu. Patrzy przed siebie spod przymkniętych powiek, a wyraz jej twarzy zdradza jednocześnie dumę i obojętność. Jej ramiona opadają, co wymusza gest wyprostowanych rąk, które trzyma za plecami. Dłonie splotła ze sobą, dzięki czemu mięśnie jej klatki piersiowej uległy jeszcze silniejszemu napięciu. Ciężar ciała opiera na lewej nodze. Prawą zatrzymała wysuniętą w przód, jakby po wykonaniu czwartej pozycji baletowej. Jej mikroświat stanowi szklana gablota, chroniąca ją przed tłumem gości odwiedzających szóstą wystawę impresjonistów. Spojrzenia widzów wyrażają zainteresowanie, najczęściej jednak dezaprobatę i niesmak. Nikt nie pozostaje obojętny wobec Małej czternastoletniej tancerki, pierwszej zaprezentowanej publicznie rzeźby autorstwa Edgara Degasa…

Edgar Degas, Mała czternastoletnia tancerka, detal | 1878-1881, National Gallery of Art, Waszyngton

Bez wytchnienia

Edgar Degas, Autoportret w kapeluszu | 1858, Clark Art Institute, Williamstown

Hilaire-Germain-Edgar de Gas urodził się w 19 lipca 1834 roku w Paryżu. Popularność zyskał, używając skróconego zapisu swojego nazwiska – Edgar Degas. Był jednym z pięciorga dzieci bankiera Auguste’a de Gasa oraz Célestine Musson. Beztroskie dzieciństwo Edgara przerwała śmierć matki, gdy ten miał zaledwie trzynaście lat. Być może we wczesnym osieroceniu można upatrywać jednej z przyczyn specyficznych relacji z kobietami, jakie miał do końca życia. Pasja, jaką Degas darzył sztukę, niezwykle szybko przekształciła się w jego życiową drogę. Podążał nią z niezwykłą skrupulatnością. Nie dziwi więc, że zaledwie po roku studiów prawniczych porzucił je na rzecz pogłębiania tajników malarstwa. Uczęszczał na zajęcia do pracowni Félixa-Josepha Barriasa oraz Louisa Lamothe’a. Od początku niezwykle ważne były dla Degasa własne poszukiwania artystyczne, dlatego urzeczony dziełami dawnych mistrzów spędzał długie godziny w Luwrze.

Druga połowa lat 50. XIX wieku była dla artysty czasem wielokrotnych podróży do Włoch, podczas których nie tylko zacieśniał więzi z krewnymi ze strony ojca mieszkającymi w Neapolu, ale nade wszystko poświęcał się studiowaniu dzieł geniuszy epoki renesansu. Prace podziwiane w Rzymie, Neapolu oraz Florencji w połączeniu z estymą, jaką Degas darzył dorobek Jeana-Auguste’a-Dominique’a Ingres’a, przyczyniły się do uformowania klasycznego fundamentu jego sztuki. Jednocześnie malarz od początku pozostawał najsurowszym sędzią własnych dokonań artystycznych. Dążąc do perfekcji, nigdy nie był zadowolony z osiągniętych rezultatów, a pozornie ukończone prace gotów był poprawiać, modyfikować i ulepszać bez końca. Zadanie, jakie stawiał przed sobą, było tym trudniejsze, że jednym z wiodących tematów swoich prac artysta uczynił ruch. Malował wyścigi konne, kobiety w czasie toalety czy wreszcie niezliczone przedstawienia baletnic.

Edgar Degas, Kąpiąca się w wannie | 1886, Hill-Stead Museum, Farmington

Edgar Degas, Kobieta w wannie | ok. 1887, Tate, Londyn

Edgar Degas, Kąpiąca się | ok. 1890, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork

Muzy tańczą

Życie paryżan ostatnich trzech dekad XIX wieku wypełniały popołudnia spędzane w kawiarniach i wieczory rozbrzmiewające muzyką z kabaretów i opery. Zamożni zasiadali w teatralnych lożach, biedniejsi zadowalali się najtańszymi biletami lub niejednokrotnie sami stawali na scenie, występując. Rzesze młodych dziewcząt wywodzących się z niższych, biednych warstw społecznych starały się o przyjęcie do zespołu baletowego paryskiej opery.

Edgar Degas, Próba baletu na scenie | ok. 1874, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork

Wiele z nich, zarabiając na skromną egzystencję, marzyło o lepszej przyszłości: stawały się modelkami malarzy lub szukały protektorów wśród zamożnych mężczyzn. Wypracowanie odpowiedniej pozycji i powszechnego uznania było jednak marzeniem wręcz utopijnym, a młode tancerki stanowiły w większości bezimienną grupę określaną pogardliwie szczurami z opery. Przydomek ten miał się odnosić do tupotu ich stóp dobiegających zza teatralnych kulis. W rzeczywistości niewielu bywalców opery interesował świat schowany za kurtynami, żmudne próby i przygotowania do kolejnych występów. Odkrywali go dopiero dzięki pracom Edgara Degasa, dla którego studia nad tańcem stały się jedną z największych artystycznych fascynacji.

