Buntowała się przed nazywaniem jej „surrealistką”, etykietowanie postrzegała jako atak na artystyczną wolność. Walczyła z powszechnym myśleniem o niej wyłącznie jak o żonie Maxa Ernsta. Negowała zasadność używania określenia „artystka kobieca”, zwracając uwagę na fakt, że artyzm nie ma płci. Przez całą trwającą ponad siedemdziesiąt lat karierę pracowała na własne nazwisko i pozycję. Była wszechstronnie utalentowana – osiągnęła sukces w sztukach plastycznych i literaturze. Stała się innowatorką awangardy, multimedialną wizjonerką przekraczającą granice gatunków, form i środków przekazu oraz pionierką sztuki zaangażowanej feministycznie. Mimo uznania za życia i ogromnego oryginalnego dorobku, który po sobie zostawiła, zdołała na wiele dekad przeniknąć przez pęknięcia w monolicie maskulinistycznej historii sztuki do zbiorowej niepamięci. Na szczęście w ostatnich latach postać i twórczość Dorothei Tanning jest coraz częściej przypominana, doceniana i odkrywana na nowo. A proces ten nabrał rozpędu dzięki dużej retrospektywnej wystawie Behind the Door, Another Invisible Door, odbywającej się najpierw w madryckim Museo Reina Sofia (pod koniec 2018 roku), a kilka miesięcy później w londyńskim Tate Modern.
Dorothea Tanning, Eine kleine Nachtmusik | 1943, Tate Gallery, Londyn
Dorothea Tanning | ok. 1944, fot. nieznany, The Destina Foundation, New York
Dorothea Margaret Tanning urodziła się 25 sierpnia 1910 roku w Galesburgu w Stanach Zjednoczonych jako druga z trzech córek Andrew i Amandy Marie – szwedzkich imigrantów mieszkających w Ameryce już od około dwudziestu lat. Od dziecka wykazywała talent plastyczny i ogromne zainteresowanie literaturą. Była typowym molem książkowym, jako nastolatka zaczytywała się w romansach i powieściach gotyckich (co nie pozostało bez znaczenia dla jej późniejszej twórczości). Po szkole pracowała nawet jakiś czas w bibliotece. Później podjęła studia z malarstwa w prestiżowym Art Institute of Chicago. Rozczarowana systemem edukacji artystycznej, szybko zrozumiała, że na uczelni nie znajdzie twórczej swobody. Rzuciła studia po niecałym miesiącu, a wszystkiego, co później prezentowała w swojej pracy, nauczyła się sama.
Dorothea Tanning, Macierzyństwo | 1946–1947, © The Dorothea Tanning Foundation
Zamieszkała w Nowym Jorku, gdzie oddawała się własnemu malarstwu i pisaniu poezji. Na życie zarabiała jako artystka komercyjna – projektowała reklamy dla domów towarowych i ilustracje do czasopism modowych. W połowie lat 40. „odkrył ją” Julien Levy – słynny marszand i galerzysta, znany ze swego zamiłowania do surrealizmu. Levy’emu Dorotheę przedstawił dyrektor artystyczny domu towarowego Macy’s, w którym pracowała przy projektowaniu plakatów. Mężczyzna zachwycony jej twórczością uznał, że taki talent nie powinien się marnować. Levy natychmiast włączył obrazy Tanning do swojej kolekcji i zaczął promować jej nazwisko, dzięki czemu dość szybko zdobyła popularność w kręgach nowojorskiej bohemy. W tym czasie (lata 40. XX wieku) tworzyła mocno surrealizujące prace, pozostając pod olbrzymim wpływem wystawy Fantastyczna Sztuka, Dada, Surrealizm, którą widziała w Museum of Modern Art w 1936 roku. Kompozycje były oniryczne, przesiąknięte aurą zagubienia, letargu i niepokoju. Typowymi motywami jej obrazów z tego okresu są dziewczęta i młode kobiety umieszczane w tajemniczych przestrzeniach pustych buduarów, przestronnych klatek schodowych, opuszczonych korytarzy i prywatnych teatrów. Nierzadko towarzyszy im fantastyczna flora i fauna, na przykład olbrzymie agresywne słoneczniki czy hybrydowe zwierzęta. Częstym motywem są również koty (przedstawiane nie jako mili pupile, lecz tajemnicze, wręcz demoniczne stworzenia) oraz psy (Tanning miała obsesję na ich punkcie, pojawiają się na wielu jej płótnach, miewają ludzkie twarze, a pekińczyk często symbolizuje ją samą – przez wiele lat posiadała psy tej rasy1).