Edgar Degas, Tancerki w różu i zieleni | ok. 1890, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork

Niewątpliwie tak dogłębna, obsesyjna wręcz eksploracja tego tematu może zostać uznana za paradoks, gdy podda się analizie osobowość samego twórcy. Degas był introwertykiem, a określenie go mianem osoby o trudnym charakterze jest wręcz eufemizmem. W towarzystwie innych osób czuł się dobrze, o ile kontakt z nimi odbywał się na jego warunkach. Dlatego jego przyjaźnie z innymi artystami naznaczone były licznymi kłótniami i nieporozumieniami. Na tym tle szczególnie miejsce w życiu Edgara Degasa zajmowały jego relacje z kobietami, którym nigdy nie pozwalał na przekroczenie wyznaczonych przez siebie granic.

Jako wieczny kawaler zwykł mawiać, że nie zniósłby w domu obecności żony komentującej jego prace. Nie nawiązywał romansów ani relacji o charakterze romantycznym. Wiele osób ze zadziwieniem stwierdzało, że mimo to Degas niemal zawsze obracał się w damskim towarzystwie. Łączyła go osobliwa przyjaźń z malarką Mary Cassatt, jego modelkami najczęściej również bywały kobiety.

Edgar Degas, Głowa kobiety | ok. 1887-1890, Kolekcja Ann i Gordona Getty, San Francisco

Pozowały mu w jego zagraconej pracowni, gdzie Degas przenosił się z pracą po dokonaniu licznych studiów poprzedzonych godzinami spędzonymi na baletowej sali prób. O tym, jak ważny był to dla niego etap w procesie tworzenia, świadczy fakt, że artysta wystąpił o uzyskanie specjalnego pozwolenia, by móc uczestniczyć jako obserwator w ćwiczeniach baletnic.

Edgar Degas, Foyer Opery przy Rue Le Peletier | 1872, Musée d’Orsay, Paryż

Pierwszą zaprezentowaną publicznie pracą podejmującą ten temat był obraz Klasa tańca (ok. 1870), znajdujący się obecnie w kolekcji The Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku. W centrum kompozycji przedstawiającej salę prób Degas umieścił Joséphine Gaujelin, gotową do rozpoczęcia tańca, w sukience o puszystej muślinowej spódnicy i w perłoworóżowych atłasowych pointach.

Edgar Degas, Klasa tańca | ok. 1870, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork

Pozostałe baletnice znajdujące się w sali są zajęte własnymi przygotowaniami do tańca lub, korzystając z chwili przerwy, odpoczywają. Degas, w sposób właściwy twórcom z kręgu impresjonistów, stworzył kompozycję, której sposób kadrowania, rozmieszczenia postaci i ich pozy mają sugerować widzom, że są świadkami przypadkowo podpatrzonej sceny. Zasada ta towarzyszyła niemal wszystkim powstałym w późniejszym okresie przedstawieniom baletnic. Dziesiątki obrazów i pasteli, a także setki szkiców i rysunków zostały poświęcone temu tematowi. Edgar Degas uwielbiał eksperymentować z perspektywą, stosował zaskakujące skróty w sposobach ujęcia sylwetek portretowanych postaci. Doskonałym tego przykładem jest pastel Balet (znany również jako Gwiazda lub Tancerka na scenie) (ok. 1876), z kolekcji paryskiego Musée d’Orsay, będący jedną z najbardziej rozpoznawalnych kompozycji o tematyce tańca w dorobku artysty.

Edgar Degas, Balet | ok. 1876, Musee d’Orsay, Paryż

Przedmiotem zainteresowania Edgara Degasa pozostawały różne media artystycznych wypowiedzi. Oprócz malarstwa i rysunku wykonywał grafiki, a także zajmował się fotografią. W jego oeuvre szczególne miejsce zajęła również rzeźba.

Marie van Goethem

Kiedy Degas zaczął tworzyć pierwsze rzeźby, dokładnie nie wiadomo. Zazwyczaj zainteresowanie artysty tą materią badacze wiążą z pogarszającym się stanem jego wzroku, którego wada została ujawniona na początku lat 70. W 1878 roku Degas zaprosił do pracowni Marie van Goethem, wówczas czternastoletnią adeptkę szkoły baletowej przy paryskiej operze. Dziewczyna była córką belgijskich emigrantów, krawca oraz praczki, którzy osiedlili się we Francji w nadziei na lepsze życie. Prace nad rzeźbą przedstawiającą niemal metrową postać Marie poprzedziły liczne szkice, a także wykonanie wstępnego modelu z wosku.