Dorothea Tanning, On Time Off Time | 1943, Museum of Modern Art, Nowy Jork
Dorothea Tanning, Deirdre | 1940, © The Dorothea Tanning Foundation
Malarstwo Tanning z okresu surrealistycznego emanuje atmosferą erotycznego marzenia. Młode niewinne dziewczęta zdają się błądzić po omacku w pełnym napięcia oczekiwaniu na coś, co nie ma nic wspólnego z niewinnością. To gęsta od symboli mieszanka snów i wspomnień z dzieciństwa z ostrymi fantazjami seksualnymi przepełnionymi uległością i dominacją. Istotny jest tu także motyw sobowtóra. Artystka duplikuje postaci z kilku powodów. Przede wszystkim chce oddać skomplikowaną konstrukcję ludzkiej psychiki, która zdolna jest do transformacji i swoistego rozdwojenia. Postać i jej sobowtór to echa tożsamości, symbole dwóch stanów emocjonalnych, często sobie przeciwnych, mogących jednak dotyczyć jednej osoby w tym samym czasie. To także krytyka konwencjonalnego postrzegania kobiet. Dorastająca dziewczyna jest postacią rozdartą pomiędzy tym, co widzi i czego oczekuje społeczeństwo (skromność, niewinność), oraz tym, co w niej prawdziwe, choć ukryte (siła, żądze i pragnienia). Dzięki motywowi sobowtóra Tanning osiąga również pożądany przez surrealistów efekt niesamowitości – oddaje coś znajomego i obcego zarazem. Twórczość Dorothei z drugiej połowy lat 30. i z lat 40. przez swój klimat często przyrównywana jest do powieści Lewisa Carrolla Alicja w Krainie Czarów. Choć artystka przez swoje najbardziej znane prace (pochodzące właśnie z tego okresu) automatycznie została zaklasyfikowana jako surrealistka i ta etykieta została z nią do końca jej życia, nigdy później nie wróciła już do tego stylu. W kolejnych dekadach eksperymentowała z rozmaitymi formami i gatunkami, wypracowując swoją własną niepowtarzalną i niejednoznaczną manierę.
Dorothea Tanning, Urodziny | 1942, Philadelphia Museum of Art, Filadelfia
Póki co tworzy jednak jako surrealistka, a Julien Levy promuje jej sztukę w całych Stanach Zjednoczonych. Dorothea przyjaźni się także prywatnie z nim i jego żoną, Muriel Streeter. Pewnego wieczoru, na przyjęciu w ich domu, na którym bawi się Dorothea, pojawia się sam, bardzo już wówczas znany, Max Ernst. Nie zakochują się w sobie od pierwszego wejrzenia, ledwie się poznają, ale to spotkanie tylko pozornie pozostaje bez znaczenia. Po niedługim czasie bowiem Ernst szuka po Nowym Jorku obrazów współczesnych awangardzistek na wystawę młodej sztuki kobiet (Exhibition by 31 Women) organizowanej przez jego ówczesną żonę, słynną kolekcjonerkę Peggy Guggenheim. W poszukiwaniach tych prosi o pomoc swojego przyjaciela, Marcela Duchampa. Tak się składa, że Duchamp jest też dobrym znajomym Tanning. Marcel przyprowadza Maxa do pracowni Dorothei, którą ten kojarzy już ze wspomnianego przyjęcia i ma o niej jak najlepszą opinię. W atelier spędza kilka godzin na rozmowach i grze w szachy z artystką. Jak sam później wspominał, tego dnia najpierw zakochał się w jej autoportrecie Birthday (według legendy to Ernst nadał obrazowi taki tytuł), a chwilę później w niej samej. Spotkanie to miało miejsce w 1942 roku. Cztery lata później Ernst był już po rozwodzie z Peggy i po ślubie z Dorotheą.
Uroczystość zaślubin miała miejsce 24 października 1946 roku w Hollywood i była niezwykle interesującym wydarzeniem. Podczas tej kameralnej podwójnej ceremonii małżeństwo zawarli Dorothea Tanning i Max Ernst oraz Man Ray i jego długoletnia partnerka, Juliet Browner. Wśród gości byli przede wszystkim artyści z kręgu paryskich surrealistów, którzy przez wojenną zawieruchę osiedlili się w USA (m.in. Breton, Duchamp, Matta, Tanguy), oraz Peggy Guggenheim. Ślub był nie tylko przeżyciem prywatnym, lecz także emblematycznym wydarzeniem towarzyskim, niezwykle ważnym dla społeczności tamtejszych surrealistów. Został zaplanowany i odebrany jako początek nowej epoki, symbol przetrwania i ponownego zjednoczenia grupy, która teraz, w spokojnych już czasach, mogła świętować, wzmacniając poczucie wspólnoty. Niezwykłą pamiątką z tej ślubnej ceremonii jest fotografia autorstwa Florence Meyer, na której uwieczniono dwie pary nowożeńców leżących na trawie.
Tanning była czwartą i ostatnią żoną Maxa Ernsta. Mimo dzielących ich dziewiętnastu lat różnicy wieku tworzyli udane, choć nieco ekscentryczne małżeństwo, trwające aż do śmierci artysty w 1976 roku. Dorothea wspominała, że sukces ich relacji polegał przede wszystkim na tym, że nigdy nie rozmawiali o sztuce, aby wzajemnie na siebie nie wpływać, nie krytykować się i zachować jak największą twórczą autonomię.
Dorothea Tanning, Pstrąg gotowany w wodzie | 1952, © The Dorothea Tanning Foundation
Ernst był drugim mężem Tanning. Wcześniej, przez osiem lat, była ona związana z pisarzem Homerem Shannonem. Ślub wzięli w 1941 roku, jednak rozstali się już po zaledwie sześciu miesiącach (formalny rozwód nastąpił rok później). Jako powód podano częste wyjazdy i długie nieobecności Shannona, który pracował wówczas jako dziennikarz i korespondent, jednak związek ten był bardzo burzliwy jeszcze przed zawarciem małżeństwa. Częste kłótnie, ciągłe rozstania i powroty były codziennością pary niemal od początku ich znajomości.
Dorothea i Max osiedlili się w Sedonie (Arizona), gdzie wybudowali mały domek-pracownię nazywany przez nich Capricorn Hill (Wzgórze Koziorożca). Otoczenie pustyni i dzikiej przyrody mocno wpłynęło na twórczość obojga artystów. Przez lata trzymali się z dala od wielkich centrów sztuki, ale jednocześnie prowadzili intensywne życie artystyczne. Ich dom stał się miejscem spotkań artystów i intelektualistów – przyjeżdżali tam m.in. malarze Marcel Duchamp, Yves Tanguy, Roland Penrose, Kay Sage, słynna fotografa Lee Miller czy pisarze Dylan Thomas, Truman Capote i Charles Henri Ford.
Połowa lat 50. XX wieku przynosi zainteresowanie projektowaniem kostiumów dla teatru i baletu (współpraca z tancerzem i choreografem George’em Balanchine’em) oraz duże eksperymenty w malarstwie Tanning. Stopniowo oddalała się ona od klasycznie pojmowanego surrealizmu, idąc w stronę indywidualnego języka malarskiego. Jej figuratywność traci na sile, postaci stają się coraz bardziej rozmyte, fragmentaryczne i niejednoznaczne. Kompozycje często operują półprzezroczystościami w formie welonów, zasłon, mglistych tkanin, dymów, które sugerują taneczny i erotyczny ruch. Wyczuwalne jest napięcie, sensualność, swego rodzaju trans.
Dorothea Tanning, Napięcie | 1942, Neue Nationalgalerie, Staatliche Museen zu Berlin
Płótna są znacznie mocniej psychologiczne niż narracyjne, jak do tej pory. Nadal przypominają sny, jednak nie są to już surrealistyczne wizje, lecz bardziej umysłowy pejzaż. Typowa dla tego okresu jest tematyka transformacji z powtarzającymi się motywami przemian ciała, metamorfoz kobiecości i granic formy ludzkiej. Przykładowe prace to Tempest in Yellow z 1956 roku czy rok starsze dzieło Insomnias.