Edgar Degas, Trzy studia tancerki | ok. 1880, Thaw Collection

Degas we właściwy dla siebie sposób nieustannie dokonywał modyfikacji projektu, nie uznając go za skończony. Z tego względu publiczność odwiedzająca piątą wystawę impresjonistów otwartą 1 kwietnia 1880 roku wśród eksponowanych dzieł zobaczyła pustą gablotę przeznaczoną na zaprezentowanie rzeźby. Mała czternastoletnia tancerka, jak przystało na gwiazdę, którą wkrótce miała się stać, spóźniła się również na otwarcie szóstej wystawy impresjonistów, której wernisaż odbył się 2 kwietnia 1881 roku. Degas prezentujący na pokazie ostatecznie osiem dzieł umieścił rzeźbę już w trakcie jego trwania. Oto przed oniemiałymi zwiedzającymi stanęła woskowa figura dziewczyny ubranej w bawełniany gorset, jedwabno-bawełniane tutu oraz lniane baletki. Peruka z naturalnych włosów zaplecionych w warkocz została przewiązana jedwabną wstążką.

Edgar Degas, Mała czternastoletnia tancerka | 1878–1881, National Gallery of Art, Waszyngton

Edgar Degas stworzył dzieło przełomowe, wyprzedające swoją epokę skrajnym naturalizmem i bezpośredniością wypowiedzi. Mała czternastoletnia tancerka stała się symbolem bezimiennych baletnic toczących samotną batalię o uznanie i szacunek. W chwili prezentacji na wystawie nie została jednak zrozumiana. Jedyna chyba pozytywna recenzja dostrzegająca przełamanie przez Degasa dotychczasowych tendencji w rzeźbie autorstwa Joris-Karla Huysmansa została prawie niedostrzeżona wśród fali brutalnych drwin wychodzących spod piór niemal wszystkich paryskich krytyków sztuki.

Opisywana jako brzydka czy wręcz porównywana do zwierzęcia Mała czternastoletnia tancerka powróciła po wystawie do atelier Edgara Degasa, pod osłonę szklanego klosza, by nie opuścić go aż do śmierci artysty. Była pierwszą i jedyną rzeźbą, jaką twórca zdecydował się zaprezentować.

Post scriptum

Współcześnie Mała czternastoletnia tancerka należy do pereł kolekcji National Gallery of Art w Waszyngtonie. Była jedną ze 150 rzeźb, jakie odkryto w pracowni artysty po jego śmierci. Sława Degasa jako rzeźbiarza nadeszła z niesłusznym opóźnieniem. W 1882 roku ze względu na liczną absencję na zajęciach Marie van Goethem została skreślona z listy uczennic szkoły baletowej. Jej dalszy los pozostaje nieznany. W historii na zawsze więc pozostanie Małą czternastoletnią tancerką.

Mała czternastoletnia tancerka w Musée d’Orsay w Paryżu

Bibliografia:
1. Guze J., Impresjoniści, Warszawa 1986.
2. Padberg M., Edgar Degas, Warszawa 2016.
3. Roe S., Prywatne życie impresjonistów, tłum. A. Mokrzewski, Warszawa 2007.
4. Valéry P., Degas, taniec, rysunek, tłum. J. Guze, Warszawa 1993.
5. Vignot E., Impresjoniści, tłum. K. Węglicka, Warszawa 2019.

• Info
• Lista artykułów

» Maria Milanowska

Absolwentka historii sztuki, zawodowo muzealnik. Uwielbia sztukę epoki średniowiecza oraz sztukę polską drugiej połowy XIX wieku. Zakochana we Włoszech pod każdą postacią.

• Albert Lipczinski „Bransoletka” - 23 maja 2024
• Aleksander Gierymski „Katedra w Amalfi” - 5 kwietnia 2024
• Aleksander Gierymski „Siesta włoska II” - 28 września 2023
• Henryk Rodakowski „Portret Leonii Blühdorn” - 4 sierpnia 2023
• Konrad Krzyżanowski „Portret żony artysty” - 28 lipca 2023
• Caravaggio „Głowa Meduzy” - 13 stycznia 2023
• Michał Anioł „Tondo Doni” - 25 listopada 2022
• Sandro Botticelli „Wenus i Mars” - 25 marca 2022
• Edgar Degas „Mała czternastoletnia tancerka” - 4 lutego 2022
• Tycjan. Mistrz w służbie największych - 15 sierpnia 2021