Dorothea Tanning, Psy Cythery | 1963, Museum of Modern Art, Nowy Jork
Lata 50. były jednak tylko momentem przejściowym, krótkim epizodem prowadzącym do znacznie bardziej radykalnej zmiany kierunku. W 1957 roku małżeństwo przenosi się z Arizony do Paryża. Przeprowadzka ta i bliski kontakt ze sztuką europejską sprawiają, że w kolejnej dekadzie Tanning zwraca się niemal całkowicie ku abstrakcji gesturalnej. Tworzone przez nią kompozycje są pełne ruchu, przypominają dynamicznie wirujące organiczne lub humanoidalne figury, które sprawiają często wrażenie rozczłonkowanych bądź sfragmentaryzowanych i stopionych z przestrzenią obrazu. Te wielowarstwowe struktury oddają stan ciągłego pobudzenia, bezsenności i psychicznego napięcia. Pojawia się energia typowa dla action painting, choć w wersji Tanning bardziej kontrolowana niż u Jacksona Pollocka czy Willema de Kooninga. Kolorystyka jest też dużo bardziej intensywna i ekspresyjna niż pastelowo-przezroczyste gamy z lat 50. Prace takie jak Far From (1964), To the Rescue (1965) czy Even the Young Girls (1966) ostatecznie zrywają z postrzeganiem Tanning jako surrealistki i kierują uwagę odbiorcy na dialog, jaki artystka prowadzi z amerykańską sztuką powojenną, zwłaszcza z ekspresjonizmem abstrakcyjnym, zachowując przy tym bardzo osobisty charakter dzieł.
Dorothea Tanning, Far From | 1964, Kasmin Gallery, Nowy Jork
Dorothea Tanning, Even the Young Girls | 1966, Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía, Madryt
Na początku lat 70. Dorothea eksperymentowała z tkaniną, wykorzystując tekstylia, futro, wełnę, tweed i plusz do tworzenia tak zwanych miękkich rzeźb i instalacji artystycznych. Najbardziej spektakularnym przykładem jest tu instalacja Hôtel du Pavot, Chambre 202 z lat 1970–1973, w której „miękkie”, intymne figury przenikają meble, ściany, tapety, wychodzą z wnętrza i do wnętrza pokoju. Twory biomorficzne, jakby zainspirowane twórczością Henry’ego Moore’a, stają się częścią wyposażenia wnętrz, które z kolei są przestrzeniami przejściowymi między realnością a fantazją. W tym okresie Tanning gra z architekturą, poszukując jej interakcji z rozmaitymi materiałami i formami. Bardzo istotna staje się faktura – miękkość, chropowatość, zgniecione materiały, poszarpane tapety – to już nie tylko materia jako nośnik formy, lecz również cały artystyczny gest. Nadal ważny jest dla niej temat cielesności i kobiecości, nigdy jednak nie ukazuje tych kwestii w ramach klasycznego piękna. Ciała Tanning są polem walki – zdeformowane, poddane materii, rozedrgane, niekompletne, we wnętrzach przeszczepione na tkankę meblową lub budowlaną. Stają się wymownym symbolem granicy między wnętrzem i zewnętrzem.
Dorothea Tanning, Hôtel du Pavot, Chambre 202 | 1970–1973, fot. Georges Meguerditchian, Musée National d’Art Moderne, Centre Pompidou, Paryż
W 1976 roku na udar mózgu umiera Max Ernst. Dorothea jest zdruzgotana, a jej stan emocjonalny znajduje odbicie w jej pracach, które coraz częściej odnoszą się do doświadczenia straty, bólu, traumy, pamięci i tożsamości. Cielesność od wymiaru erotycznego przechodzi bardziej do zagadnień związanych z fizyczną (nie)obecnością. Nierzadko pojawiają się też elementy nostalgiczne i retrospektywne: motywy domowego wnętrza i atrybuty znane z domowych przestrzeni, pośród których Tanning spędzała dzieciństwo. Ewidentnie straumatyzowana i osamotniona, postanawia opuścić Francję i przenosi się do Nowego Jorku. Najpierw zamieszkuje na Manhattanie na Upper East Side, w charakterystycznym mieszkaniu-pracowni. Później ma także studio w SoHo – sercu artystycznej dzielnicy miasta, co ułatwia jej kontakt z galeriami i innymi twórcami.
Dorothea Tanning, Portret rodzinny | 1954, Musée National d’Art Moderne, Centre Pompidou, Paryż
Spędzone w Nowym Jorku lata 80. i 90. przynoszą Tanning równoległe do uprawiania malarstwa zainteresowanie pisaniem literatury. Podczas gdy jej płótna są już czystej wody abstrakcją liryczną, jej pisarstwo teraz opiera się głównie na wspomnieniach i poezji. Pierwsze opowiadania i krótkie formy literackie Dorothea publikowała w czasopismach już na początku lat 40. Później pisywała także wiersze, był to jednak tylko dodatek do jej twórczości plastycznej. Od lat 80. natomiast zaczęła regularnie pisać i publikować poezję, a w 1986 roku wydała swoją biografię zatytułowaną Birthday (w 2001 roku napisała jej rozszerzoną wersję Between Lives. An Artist and Her World). W 2004 roku, gdy miała dziewięćdziesiąt cztery lata, napisała i wydała swoją pierwszą powieść Chasm. A Weekend – surrealistyczną historię o miłości i jej mrocznych sekretach. W tym czasie niemal całkowicie odeszła od twórczości plastycznej. Nieliczne obrazy, jakie malowała, opowiadały o starości i przemijaniu.
Dorothea Tanning zmarła w wieku stu jeden lat, 31 stycznia 2012 roku w swoim mieszkaniu na Manhattanie. Opinia publiczna i świat sztuki żegnały ją jako ostatnią artystkę związaną bezpośrednio ze słynnym kręgiem surrealistów skupionych wokół André Bretona. Niezaprzeczalnie była twórczynią wyjątkową – malowała, tworzyła rzeźby i instalacje, pisała poezję, prozę i recenzje dzieł innych artystów, tworzyła nadruki na tkaniny, projektowała kostiumy i scenografie baletowe, szyła, zajmowała się reklamą wizualną, grała w filmach Hansa Richtera (Dreams That Money Can Buy z 1947 roku oraz 8×8. A Chess Sonata in 8 Movements z 1957 roku), była pasjonatką muzyki klasycznej i blisko przyjaźniła się z kompozytorem Johnem Cage’em. Swój niezwykły świat wewnętrzny przelewała na rozmaite formy artystyczne i w każdej z nich była dobra. Dziś pozostaje jedną z najważniejszych awangardzistek w historii sztuki, twórczynią wszechstronną, która pozostawiła po sobie dziedzictwo nie tylko jako surrealistka, lecz przede wszystkim jako artystka całkowicie niezależna.
Bibliografia:
1. Chadwick W., Artystki i surrealizm, tłum. A. Arno, Sopot 2024.
2. Lyford A., Exquisite Dreams. The Art and Life of Dorothea Tanning, London 2023.
3. Mahon A., Dorothea Tanning. A Surrealist World, New Haven 2024.
4. Rosemont P., Surrealist Women. An International Anthology, London 2010.
- Pierwszą psią fascynacją Tanning była Katchina – suczka rasy Lhasa apso należąca do Maxa Ernsta. Artysta dostał psa na utrzymanie w wyniku podziału majątku po rozwodzie z Peggy Guggenheim. ↩
Artykuł sprawdzony przez system Antyplagiat.pl
© Wszelkie prawa zastrzeżone, w tym prawa autorów i wydawcy – Fundacji Niezła Sztuka. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części portalu Niezlasztuka.net bez zgody Fundacji Niezła Sztuka zabronione. Kontakt z redakcją ».
Dziękujemy Ci, że czytasz nasze artykuły. Właśnie z myślą o takich cudownych osobach jak Ty je tworzymy. Osobach, które lubią czytać i doceniają nasze publikacje. Wszystko, co widzisz na portalu jest dostępne bezpłatnie, a ponieważ wkładamy w to dużo serca i pracy, to również zajmuje nam to sporo czasu. Nie mamy na prowadzenie portalu grantu ani pomocy żadnej instytucji. Bez Waszych darowizn nie będziemy miały funduszy na publikacje. Dlatego Twoje wsparcie jest dla nas bardzo ważne. Jeśli lubisz czytać niezłosztukowe artykuły – wesprzyj nas.
Dziękujemy Ci bardzo, Joanna i Dana, założycielki Fundacji Niezła sztuka
A może to Cię zainteresuje:
- Sztuka zawsze była tratwą, na którą wspinamy się, by uratować swoje zdrowie psychiczne – o życiu i twórczości Dorothei Tanning - 3 grudnia 2025
- Znak, ślad i gest – o twórczości Bożenny Biskupskiej - 25 listopada 2025
- Nadia Léger – artystka wielu rewolucji - 1 października 2025
- Niezbyt równe równouprawnienie – o kobietach w Bauhausie - 6 lipca 2025
- O człowieku, który zaprojektował współczesność. Życie Waltera Gropiusa - 22 czerwca 2025
- Claude Monet i Mark Rothko – nie tacy całkiem różni - 27 marca 2025
- Wassily Kandinsky – czasem wystarczy zawiesić obraz dołem do góry - 7 lutego 2025
- Kolor mnie posiadł – o życiu i sztuce Paula Klee - 2 lutego 2025
- Potrzeby ponad luksusami, czyli co o Bauhausie każdy wiedzieć powinien - 18 października 2024
- Virginia Woolf i Vanessa Bell – siostry z Bloomsbury - 15 września 2024
